Ġdeya və layihə müəllifi

---

1 
 
 
 
MUSA URUD 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ZƏNGƏZUR 
 
 

---

2 
 
Ġdeya və layihə müəllifi:         Akif Muradverdiyev 
 
Elmi redaktoru:                      Vəli Əliyev, 
                                               Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü,  
                                               tarix elmləri doktoru 
 
 
 
 
 
 
Musa Urud. Zəngəzur. (Elmi-publisistik nəĢr). 
Bakı, "NURLAR" NəĢriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2005. 504 səh. 
 
 
 
Kitabda  qədim  Azərbaycan  torpağı  olan  Zəngəzurun  antik  dövrlərdən  son 
illərə  qədərki  tarixi,  coğrafiyası,  əhalisi,  bölgədəki  etnogenez  prosesləri, 
azərbaycanlıların mübarizəsi, qəhrəmanlığı və faciəsi türk, ərəb, fars, erməni, alban 
mənbələri, arxiv materialları əsasında ətraflı və obyektiv təhlil olunmuĢ, xalqımıza 
qarĢı 
törədilən 
tarixi 
ədalətsizliklər 
Zəngəzur 
diyarının 
timsalında 
ümumiləĢdirilmiĢdir.  Müəllifin  gərgin  zəhmətinin,  elmi  axtarıĢlarının  və 
araĢdırmalarının bəhrəsi olan, doğma yurda dərin məhəbbət hissi ilə qələmə aldığı 
"Zəngəzur"  kitabı  Vətənimizin  qəriblikdə  qalmıĢ  gözəl  bir  bölgəsi  haqqında 
ensiklopedik bilgi verən mənbə kimi çox qiymətlidir. 
Kitab elmi ictimaiyyət və geniĢ oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuĢdur. 
 
 
 
 
ISBN - 9952 - 403 - 09 – 7 
 
 
 
 
© Musa Urud, 2005. 
 
 
 

---

3 
 
QƏDĠM TORPAĞIN BÖYÜK OĞLU 
 
Bundan  sonra  da  elə  əsərlər  yaranmalıdır  ki,  o  əsərlər  Ermənistanda 
yerləşən  həmin  torpaqların  Azərbaycana  məxsus  olmasını  daim,  ardıcıl  surətdə 
sübut etsin. 
Biz bunu etməliyik. Biz gələcək nəsillər üçün yol açmalıyıq. 
HEYDƏR ƏLİYEV  
 
Torpaq  zirvələri  ilə,  xalq  böyük  oğulları  ilə  uca  görünür,  tanınır, 
dəyərləndirilir.  Dünya  sivilizasiyasına,  bəĢəriyyətin  hərb  və  dövlət  quruculuğu 
tarixinə  Mete,  Çingiz  xan,  Əmir  Teymur,  Ġldırım  Bəyazid,  ġah  Ġsmayıl  Xətai, 
Sultan Mehmet kimi dahilər bəxĢ etmiĢ böyük türk xalqı həm də bu Ģəxsiyyətlərlə 
tanınmıĢ,  dünya  xalqlarının  içərisində  müxtəlif  dövrlərdə  aparıcı  bir  millət  kimi 
hörmət, söz və nüfuz sahibi olmuĢdur. 
Bu  böyük  millət  XX  əsrdə  də  bəĢəriyyətə  zamanın,  dövrün  axarını 
qabaqlaya  biləcək  iki  dühanı  -  Mustafa  Kamal  Atatürkü  və  Heydər  Əlirza  oğlu 
Əliyevi bəxĢ etmiĢdir. 
Azərbaycan türklüyü iyirminci əsrdəki milli varlığı və inkiĢafı üçün, iyirmi 
birinci əsrdə əldə edəcəyi nailiyyətləri və tərəqqisi üçün birmənalı olaraq, öz böyük 
oğlu, ümummilli liderimiz, müstəqil Azərbaycan dövlətini qurmuĢ və on il ərzində 
ona  böyük  müvəffəqiyyətlə  rəhbərlik  etmiĢ  möhtərəm  cənab  Heydər  Əliyevə 
minnətdardır,  onun  dühasına,  onun  iradəsinə,  onun  dövlətçilik  və  milli  birlik 
uğrunda ardıcıl, yorulmaz qalibiyyətli mübarizəsinə borcludur. 
Azərbaycanın  1969-cu  ildən  bəri  ictimai-siyasi,  sosial-iqtisadi  və  digər 
sahələrdə  əldə  etdiyi  bütün  nailiyyətlər  birmənalı  olaraq,  bu  xalqın  müdrik  oğlu, 
dünya  Ģöhrətli  siyasətçi,  bütün  ömrünü  xalqının  xoĢbəxtliyi  uğrunda  mübarizəyə 
həsr  etmiĢ  dahi  Ģəxsiyyətin  -  cənab  Heydər  Əliyevin  adı  ilə,  onun  uzaqgörən 
siyasəti və uzunillik yorulmaz mübarizə yolu ilə bağlıdır. Cənab Heydər Əliyevin 
1969-cu  ildə  respublika  rəhbərliyinə  gəldiyi  zamandan  baĢlayaraq,  Azərbaycan 
xalqının  həyatında  böyük  bir  yeniləĢmə,  Azərbaycanın  tarixində  böyük 
dəyiĢikliklər həyata keçirilmiĢ, məmləkətimizin intibah mərhələsi baĢlanmıĢdır. 
Məhz  1969-cu  ilin  14  iyulunda  Azərbaycanın  bütün  tarixi  boyunca  ən 
böyük ictimai siyasi xadimi, görkəmli dövlət baĢçısı, ümummilli lideri olmuĢ bütün 
dünyanın  tanıdığı  və  böyüklüyünü  dostun  da,  düĢmənin  də  etiraf  etdiyi  Tarixi 
ġəxsiyyət  -  Heydər Əlirza oğlu Əliyev  Azərbaycanda  ali siyasi rəhbərliyə  gəldi  - 
Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçildi. 
Heydər  Əliyevin  Azərbaycanın  rəhbərliyinə  gəlməsi  illərcə  yağıĢ 
yağmayan,  bulaqları  quruyan,  torpağı  qovrulub  sovrulan,  barını  qəhər  kəsmiĢ, 
dağlarının  otu  yanmıĢ,  yollarını  toz  basmıĢ,  aran  günəĢi  altında  ləhləyən 
Azərbaycanın  səmasında  barlı-bəhərli  yağıĢdan  xəbər  verən  ĢimĢək  çaxması,  göy 
gurultusu kimi bir Ģey idi. Bu gündən baĢlayaraq, gerilik, ətalət basmıĢ, fərasətsiz 

---

4 
 
rəhbərliyinin fəaliyyətsizliyi nəticəsində yazıq, sahibsiz, fağır günə düĢmüĢ, az qala 
öz  kasıb  qisməti  ilə  barıĢmaqda  olan  Azərbaycan  xalqının  silkələnib  oyanma, 
qalxıb dirçəlmə günləri, taleyində böyük milli dönüĢ tarixi baĢladı. 
Öz  mübariz,  səfərbəredici,  ilhamverici  və  tələbkar  hayqırtısı  ilə 
Atatürksayağı  xalqın  ağır  günündə  irəliyə  sıçramıĢ  bu  rəhbər  adam  ali  vəzifəyə 
seçiləndən sonra qısa  müddət ərzində çox yatmıĢları oyatdı, çox azmıĢları haqqın 
yoluna  qaytardı,  təkcə  Azərbaycan  xalqına  deyil,  o  vaxtkı  SSRĠ-nin  bütün  ittifaq 
respublikalarına,  eləcə  də  Mərkəzi  hakimiyyətə  bəyan  etdi  ki,  bu  cür  yaĢamaq  və 
iĢləmək  olmaz,  hər  Ģey  yeniləĢməlidir,  canlanmalıdır,  dirçəlməlidir, 
mütərəqqiləĢməlidir. 
Tarixdə demək olar ki, bütün rəhbərlər yenilikçi, mütərəqqi konsepsiya ilə 
hakimiyyətə  gəliblər,  çox  gözəl  sözlər  danıĢıblar,  gözəl  ideyalar  irəli  sürüblər. 
Yalnız  o rəhbərlər tarixdə  qalıblar ki,  onlar öz  dediklərini həyata  keçiriblər, iĢdə, 
əməldə  sübut  ediblər  və  bu  fəaliyyətləri  ilə  millətin,  dövlətin  tarixində  yüksəliĢə, 
dirçəliĢə nail olublar.  Azərbaycan  xalqının əbədi ümummilli lideri Heydər Əliyev 
məhz belə Ģəxsiyyətlərdəndir. 
Heydər Əliyev Ģəxsiyyətinin böyüklüyü ondadır ki, onun ideyaları, gördüyü 
iĢlər, həyata keçirdiyi tədbirlər bir, yaxud bir neçə il üçün deyil, bir neçə onilliklər, 
bir  neçə  nəsillər,  bütöv  bir  epoxa  üçün  düĢünülmüĢ,  nəzərdə  tutulmuĢ, 
planlaĢdırılmıĢdır. 
Heydər  Əliyev  1969-cu  ilin  14  iyulundan  Azərbaycanda  hər  Ģeyi 
yeniləĢdirmək,  saflaĢdırmaq,  dirçəltmək,  inkiĢaf  etdirmək,  ölkəni  çiçəklənən  bir 
diyara  çevirmək,  xalqı  xoĢbəxt  gələcəyə  çatdırmaq  uğrunda,  böyük  amallar 
uğrunda fəaliyyətə, mübarizəyə baĢladı. 
Azərbaycan  mədəniyyətinin  və  elminin  çiçəklənməsi,  iqtisadiyyatın,  kənd 
təsərrüfatının inkiĢaf etməsi, sənaye potensialının intensiv artırılması, geniĢ sosial 
proqramların  həyatda  gerçəkləĢdirilməsi  məhz  bu  böyük  tarixi  Ģəxsiyyətin 
respublikaya rəhbərliyi dövrünə təsadüf edir. 
Onun  bu  zaman  kəsiyində  gördüyü  nəhəng  iĢlər  əsrə  bərabər  olan  Heydər 
Əliyev  erası  kimi  tarixə  düĢmüĢ  və  qədirbilən  xalqımızın  yaddaĢına  əbədi  həkk 
olunmuĢdur.  Heydər  Əliyev  dəfələrlə  həyatını  təhlükə  qarĢısında  qoyaraq 
vətənimizin  azadlığı  və  müstəqilliyi  naminə  Ģərəfli  mübarizəyə  qalxmıĢ, 
millətimizin  ən  böyük  təəssübkeĢi,  dövlətçiliyimizin  qurucusu,  ölkəmizin  rəhbəri 
kimi  tarixi  missiyanı  öz  üzərinə  götürmüĢ,  Azərbaycanımızı  fəlakətlərdən  xilas 
etmiĢdir. 
Məhz  buna  görədir  ki,  Vətənimizin  və  xalqımızın  taleyi  təhlükədə  olduğu 
bir vaxtda Azərbaycan xalqı öz xilasını yenə də cənab Heydər Əliyevdə gördü və 
gələcək  xoĢbəxtliyini  onunla  bağladı.  Cənab  Heydər  Əliyev  1993-cü  ildə 
respublikaya  rəhbərliyi  yenidən  öz  üzərinə  götürməklə  Azərbaycanın 
dövlətçiliyinin  təməlini  qoydu,  milli  müstəqilliyinin  və  dövlət  suverenliyinin 

---