Doç. Dr. Mübariz C. Halİlov Tarih Bilimci A



Yüklə 38,16 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix15.03.2018
ölçüsü38,16 Kb.
#31757


14

www.irs-az.com

Tarih

alban Kİlİsesİ ve Hunlar 



(iv-vii. yÜzyil)

Doç. Dr.Mübariz C.Halİlov

Tarih Bilimci

A

lban kilisesi (derbent’ten başlayarak kura neh-

rine kadar olan kuzey Azerbaycan toprakların-

daki kafkas Albanyası’na ait hıristiyan kilisesi 

kastedilmektedir) daha katolikos Grigoris döneminden 

“haçın ilahi gücü ile düşman kapılarını kapatmaya ve 

düşmanların, yani göçebelerin işgalini durdurmaya” (Al-

ban tarihi, 2:25) çalışıyordu. Alban geleneği, çol’da (ku-

zey-doğu Albanya)  Masgutlar arasında ilk vaaz faaliyeti-

ni havari Thaddeus’un öğrencisi Aziz Yelisey’e ait ediyor 

(Alban tarihi, 1:6). Aslında, Aziz Yelisey çol’da hıristiyanlı-

ğı yaydığı zaman orada Masgutlar henüz yoktu.

Agafangel’e (V. yy.) göre, Masgut-hunların hükümda-

rı, IV. yüzyılın başlarında hıristiyanlık için resmi statü al-

mak amacıyla İmparator konstantin’e gönderilen Trans-

kafkasya heyetinde yer alıyordu (Agafangel. Tiridates 

saltanatının tarihçesi, § 165).

historiyografide,  Alban ve İberya kiliseleri Başkanı 

Grigoris’in 337 yılında Masgutlar ülkesine (Alban tarihi, 

1:14) yaptığı ziyaret, genellikle, bu ülkeye yapılan ilk ziya-

ret olarak kabul edilmektedir. Bunun yanı sıra, araştırma-

cılar, Amaras yakınlarındaki dağda yaşayan,  Masgut’un 

diğer kralı Sanesan’ın 6 eylül 337 yılında ermenistan’a 

Şeki’de VI. yüzyıla ait Alban Kilisesi. Bugünkü durumu



www.irs-az.com

15

4(16), KIŞ 2015

yaptığı seferi sırasında katlettiği hıristiyan cemaatinin 

3870 üyesi ile birlikte Aziz Grigoris’ten ders alan Masgut 

hükümdarı Senas’ın oğulları Aziz Musa, Aziz danyal ve 

Aziz İlyas hakkında “Alban tarihi”nin bilgilerine gerek-

li dikkati göstermemektedir (Alban tarihi, 2:5). Oysa ki, 

Masgutlar ve onların hükümdarı Sanesan 337 yılında 

Aziz Grigoris’i dinlerken “her şeyi sevinçle karşılıyor ve 

her defasında İncil’in kelimelerine inanıyorlardı” (Alban 

tarihi, 1:14). Buna dayanarak, ikinci trajik girişimin aksi-

ne, Grigoris’in ilk çabasının başarılı olduğu ileri sürülebi-

lir. İlk ziyaret sırasında, hıristiyan dinini öğrenmeleri için 

Albanya’ya üç Masgut prensini götürdü, daha sonra bu 

prensler, Masgutların yeni kralı Sanesan tarafından hı-

ristiyan cemaatinin katliamı sonucu hayatlarını kaybet-

ti. Ancak, Sanesan, tüm ülkede hıristiyanlığı tamamen 

ortadan kaldırmayı başaramadı. çol’daki Alban kilisesi-

nin ikametgâhında bulunan katolikoslar arasında, “IV. 

yüzyılın sonlarında Masgutlar ülkesinde bulunmuş hun 

Başpiskoposu İuan”dan söz edilmektedir (Alban tarihi, 

1:19; 3:23). Ancak, Güney-doğu dağıstan’da (Palasa-sırt, 

kuhmazkunt, Aşağı Stal kazmalar) ve kuzey-doğu Azer-

baycan’da (Guhuroba) ortaya çıkarılan mezar anıtlarına 

bakılırsa, onların arasında hıristiyanlık geniş şekilde ya-



Kafkas Albanyası sikkesi. Azerbaycan Milli Tarih Müzesi

VI-VIII. yüzyıllarda Kafkas Albanyası 


16

www.irs-az.com

Tarih

yılmamıştı. Bazı dönemlerde, sadece kral hanedanı ve 



onlara yakın olanlar hıristiyan idi. 

V. yüzyılda çok önemli bir olay oldu. Bu sefer, Al-

banya’nın kuzeyindeki bölgeye yerleşen hunlar, Güney 

kafkasya’ya yaptıkları ziyaret sırasında Albanya’da hıris-

tiyanlığı kabul etti (Alban tarihi, 1:29-30). Bu, “Aziz Maş-

tots’dan bir süre sonra” yaşandı (Alban tarihi, 1:28). Mes-

rop Maştots’un 440 yılında öldüğü göz önüne alınırsa, 

bu yürüyüşün derbent geçidinden 440 yılından sonra 

yapıldığı iddia edilebilir. V. yüzyılda hunların,  aynı anda 

Albanya, İberya ve ermenistan’ın zarar gördüğü tek işgali 

452 yılında olmuştur ki, bununla ilgili egişe (V. yy.) bilgi 

vermektedir. Söz konusu yürüyüşle ilgili bu güne kadar 

verilen tarihler arasında 452 yılı belirtilmemiştir (bkz: 4, 

s.54-60), burada araştırmacılar, 452 yılının yürüyüşünün 

M.Maştots’un ölüm tarihine yakın olduğunu da dikkate 

almamaktadır. egişe’nin bilgileri ile “Alban tarihi”ni karşı-

laştırma, her iki kaynakta aynı olaydan bahsedildiğinden 

hiçbir şüphe bırakmıyor. hıristiyan Theophilus adını alan 

hun başkumandan, onun oğulları – Aziz Musa ve Ane-

rolog ve Theophilus’un komutasındaki hun ordusunun 

1/3’ü hun kralının emriyle katledildi (Alban tarihi,1:30), 

diğer bir değişle, Güney kafkasya’yı terk eden hunlar 

arasında hıristiyan göçebeler olmamıştır. 

Ancak, Albanya’nın bazı hıristiyan mezar anıtları, 

daha sonra Albanya hıristiyanları arasında ayrı-ayrı göçe-

be kabilelerin temsilcilerinin de olduğunu göstermekte-

dir. Mingeçevir’de katakomblarda hıristiyan geleneğine 

uygun mezarlar, bazı katakombların duvarlarında haç 

tasviri kaydedilmiş; bazı iskeletlerde, üzerine sarı iplikle 

kolları birbirine eşit olan haç işlenmiş elbise kalıntıları or-

taya çıkarılmıştır [2, s. 62-63]. karşılaştırma için, katakomö 

duvarlarındaki haç tasvirinin, nalçik etrafındaki Pesçanka 

ve kuzey dağıstan’ın Yukarı çiryurt ören yerlerinde de 

görüldüğünü kaydetmek gerekiyor [3, с. 101]. kaba-

la’daki hıristiyan mezarlarında bazı iskeletlerin kafatası-

nın yapay deformasyonuna bakılırsa ve Baladzori’ye (IX.

yy.) göre, bu kentin paralel adının hazar olduğu dikkate 

Alban Kralı Cavanşir’in bronz heykeli. VII. Yüzyıl. 

Nahçıvan’da bulunmuştur. Mulaj. Orijinali Ermitaj 

Müzesinde (St.Petersburg) bulunmaktadır

Alban yazısı ile şamdan. Azerbaycan Milli Tarih Müzesi



www.irs-az.com

17

4(16), KIŞ 2015

alınırsa, o zaman bu mezarlıkların, Albanya topraklarına 

yerleşmiş kuzey göçebelere ait olduğu öne sürülebilir. 

kiş’deki hıristiyan mabedinde yapay deformasyonlu ka-

fatası olan kişi mezarı, Albanya’nın göçebe hıristiyanları 

arasında kiliseye özel hizmetler vermiş kişilerin olduğu-

nu göstermektedir. 

VI. yüzyılda Alban (Aran) kilisesinin gözleri artık, Al-

banya sınırları yakınında çok sayıda göçebe kabilelerin 

yaşadığı kuzey bölgelerine çevrilmişti. kuzey göçebeler 

arasında ilk Aran’lı misyoner piskopos kardost olmuştur. 

Bazı araştırmacılar, kardost’un hunlara geliş tarihinin 

515, diğerleri ise 537 yılı olarak göstermektedir [bkz.: 1, 

s. 93; 4, s. 86-87], ancak, bu tarihler, 555 yılında vakayina-

mesini tamamlayan Suriyeli tarihçi Zakariya ritor tarafın-

dan yazılan olayların kronolojisine uygun gelmemekte-

dir [8, s. 19-21]. Zakariya ritor, iki Suriyeli’nin anlattıklarıy-

la kardost’un faaliyetini kaleme alıyor. Söz konusu Suri-

yeliler, 503 yılında Sasani askerlerine esir düşmüşler. Bir 

süre sonra İranlılar onları hunlara satmış. Suriyeliler 34 yıl 

boyunca hunların yanında kalmış ve 555 yılında esirlik-

ten kurtularak vatanlarına geri dönmüşler. Buradan, Su-

riyelilerin 521 yılında hunlara satıldığı sonucu ortaya çı-

kıyor. Aynı dönemde, Aran piskoposu kardost hıristiyan 

esirleri görmek için hunların ülkesine gitti ve 552 yılında 

burada Bizans İmparatoru’nun elçisi Probos’la görüştü. 

Böylece, kardost’un 515 yılında hunların yanına gitmesi 

imkansızdı, çünkü ziyaretinin asıl amacı olan hıristiyan 

esirler daha orada yoktu. kardost’la Probos’un o yıl gö-

rüşmesinin mümkün olmaması nedeniyle 537 yılı kesin 

tarih değil, çünkü Probos’un Büyükelçilik tarihi 522 yılı 

olarak bilinmektedir. 

hunların ülkesine geldikten 7 yıl sonra kardost “bura-

da hun dilinde kutsal yazılarını yayınladı”. doğal olarak, 

bu olay 528 yılına aitti. kardost bu ülkede 14 yıl kaldı. 

Bu da, kardost’un misyonunun 535 yılında tamamlan-

dığı demektir. M.İ. Artamonov’a göre, hun prensi Gro-

da’nın (Gorda) 528 yılında konstantinopol’da vaftiz 

edilmesi, kardost tarafından da hazırlanmış olabilir [1, 

s. 94]. Grod’un hıristiyanlığı kabul etme tarihi ile kutsal 

yazıların hun dilinde yayınlanma yılının üst üste gelmesi 



Kafkas Albanyası’nın başkenti Gabala’nın kapıları. Bugünkü durumu

Üzerinde Alban yazıtı olan çömlek parçası. Azerbaycan 

Milli Tarih Müzesi


18

www.irs-az.com

Tarih

dikkate alındığında, Grod’un (Gord) kutsal yazıları kendi 



hun dilinde öğrenebileceği olasılığı göz ardı edilemez. 

kardost isminin etimolojisi de ilgi çekmektedir. Za-

kariya ritor’un bilgilerine göre, kardost “Tanrı tarafından 

çağrılan” anlamındadır [8, s. 20]. karşılaştırma için, kas-

sitlerde  kari/a,  elamlarda  kuri,  lullubilerde  kiurum (um 

Akadlarda sonluktur) “Tanrı” anlamına geldiğini belirt-

mek gerekiyor. Muhtemelen, Aran Piskoposunun ismi-

nin ilk hecesi olan “kar” yukarıda belirtilen sözlük birim-

leri ile ortak bir kökene sahipti. Bu sözler grubuna, kuzey 

dağıstan hunların tanrılarından biri olan kuar’ın adını da 

dahil etmek mümkündür (Alban tarihi, 2:40). 

Albanya kilise adamlarının, göçebeler arasındaki 

misyonerlik faaliyetinin son aşaması Piskopos İsrail’in 

adıyla ilişkilidir. daha 681 yılında Albanya katolikosu İli-

azar, hun prensi Alp İlteber’le yaptığı barış görüşmeleri 

sırasında İsrail’in misyonu için zemin hazırlamıştı. İliazar 

“çoklu ilahi konuşmalar yaparak, onları Tanrı korkusuna 

ve sevgisine yaklaştırdı” (Alban tarihi, 2:36). Piskopos İs-

rail, 682 yılında kuzey dağıstan’ın bugünkü toprakların-

da yaşayan hunlar arasında hıristiyanlığı yaymaktaydı. 

hunları pagan inancından kurtarmak için İsrail, hatta 

şiddet yöntemlerine başvurmak zorunda kalmıştı. O, Av-

rupa’daki ilk ateşe atma cezasından 6 yüzyıl önce, bazı 

hun rahiplerin ateşte yakılması eylemini gerçekleştirdi 

(Alban tarihi, 2:41). İsrail, hunların ülkesinde kilise inşa 

etti (Alban tarihi, 2:41). XX. Yüzyılın 70-80’li yıllarında ya-

pılan arkeolojik araştırmalar sonucu, kuzey dağıstan’da 

Yukarı çiryurt ören yerinde, ortaya çıkmaları Piskopos 

İsrail’in misyonuyla bağlantılı olan dört kilise kalıntılarını 

bulmak mümkün olmuştur [5, s.167; 6; 7, s.33]. Yukarı çir-

yurt kiliseleri şekil ve yapı olarak, Alban kiliseleri de dahil 

olmak üzere, Güney kafkasya kiliselerinin sadeleştirilmiş 

bir versiyonudur [5, s.168-169]. Albanya’nın hıristiyan 

antik döneminde, kakma için tasarlanmış yuvarlak buk-

lelerin tipik yapılandırmalı Yukarı çiryurt haçlarının ilk 

örnekleri yer almaktadır [5, s. 169]. Ortaya çıkarılan haç 

tasvirli ve 2. kilisenin kaidesi üzerine oturtulmuş stel de 

Karabağ’da Gandzasar Alban manastır külliyesi. Bugün Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından işgal edilmiş durumda



www.irs-az.com

19

4(16), KIŞ 2015

Güney kafkasya hıristiyan gelenekleriyle bağlantılıdır [5, 

s. 169-170].

Piskopos İsrail’in 682 yılından sonra da kuzey göçe-

beler arasında hıristiyanlığı yaydığı varsayılabilir. Alban 

hükümdarı Varaz-Trdat ve Albanya katolikosu İliazar’ın 

hun prensi Alp İlteber’e yazdıkları cevap mektuplarında,  

İsrail’in “hunlar ülkesine mümkün olduğunca gidebil-

mesi ve geri dönebilmesi” için koşulları oluşturacaklarını 

vaat ediyorlardı (Alban tarihi, 2:45). İsrail, daha sonra hun 

İmparatorluğuna gönüllü olarak gitmeyi kabul etti (Al-

ban tarihi, 2:45). Bu olaylardan 20 yıl sonra, Piskopos İs-

rail’in adı, 702-705 yılı olayları ile ilgili tekrar anılmaktadır. 

Onunla ilgili olarak, Hazarların ve Hunların çok sayıda 

ülkesine hıristiyanlığı kabul  ettiren mucizeler gerçek-

leştiren Piskopos olarak bahsedilmektedir (Alban tarihi, 

3:3) bu da, İsrail’in hunlarla sınırlı kalmadığı, daha sonra 

hazarlar arasında da hıristiyanlığı yaydığı demektir. VIII.

yüzyılda Got metropolünde yer alan Onogur ve hun pis-

koposlukları, bazı araştırmacılara göre, kardost ve İsrail’in 

çabaları sayesinde hıristiyanlığı kabul etmiş hunlar için 

kurulmuştu [1 , s. 158, 258-259]. 



Kaynakça:

1. Артамонов М.И. История хазар. Ленинград, 

1962, 523 с.

2. Геюшев Р.Б. Христианство в Кавказской Алба-

нии. Баку, 1984, 192 с.

3. Гмыря Л.Б. Языческие культы у гуннов Северо-

Восточного Кавказа // Обряды и культы древнего и 

средневекового населения Дагестана: сборник ста-

тей. Махачкала, 1986, с. 90-108.

4. Джафаров Ю.Р. Гунны и Азербайджан.Баку, 1985, 

124 с.

5. Магомедов М.Г. Образование Хазарского кага-



ната. Москва, 1983, 294 с.

6. Магомедов М.Г. Новые раннесредневековые 

культовые памятники в Приморском Дагестане // 

Обряды и культы древнего и средневекового насе-

ления Дагестана: сборник статей. Махачкала, 1986, с. 

109-122.


7. Плетнева С.А. Хазары. Москва, 1986, 88 с.

8.Путешественники об Азербайджане. Том I. Баку, 



1961. 499 с.

Avey Alban Kilisesi (Gazah). Bugünkü durumu

Yüklə 38,16 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə