Dərsliklə bağlı tqdk-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər
Yüklə 68,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinifləri üçün “Azərbaycan dili” dərsliyi Müəlliflər: Tofiq Hacıyev Nizami Cəfərov Nizami Xudiyev Bakı: Aspoliqraf, 2012. Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY 3
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından; 2. Dil və yazı üslubu baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından. 1. Məzmunun işlənməsi baxımından
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına uyğun hazırlanmış dərslik 160 səhifədən, proqram və mündəricatdan ibarətdir. Dərslik proqramın tələblərinə uyğun olaraq, 10-cu sinifdə keçilmişlərin təkrarı, “Dilin quruluşu”, “Üslubiyyat”, “Rabitəli nitqin inkişafı”, “İl ərzində keçilmişlərin təkrarı” mövzularını özündə əks etdirir. Dərslikdə şagirdlərdə mövcud proqrama uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması ilə bağlı elmi-nəzəri, metodik tələblər, əsasən, gözlənilmiş, şagirdlərin yaş səviyyəsi nəzərə alınmışdır. Dərsliyin məzmunu gənc nəslin təlim-tərbiyəsi vəzifələrinə xidmət edir. Xüsusən çalışmaların məzmunu vətənpərvərlik, mənəvi-estetik tərbiyə imkanlarını reallaşdırmağa zəmin yaradır. Bununla yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar, təkmilləşdirməyə ehtiyac duyulan məsələlər var. Bunlar aşağıdakılardır: Dərsliyin əvvəlində şagirdlərə kursun məzmunu, öyrəniləcək məsələlərin əhəmiyyəti ilə bağlı giriş səciyyəli müraciətə ehtiyac var. Səhifə 3-4. “Mənim dövlət dilim” başlıqlı giriş səciyyəli mətndə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə Konstitusiyanın 21-ci maddəsi, Ulu öndər H.Əliyevin, N.Nərimanovun, Ö.F.Nemanzadənin, Azərbaycan dili haqqında ibrətamiz fikirləri verilmişdir. Daha sonra O.Sinanoğlundan sitat gətirməklə bir alman aliminin türk dili haqqında fikri verilmişdir. Amma nə O.Sinanoğlu, nə də alman alimi haqqında heç bir məlumat verilməmişdir. Bu barədə kiçik qeyd şəklində olsa da, məlumat verilməsi yaxşı olar. 10-cu sinifdə keçirilmişlərin təkrarına proqram üzrə 2 saat ayrılsa da, qazanılmış biliklərin təkrarı ilə bağlı işin məzmunu dərslikdə açıqlanmamış, şagirdlərə bu barədə heç bir sual və tapşırıq verilməmişdir. Proqram üzrə “Dilin quruluşu. Morfoloji quruluş” fəslində aşağıdakı məsələlərin aydınlaşdırılması nəzərdə tutulur: “Morfologiya. Morfologiya nitq 4
morfoloj əlaməti və sintaktik vəzifələri. Köməkçi nitq hissələri və onların qrammatik məna və vəzifələri. Sintaksis, söz birləşməsi və cümlə sintaktik vahidlər kimi”. Şagirdlər əsas və köməkçi nitq hissələrinin qrammatik xüsusiyyətlərini, söz birləşməsi və cümlənin sintaktik vahid olmasını bilməli, sözün qrammatik məna və rolunu izah etməyi, söz birləşməsi və cümlələrdən nitqində sintaktik vahid kimi istifadə etməyi bacarmalıdırlar (səh. 157).
edilir və “yaylaq, qışlaq” sözləri misal gətirilir. Halbuki bu sözlər yay-la-q, qış-la-q tərkibinə malikdirlər. Yaxud mübahisəli olduğu üçün bu kimi məqamları qeyd etməmək tövsiyə edilir. Səhifə 5. Köməkçi nitq hissələrinin təsnifatı 6-7-ci siniflər üçün dərslikdəkindən fərqli verilir ki, bu da şagirdin mövzunu dəqiq mənimsəməsinə mane olur. Səhifə 7. Verilmiş təsnifatda prinsip pozulması halları var. Beləki, mürəkkəb isimlərin yaranması yollarının doqquzu struktura, ikisi mənaya əsaslanır ki, bu da dolaşıqlıq yaradır. Həmin səhifədə isim düzəldən bir çox məhsuldar və çox işlənən şəkilçilər qeyd edilməmişdir: -gil, -gər, -keş, -i, -vi, -ıq,-ik,-uq,-ük və s.
yanaşı, sadə mücərrəd isimlərə də nümunə göstərilməsi yaxşı olar. Səhifə 7. Əks mənalı sözlərin birləşməsindən yaranan mürəkkəb sözlər içərisində “daş-kəsək” qeyd edilir ki, bunları əks mənalı sözlər hesab etmək olmaz. Səhifə 9. İsmin hallarının cümlədə rolundan danışılanda təyin ola bilməsi göstərilir. Səhifə 12-13-də hansı halın təyin olduğu göstərilmir. Səhifə 14-15. Düzəltmə isimlərdən danışarkən onların həm milli, həm də alınma şəkilçilərlə yarandığı bildirilir və onlar ayrı-ayrı təsnif olunur. Lakin sifətlərdə bu barədə danışılmır. Sifətin dərəcələrini əmələ gətirən şəkilçilərin hansı şəkilçidən olduğu (leksik, yoxsa qrammatik) vurğulansa idi, daha yaxşı olardı.
5
məlumatda deyilir ki, sifətin ilk hecasının sonuna müvafiq olaraq m,p,r samitləri artırılır. Bu zaman s samitinin də qeyd edilməsi məqsədəuyğundur: “dosdoğma”. Səhifə 16. “Gödərək” sözü “gödə-rək” tərkibi şəklində təqdim olunur, halbuki müasir Azərbaycan dilində “gödə” sözü yoxdur. İltisaqilik prinsipi və şəkilçi ayrılarkən kökün müstəqil məna bildirməsi qaydasına əsasən, kökü dəyişmiş sözlər tərkibinə görə təhlil edilmir. Məsələn: lüğəvi, kimyəvi. Bu baxımdan müəyyən dolaşıqlıq yaranır.
başqa mənalara malikdir. Onlar qrammatik-funksional cəhətdən bir bölgüyə daxildir. Səhifə 23. “Kim isə, nə isə” qeyri-müəyyən əvəzliklərinin birinci komponentinin hal və mənsubiyyət şəkilçisi ilə işləndiyi göstərilir. Halbuki bu fikir artıq köhnəlib, şagirdlərdə dolaşıqlıq yarada bilər. Əslində indi bu fikir “kimsə,
sinif dərsliyində qeyri-müəyyən əvəzlik hesab edilir. Səhifə 25. “Xudahafizləş” sözü mürəkkəb fel kimi təqdim edilir, halbuki “hafiz” müasir dilimizdə ümumi söz kimi yoxdur. Səhifə 26-da yazılır: “Bəzən cümlə daxilində təsirli fellər təsirlik halda olan sözlə bərabər işlənmədiyindən, yalnız həmin cümlə daxilində təsirsiz felə çevrilir: “Mən Bakıda oxuyuram”. Fikir səhvdir, çünki “oxumaq” sözü omonim söz olaraq, həm də “təhsil almaq” mənasına malikdir. Birinci halda təsirli (kitab oxumaq), ikinci halda təsirsiz feldir.
ayrıca növ kimi verilmir, məchul növün daxilindədir. Səhifə 28-də yazılır: “Felin əmr şəkli hərəkətin icrasını indiki, eləcə də gələcək zamanla bağlayır”. Əmr şəklindəki işi indiki zamanla bağlamaq düzgün deyil, çünki istənilən səviyyədə əmrdə iş göstərişdən sonra olur. Səhifə 30. “-ıb” nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin ancaq üçüncü şəxsdə işlənidiyi qeyd olunur, halbuki bu şəkilçi II şəxs tək və cəm də işlənir: Vaxtında gəlibsən. Səhifə 38. “Yavaşca” düzəltmə söz kimi təqdim olunur, amma buradakı -ca leksik şəkilçi yox, ədatdır. Məlumdur ki, leksik şəkilçi yeni söz yaradır, amma burada qüvvətləndirmə funksiyasında işlənib. Digər tərəfdən “yavaşca” sözü sifət kimi işlənə də bilir və bu zaman bir qayda olaraq, o çoxaltma dərəcəli sifət kimi 6
qəbul olunur: “Yavaşca bir hərəkətlə uşağı kənara çəkdi”. Mürəkkəb zərflərdən danışarkən ayrı yazılan (tərkibi) zərflərdən danışılmır. Məlum olmur ki, bu an, bu gün, hər zaman və s. tipli birləşmələr nitq hissəsi (zərf) sayılır, yoxsa yox. Səhifə 41. -kimi, -qədər, -can, -dək qoşmaları yalnız məsafə bildirən qoşmalar kimi təqdim edilir, 8-ci sinif dərsliyində isə bu qoşmalar həm də zaman qoşması kimi verilir.
nidaların düzəltmə söz yaradıcılığında iştirakı önə çəkilir. Səs təqlidi söz nida olmadığı kimi, nidaların söz yaradıcılığında iştirak etməsi fikri də səhvdir (yalnız “uf” nidası istisnadır). Nümunələrin təqdimində müəyyən səhvlər var.
çoxdur.
Səhifə 48-49. Hiss-həyəcanı ifadə etmək üçün istifadə edilən bəzi əsas nitq hissəsinə aid sözlər də nida kimi təqdim olunur: Allah-Allah, haray, aman, ədə (vokativ söz), Rəb, dədə, səni, dəhşət, nə deyəsən, bəs belə və s. Səhifə 51. II növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında həm idarə, həm uzlaşma əlaqəsinin olduğu qeyd olunur, 8-ci sinif dərsliyində isə yalnız uzlaşma əlaqəsi göstərilir.
sərbəst söz birləşmələri ilə ifadə olunduğu bildirilir. Halbuki sabit söz birləşmələri– frazeoloji birləşmələr də mübtəda ola bilir: Mənəm-mənəm demək yaxşı əlamət deyil.
sintaktik təhlil zamanı diqqət mərkəzində saxlanılmasının zəruriliyi qeyd edilməli idi. Səhifə 76. “Üslubiyyat” haqqında nəzəri məlumatın dili, üslubu şagirdlərin yaş və qavrama səviyyəsinə uyğun deyil, ali məktəb dərsliyindəki mətni xatırladır. Sadələşdirmələrə ehtiyac var. Məsələn, dərslikdə yazılır: “Funksional üslublar milli
şagird belə bir sualla qarşılaşır: Milli ictimai təfəkkür nədir? Dil vahidlərinin seçilib sistemləşməsi nə deməkdir? Buna görə də, həmin fikri şagirdlərin bilik və qavrama səviyyəsinə uyğun şəkildə daha aydın şərh etmək məqsədəuyğundur. Bu fikri “Üslubiyyat haqqında məlumat” mətnindəki ictimai təfəkkürdə diferensiasiya və inteqrasiya prosesi ilə bağlı cümlələrə də aid etmək olar. 7
şeirindən verilmiş nümunədə ixtisar düzgün aparılmayıb. İxtisar olunmuş əvvəlki bəndin son misrasının saxlanılması şeirin ahəngini pozur. Bu misra çıxarılmalıdır: “Biz Bakının ilk səadət carçılarıyıq”. Səhifə 87. § 17-nin adı “Bədii təsvir və ifadə vasitələri” olmalıdır. Səhifə 115-118. Rəsmi və işgüzar sənədlərə konkret nələrin aid edilməsinin göstərilməsi məqsədəuyğundur.
Dərslik dil və üslub baxımından ənənəvi dərsliklərə verilən tələblərə əsasən, uyğundur. Bununla yanaşı, müasir tələbləri nəzərə alaraq, dil qaydalarına dair nəzəri məlumatlarda, eləcə də bəzi çalışmaların şərtində şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsi, qavrama xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, müəyyən sadələşdirmələr aparmağa ehtiyac vardır. Xüsusən dil qaydaları dil-üslub baxımından ali məktəb dərsliklərindən fərqlənmir. Məsələn, Publisistik üslub (səh. 98), Məişət üslubu (səh.105), Məişət üslubunun yaranma şəraiti (səh.109) və s. Səhifə 7. “Zir-zibil” sözü orfoqrafiya lüğətində bitişik verilib. Səhifə 9. Aşağıdan ilk iki sətirdə “həkimim, həkiməm” sözlərindəki şəkilçi qrammatikdir, ancaq leksik şəkilçi işarəsi qoyulub. Səhifə 13. “Yiyəlik halda olan isim başqa sözlə əlaqəyə girib, hər hansı cümlə üzvü olur” cümləsinə “birlikdə” sözü əlavə olunmalıdır ki, fikir düzgün anlaşılsın. Yenə həmin səhifədə ikinci qeyddə “həmişə” sözü əvəzinə, “bir qayda olaraq” yazılmalıdır. Çünki qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan söz istisna halda aid olduğu sözdən aralansa da, müəyyən təsirlik hala düşmür (Bir kitab sənə almışam).
(modal söz istisnadır) vergül işarəsinin qoyulmaması göstərilir. Halbuki feli sifət də istisna təşkil edir.
şəkilçinin işarəsi qoyulmuşdur. Səhifə 46-47. “Müstəqil lüğəvi məna ifadə edən, qrammatik kateqoriyalara malik olan əsas nitq hissələrindən, cümlədə həmin sözlər arasında qrammatik əlaqələr yaradan köməkçi nitq hissələrindən fərqli olaraq nidalar nə leksik, nə də qrammatik məna daşıyır” cümləsi çətin anlaşılır. 8
apardı” cümləsinin başqa bir cümlə ilə əvəz olunması daha məqsədəuyğundur. Səhifə 64. Vasitəsiz nitqə aid verilmiş nümunədə dırnaq işarəsi qoyulmamışdır. Səhifə 66. “Xitab” bəhsində “Gözəl qız, hara yollanırsan?” cümləsinin başqa bir cümlə ilə əvəz olunması daha məqsədəuyğundur. Səhifə 73. “Qeyd 3-də” düzəliş olmalıdır: “Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə xüsusiləşmiş zərfliklər vasitəsi ilə sadə cümləyə çevrilə bilir”. Səhifə 84. M.Arazın “Azərbaycan-dünyam mənim” şeirinin “Azərbaycan qatarı yollara çıxdı” misrasında da ədatı düşüb. Şeirin qeyd olunan misrası“Azərbaycan qatarı da yollara çıxdı” kimi olmalıdır. Səhifə 85. “Poetizm-bədii sözdür” cümləsində tire artıqdır. Belə vəziyyət bir neçə dəfə təkrar olunur. Səhifə 91. “Qədim” sözü ilə başlayan abzasda çətin, anlaşılmayan cümlələr var. Səhifə 105. “Məişət dili, dediyimiz nitq təzahürü də yazılı dilə qarşı durur” cümləsində vergül artıqdır. Səhifə 106. Üç nöqtədən sonrakı hissə bütünlükdə anlaşılmazdır. “Adətən” modal sözündə vergül işarəsindən hər yerdə istifadə etmək lazımdır, halbuki bəzi yerlərdə qoyulur (səh.47, 71, 77). 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı qənaətbəxşdir. Tədris proqramına uyğun olaraq, dil qaydaları fərqləndirilmiş şəkildə verilmişdir. Dil qaydalarına aid çalışmaların şərtləri də göy rənglə fərqləndirilmişdir. Lakin dərslikdə dil qaydalarına aid illüstrativ materiallardan, cədvəllərdən, rəsmlərdən istifadə olunmamışdır. Belə cədvəl və sxemlərin, rəsmlərin verilməsi əyanilik, dil qaydalarının mənimsənilməsi baxımından məqsədəuyğun olar. Çalışmalardakı şeir nümunələri nəsrdən fərqli olaraq, kiçik şriftlərlə verilmişdir.
Dərslikdəki tapşırıqlar elmi-metodiki tələblərə müvafiqdir. Şagirdlərin dil qaydaları üzrə mənimsədiyi biliklərin praktikada tətbiqinə, nəticə etibarilə nitq 9
mədəniyyətinin formalaşdırılmasına zəmin yaradır. Müxtəlif formatlı tapşırıqlardan, çalışmalardan, test tapşırıqlardan istifadə olunub. Bununla yanaşı, tapşırıqlarda elmi-metodiki baxımdan təkmilləşdirilməyə ehtiyacı olan məsələlər də var.
seçib yazmaq tapşırığı verilir. Həmin mətn üzrə digər tapşırıqlarda isə felin qrammatik məna növləri, sinonimlər, tələffüzü ilə yazılışı bir-birindən fərqlənən sözləri seçib tələffüz formasında yazmaq tələb olunur. Beləliklə, isim mövzusu bir növ kənarda qalır, digər mövzular üzrə tapşırıqlar şagirdi əsas hədəfdən yayındırır.
əsrlərə aid bədii nümunələr əsasında şərh olunur, klassik ədəbiyyatdan (məsələn, M.Füzulinin “Şikayətnamə”, “Meyvələrin söhbəti” əsərlərindən) nümunələr verilib. Müasir şagirdin söz birləşməsi və cümlənin sintaktik vahid olmasını bilməsi üçün klassik ədəbiyyatdan nümunələrin verilməsi məqsədəuyğun deyil. Məsələn, dərslikdə klassik şeir dilində dialoq tipində vasitəsiz nitqin yığcamlığa xidmət etməsinə sübut kimi aşağıdakı nümunə göstərilir:
Dil dərslərinin başlıca məqsədi şagirdlərin nitq mədəniyyətini formalaşdırmaq olduğundan, müasir nitq modellərinə üstünlük verilməlidir.
yaranan xitablara aid tapşırığın verilməsi faydalı olar. Səhifə 67. Çalışma 97-nin şərti şagird üçün aydın ifadə edilməyib: “Xitabların bədii rəmzini açın”. Şagirdin müstəqil şəkildə bu tapşırığın şərtini başa düşməsi mümkün deyil. Fənn üzrə proqramda rabitəli nitqin inkişafına 16 saat ayrılmışdır. Bu bölmədə aşağıdakıların mənimsədilməsi nəzərdə tutulur: Nitq. Nitq fəaliyyətinin növləri: başqasının nitqini qavramaqla bağlı(dinləyib anlama, oxu), öz fikrini ifadə etməklə bağlı ( danışma, yazı). Bədii və elmi üslublarda təsviri və mühakimə xarakterli yazılı və şifahi mətnlər (inşalar). Əməli yazı: hesabat, protokol, iş planı. Verilmiş tapşırıqların icrası şagirdlərin mətnin təhlili, tərtibi, təkmilləşdirilməsi üzrə bacarıqlara yiyələnməsini nəzərdə tutur. Lakin proqramda 16 saat ayrılsa da,
10
dərslikdə rabitəli nitqin inkişafı ilə bağlı çalışma və tapşırıqlar verilməmiş, təsviri və mühakimə xarakterli yazılı və şifahi inşalar, hesabat, protokol, iş planı yazılması kimi əməli yazı növləri üzrə iş, demək olar ki, nəzərdə tutulmamışdır. Fənn proqramında (səh.158) il ərzində keçilmişlərin təkrarına 5 saat ayrılmışdır. Dərsliyin son bölməsində isə 5-11-ci sinifdə keçilənlərin təkrarı və sistemə salınması üçün çalışma və tapşırıqlar nəzərdə tutulmuşdur. Dərsliyin gələcək nəşrlərində fənn proqramı ilə dərslik arasındakı bu kimi uyğunsuzluqların aradan qaldırılması zəruridir.
1. Dərslikdəki materiallar şagirdlərdə qüvvədə olan tədris proqramına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması ilə bağlı elmi-nəzəri, metodik tələblərə əsasən, cavab verir. 2. Tədris materiallarının təqdimatında şagirdlərin yaş səviyyəsi əsasən, nəzərə alınmışdır. 3. Şagirdlərin nəzəri materialı daha yaxşı mənimsəməsi, yaradıcı tətbiqetməsi üçün biliklərin tətbiqini tələb edən, müəyyən qədər məntiqi düşüncəyə əsaslanan tapşırıqların sayının və çeşidliliyinin artırılması tövsiyə edilir. 4. Aşağı sinif dərsliklərindəki nəzəri məlumatlar ilə ziddiyyət yaradan, elmi mübahisə doğuran məqamların ixtisar olunması tövsiyə edilir. 5. Bir çox mövzuların izahı zamanı cümlələrin şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun olaraq redaktə edilməsi təklif edilir. Yüklə 68,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|