Dilçi alim Firidun Ağasıoğlu özünün "Azər xalqı" kitabında bildirir ki, XLX əsrdən üzübəri V
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Redakor: Elman Cəfərli
| M. R. Yengi Bəxtiyar Tuncay Kür-Araz mədəniyyəti və türk damğaları: Damğadan yazıya keçid Redakor: Elman Cəfərli Bakı 2013 Qədim əkinçilər Tarixdə Eneolitdən sonra gələn dövr Tunc dövrü adlanır. Bu dövr eradan əvvəl lV minilliyin sonu - lll minilliyin əvvəllərindən başlayaraq eradan əvvəl ll minilliyin əvvəllərinədək davam edir. Misin qalay və ya sürmə ilə qarışığından alınan tunc daha möhkəm və əlverişli metal olduğundan insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə yaramışdır. Ondan müxtəlif növ silahlar, əmək alətləri, məişət avadanlığı, bəzək əşyaları və sairə hazırlanmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, Azərbaycan ərazisi Tunc dövrü abidələri ilə zəngindir. Azərbaycan ərazisində Tunc dövrü bir neçə inkişaf mərhələsi keçmişdir. Həmin mərhələlər şərti olaraq ilk, orta və son Tunc dövrləri adlanırlar. Bu mədəniyyətin əsas təşəkkül və yayılma sahəsi Kür-Araz ovalığıdır. Kür-Araz mədəniyyətinə uyğun gələn ilk Tunc dövrü Azərbaycanda eradan əvvəl lV minilliyin ikinci yarısından lll minilliyin sonuna qədərki dövrü əhatə edir. Ölkəmizin bu dövrə aid Babadərviş, Göytəpə, Qarahacılı, Ağtəpə, Üçoğlan, Cüttəpə, Dəyirmanyeri, Mişarçay, Qaraköməktəpə, Günəştəpə, Xantəpə, Kültəpə, Sərkərtəpə və sairə kimi yaşayış məskənləri bir qayda olaraq çay kənarında, bulaqların yaxınlığında, başqa sözlə, yaşayış və təsərrüfat üçün əlverişli sahələrdə, strateji baxımdan yaxşı mühafizə edilən təbii təpə üzərində salınırdı. Füzuli rayonu ərazisindəki Qaraköməktəpə, Təbriz yaxınlığındakı Yanıqtəpə, Urmiya ətrafındakı Göytəpə kimi bəzi yaşayış məskənləri qalın müdafiə divarı ilə əhatə edilmişdi. Bu dövrün Cüttəpə, Üçoğlan, Qarahacılı, Qaraköməktəpə, Qobustandakı ―Dairə‖ və sairə kimi bəzi yaşayış məskənləri əvvəllər yaşayış olmayan sahələrdə, Kültəpə, Babadərviş, Yanıqtəpə, Göytəpə və sairə kimi məskənlər isə Eneolit dövrü kəndlərinin yerində yaranmışdı. Bu məskənlərdə bir neçə tarixi dövrün izləri qalmışdır. Tanınmış arxeoloq alim Rəşid Göyüşovun yazdığına görə, İlk Tunc dövrü tuncun kəşfi ilə başlanır. Bu dövr üçün başlıca xarakterik xüsusiyyətlərindən biri həmin dövr mədəniyyətinin ümumi Qafqaz miqyasında eyniliyidir. Azərbaycanda ilk Tunc dövrü abidələri elmi ədəbiyyatda ―Kür – Araz mədəniyyəti‖ adı ilə məşhurdur. Hazırda müəyyən olunmuşdur ki, ilk Tunc dövrünə aid Kür – Araz mədəniyyəti üçün xarakterik olan abidələrin yayılma ərazisi olduqca genişdir. Tədqiqatçılar Kür – Araz mədəniyyətinin izlərinə bütün Qafqazda, İranın şimal – qərbində (Güney Azərbaycanda və bugünkü İranın ona bitişik ərazilərində), Şərqi Anadoluda, Dağıstanda, Çeçen – İnquşetiyada və b. yerlərdə təsadüf etmişlər. Alim yazır ki, həmin dövrü səciyyələndirən abidələrin yayılma arealı və onların sıxlığı haqlı olaraq belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, ilk Tunc dövründə Azərbaycan ərazisində əhalinin sayı xeyli artmışdı. Bu dövr, başlıca olaraq, məişət abidələri – yaşayış məskənləri vasitəsilə izlənməkdədir. Naxçıvanda l Kültəpənin ll təbəqəsi, ll Kültəpənin alt təbəqəsi, Babadərviş yaşayış yerinin üst qatı, Mingəçevir abidələri kompleksinin ilk dövrü, Kültəpə, Meynətəpə, Uzuntəpə və digr abidələr Kür – Araz mədəniyyətini səciyyələndirən maddi – mədəniyyət qalıqları ilə olduqca zəngindir. Bu mədəniyyətin izlərinə Qobustan abidələri kompleksində də təsadüf olunmuşdur. Göstərilən abidələrdə aparılmış arxeoloji qazıntılar, həmin dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsini, yaşayış məskənlərinin xarakterik cəhətlərini, İlk Tunc dövrü üçün səciyyəvi olan bir sıra adət - ənənələri, həmçinin Kür – Araz mədəniyyəti sakinlərinin həyatında baş vermiş digər iqtisadi, ictimai və ideoloji dəyişiklikləri üzə çıxarmışdır. Tunc dövrünün Azərbaycan türklərinin həyatına daxil etdiyi ən önəmli yeniliklərdən biri əkinçilikdə kotandan, öküzdən və qoşqu alətlərindən istifadə edilməsi idi. Q. Cavadovun apardığı tədqiqatlar qara kotanın Qafqaz mənşəli şum aləti olduğunu təsdiq edir. Bu şum aləti Qafqaz xalqlarının çoxunda olub, azərbaycanlılarda ―kotan‖, ləzgilərdə və Şahdağ qrupu xalqlarında ―kutan‖, gürcülərdə ―qutani‖, çeçenlərdə ―quton‖, avarlarda ―kutan‖, balkarlarda ―qotan‖, darginlərdə ―qutan‖, udunlərdə ―kotan‖, osetinlərdə ―quton // qoton‖, farslarda ―qutan‖ adlandırılır.
Azərbaycanın əksər etnoqrafik zonalarında yayılan bu alət əhali arasında ―qara kotan‖ ad ilə tanınmaqdadır. Bu söz birləşməsi Azərbaycan folklorunda da özünə möhkəm yer etmişdir:
Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|