Дос. Доктор Агаверди Халилов (Баку, Азербайджан)

Дос.Доктор Агаверди Халилов

(Баку, Азербайджан)

Структурные особенности архаического ритуала и жанра в огузском эпосе Ключевые слова: Огуз, эпос, ритуал, жанр, типология

В статье исследуются ритуал и становление первичных жанровых структур народного творчества, структурно-типологические особенности изначальных взаимоотношений между ними в огузской эпической традиции. Так же объясняется структурообразующие элементы эпоса тесно связаны с ритуальным началом и со временем расчленился от него. Анализируется архетипы жанра в контексте связей ритуала и жанра.

Doç.Dr.Ağaverdi Halil

Oğuz Destanında Arkaik Ritüel ve Türün Yapısal Özelliyi

Anahtar kelmeler: Oğuz, Destan, Ritüel, Tür, Tipolojik

Mekalede Oğuz epik destan geleneğinde ritüel ve halk edebiyatının ilkin edebi talekkilerinin oluşması, onların arasındakı temel ilişgilerin yapısal-tiplojik özellikleri araşdırılır. Araştırmada destan yapısını oluşturan unsurların ritüel başlanğıcına bağlı olduğu ve zamanla ondan ayrıldığı açıklanır. Ritüel ve tür ilişgileri bağlamında türün arşetipleri aydınlatılır.

Ас.Prof.Agaverdi Khalilov

About the ritual and structural typological character of the genre in the epos Oghus.

Key words: Oghuz, epos, ritual, genre, typological

In the article structural-typological character of the ritual and genre connections in the epos Oghus are investigated. During the investigation it is determined that genre elements organizing the epos structure are the ritual origin and parted from it. So the in the epos archotypes of the genre are investigated.

Halk sanatı örneklerinin birçoğu kendisinde eski dönemin gerçəkliklərini içerir. Eski döneme ait özellikler gerek lirik , gerekse de epik örneklerde kendisine yer buluyor . Aşiret kültürü döneminin halk yaratıcılığına taşınan olaylarından biri de ritüel . Bu dönemin rituallarının birçoğu tarihi gelişme boyunca güncelliğini yitirmiş ve eskimiştir.
 Oğuz Destanında eski Oğuzların mitolojik düşüncesi , çeşitli tip ritüelleri, dili , sanat ve kültür olaylarının sembollaşmış, toplumsal nitelik taşıyarak folklor metnine dönüşmüş , kodlaşmış , kalıplaşmış işaretler sistemi realize edilmiştir . Bu semiosistem Oğuz'u bir kültürel fenomen olarak tam şekilde sunmaktadır. Ona göre de Oğuz'un geçmişi ve kültürel yaşamının tüm gerekli minimumları ile ilgili metinden bilgi almak mümkündür . Bu , tabii ki , metinde yoğun şekilde işlenen arkaik ritualla bağlı motifler için de geçerlidir . Oğuz boylarının yaşamının , yaşam tarzının sosyal-kültürel ritmini sağlayan ritüeller veya onların bazı unsurları metnin ( boyların ) arkestrukturu olarak güncel fonksiyon taşıyor . Bu anlamda , metnin ritüel seviyesinin öğrenilmesi, açıklaması ve analizi metin yapısı ve süjetin arşetiplərinin belirlenmesi demektir.
 Ritüel - jestleri , sözleri ve nesneleri kapsayan hareketin klişe serisi. Özel hazırlanmış yerde icra edilir . Törenin merakı ve amacı çevresinde fövqəlqüvvələrə veya varlıklara etki etmek için tasarlanmıştır . Ritüeller iklim değişimine bağlı olarak mevsimsel ( örneğin , yazın karşılanması , kışlaktan yaylaya göç etme vb . ) ve ortama bağlı olarak bireyin veya çalışanların hayatında kritik dönemle bağlantılı olabilir . Aynı zamanda , insan hayatının çeşitli dönemlerinde : doğum , ergenlik çağına ulaşma , evlenme , ölüm vb. le ilgili de ritüeller mevcuttur . Bireysel yaşamın bir fazdan diğerine geçmesi devresi , çeşitli mutsuzlukların ( hastalık , başarısızlık , kısırlık , ciddi kader sakatlıkları vb . ) Kaldırmak için de ritüeller yapılmıştır. Fal ve ziyafet ritüelleri de bulunmaktadır. Aşiret önderleri insanların sağlığı ve nesil artışını temin etmek için de ritüeller geçirirler . Ata ruhlarına , çeşitli azizlerin şerefine , pire, ocağa vb . verilen kurban ritüelleri da vardır ( 1,32 ). Anlaşılan o ki, ritualın türleri çoktur , unsurları da çeşitlidir , sembolik referensiyası ise özel araştırma gerektirmektedir.
Arkaik ritualın temel işlevi geçişi sağlamaktır . Bu geçiş zamala , mekanla , ortam ve durumla ilgili olabilir . Ama tüm durumlarda ritüel bireysel veya grub sorununun çözümüne hizmet eder . Gerek neofitin status alması olsun , gerekse de sosyal içerikli diğer sorun olsun , ritüel magik , mistik ve dini yollarla onu çözmek için yapılır.
Ritüel süreci üç fazdan oluşur : bölünme ( separation ) , astana ( marqo veya limen ) ve restore ( reaqqreqation ) . Birinci faz şahsın veya çalışanların önce olduğu sosyal çerçeveli , belirli kültürel koşullarda güçlendirilmesi demektir . İkinci faz " liminal " dönemidir , "ara " dönemidir . Ondan geçen subyekt ikili belirti kazanıyor.  Onda geçmiş veya gelecek durumun özellikleri ya azdır ya da hiç yoktur . Üçüncü faz tamamlanmadır(restore) , burada geçiş bitiyor. Ritüelden geçen subyekt sabit durum alır ve bunun sonucunda " yapısal tip " görevi ve hakkı kazanıyor. Bununla da o, sıradan normlara ve etik standartlara uygun davranışlarını kuruyor(1,17). .
Ritualın folklorlaşması ve tedricen folklorda arkaikleşmesi magik fonksiyonun kaybı ile ilgilidir ( 2,145 ). Ritualın söz bölümü ondan ayrılıyor, fonksiyonel olduğu zamanda onu tefsir ediyor , kült konstruksiyasının dinamiğine uygun olarak atalet gücü ile mekanik şekilde tekrarlanır ve giderek işlevselliğini kaybeder.  Bundan sonra ritüel söz veya gösteri gibi sadece sanat olayı olarak kalır.
 Oğuz Türklerinin folklor yaratıcılığı diğer uluslarda olduğu gibi ritualla bağlıdır. Tür rituala uygun olarak doğar , onun sözlü ifadesi rolünde çıkış yapıyor , ritüel arkaiklediyinde ​​sözlü metin ritüel işlevini kaybeder ve folklorun sivil ritüel kitlesine karışır . Bu anlamda arkaik ritüel folklorun diğer türlerinin oluşmasında önemli rol oynamıştır . Türlerin yapısal temeli rituala bağlıdır. Ritüelden ayrıldıktan sonra bir çok türlerin anlamı net olmuyor. Bu nedenle türün yapısal manasının analizi için ritualın araştırılması önemlidir . Ritüel ve ritualla oluşan tarz ondan ayrıldıktan sonra folklorun sivil ritüel alanında dönüşüm olunarak yapısallaşır. Paremioloji birimlerin çoğu ritüel kökenli olup, ondan ayrılıp ve konuşma akdinin olgusuna dönüşmüştür. Epos metin yapısı açısından geniş bilgiye sahip olduğundan onda türlerin çeşitli örnekleri yer alıyor. Ritüel destanda kendini çeşitli düzeylerde gösterebiliyor(3).
Ritüel geleneklerden doğan öyle bir davranış , hareket şeklidir ki , tüm sosyal düzeylerde - ailede , toplumda , devlette toplumun hayatının önemli anlarına eşlik ediyor , insanların faaliyetini düzenler ve estetiğin ( dans , müzik , okuma , koro , oyun , gösteri , bütyapma , maska ves . ) sanatsal yaratıcılığın ( şarkı , düzüp - koşma ) temel unsurlarını sinkretik biçimde ( kurulduğu andan bu güne kadar ) birleştirip göstermekle tezahür ediyor.
Ritüel kolektif tarafından cilalı " düzenleme yapılmış " , mevsimden mevsime aynı şekilde tekrarlanan " tek konulu senaryo " temelinde toplumun tüm üyelerinin doğrudan katılımı ile yapılır . Bu zaman onlara belli olan inanış biçimlerinden , görüş sistemlerinden , özellikle totemizm , animizm antropomorfizm , magi ve fetişizmin niteliklerinden yararlanıyor . Ritüel içinde eritilen arkaik şiirsel metinler dualar , anlatımlar , alkışlar , qarğışlar , doğa olaylarına başvurular , ( güneşe , yel babaya , buluta , dumana vb . ) çağrılar , hem de basit konulu sahneler , oyunlar ve mitlerin içeriğinden oluşur.
Ritualın folklorlaşması veya epikləşməsi süreci uzun bir zaman içinde gerçekleşir.  Bunun için öncelikle ritualın tedricen arkaikləşməsi ve onu güncel eden ortamın değişmesi gerekir .Zamanla bu süreç gerçekleşir ve ritüel arkaikleşir . Bundan sonra o eski kültür gibi söyleyici geleneğine dahil oluyor ve folklorlaşır . Onun folklorlaşması için gerekli başlangıç ​​ritüel söylenen metinler oluyor . Bu metinler ve genelde ritualın kendisi olay, öykü gibi masal edilmeye başlar.
Ritualın türünden ve işlevinden bağımsız olarak onun temelinde oluşan epik metin de değişebiliyor. Bu açıdan ritüel ve epos arasında yapısal benzerlik izlenir . Eski göç ritulları göç serisine ait olan epik metinlerin temel düşüncesini oluşturmaktadır.  Buraya " Göç " , " Şu Kağan " , " Alp er Tonga " vb . gibi eski ötüg metinleri dahildir. Ritüel göçü veya göç ritualı göç düşüncesinin temelini teşkil etmekle birlikte onu epik metnin konusuna da çevirir . Burada göç hem fiziksel , hem de ruhsal seviyeleri kapsar. Göç silsilesinin epik kahramanı kurtarıcı fonksiyonunda çıkış yapıyor . Bu da ritüel icraçısının fonksiyonu ile epik kahramanın işlevi arasındaki tipolojik benzerliği göstermektedir.
Orta çağ oğuz epik metinlerinin bazında da arkaik soy ve boy ritüelleri durmaktadır. Bunlar metinde kendi epik ifadesini çeşitli düzeylerde buluyor . Efsanevi düzeyde Oğuz Kağan başlangıcını kaostan alır ve kozmosa doğru gidiyor . Onun kozmozu fütûhat düşüncesinde ifade edilir . Ritüel çapında o profan dünyayı sakrallaşdırır ve tek Tanrı fikrini yayıyor . Epik düzeyde o ters kuvvetlere karşı çıkış yapan epik kahraman gibi kendini gösteriyor . Sosyal düzeyde o sosyal adaletin restorasyonuna hizmet ediyor . Benzer özellikler " Köroğlu " da da izlenir. Masal metinlerinde ise arkaik ritualın geçiş noktaları motiflenir ve epik anlam kazanıyor.
  Epik yapı ritüel yapısı ile temel tipolojik elementler üzere qarşılaşdırıldığı zaman öne çıkan tablo şöyledir:
Ritüel -------------------------------------------- Epos
Personaj -------------------------------------------- İmge
Ritualın işlevi --------------------------------- Motif
Ritualın senaryosu ------------------------------------- Olay örgüsü
 
Halk edebiyatı araştırmalarında destanıın dış yapısı, yani mekan ilişkileri iki temel unsurla koşullanıyor: olay örgüsü ve motif ( 11 ). Onların arasında yoğun karşılıklı ilişkiler çeşitli araştırmacılar tarafından incelenmiştir . Destanın olay örgüsü yaratan öğesi olan epik anlatının temeli olarak motifle karşılıklı bakımından türün kendisine özgü özelliğini sağlayan sanatsal araçlar çoğalabilir.
Süjetin parçası olarak motif sanatsal tasvir araçlarının sözlü ifadesi seviyesinde belirginleşen mikrosistemdir(10).
Epik metinde motifler ve sanatsal araçlar doğrudan ve doğal karşılıklı ilişkiye sahip olur.Ona yüzden metinde çeşitli zamandaki ilişkileri destan poetikasının türdahili özelliklerini belirlemeye olanak sağlar.
Türk halkları eposunun çeşitli motifleri araştırmacılar tarafından genetik ve tipolojik benzerliklerine göre incelenmiştir. Bu zaman muhtevası yakın olan motifler ( örneğin , mucizevi doğum , kahramanca elçilik vb . ) bulunmuştur.
       Böyle bir yaklaşım , elbette , öncelikle farklı içerikli benzer motiflerin onların bu veya başka durumda ifade biçimlerinden izole edilmiş şekilde
evrimini açıklar. .
Çünkü somut epik situasiyadan ayrıca destanın çeşitli zaman düzeyine bağlı olarak muhtevası yakın olan motifleri çeşitli kontekstual anlamda ve çeşitli şekillerde epik anlatıda ( monoloğun , diyaloğun , telif konuşma içeriğinde ) verilir . Ona göre de motivin şekil ve muhtevasının öğrenilmesi karmaşık (kompleks) yaklaşım gerektirir ve bu zaman onun yapısal elemanlarının somut epik metinde tipolojik açıdan incelenmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır.
Motivin semantiğini incelemiş B.N. Putilova göre o , esasen aşağıdaki türlere ayrılır:
1) durum motifi;
2) konuşma motifi;
3) bölüm motifi;
4) tarif motifi;
5) karakter motifi.
Bu motiflerin her biri ritualın yapısı ile tipolojik benzerlik teşkil etmektedir .
Örneğin , durum motifi " olay örgüsünün nispeten hareketsiz , statik , personajların yerleşmesi , onların aktif hareketleri , mücadelesi vb . ile alakalı olmayan bölümlerini kaydeder " . Motivin bu türü kısmen pozlama karakterli oluyor(10). .
Bir çok Türk xalqalrının destanları genellikle belli epoxanın , bu veya diğer aşiretin ( kıpçaklar , oğuzlar , bulqarlar ve b . ) hayatı , hem de bu topluluk mensuplarının (henüz doğmamış kahramanın babasının ) zenginliklerinin açıklaması ile başlanır .Örneğin , arkaik Altay kahramanlık destanıında ( " Alıp - Manas " , " Maaday - Kara " ve b . ) başlangıç ​​epik dünyanın tarifindeki sivil profanlıkla farklıdır . Onda kosmoqonik ve mitolojik masal unsurları hakimdir ki , bunlarda arkaik ritüel elemanları gözlenir . Ritüel modelinin epik dünya modeline dönüşümü sırasında epik yapı ritüel yapısının devamı ve onun epik ifadesi olarak görülür. Sakral elementlerle zengin olan ritüel modeli destanı da bu tip öğelerle zenginleştirmiş oluyor.
 Epos yapısının başlangıç ​​reçeteleri, sosyal düzeyde tanımlanan zenginlik dinleyicileri Türk xalqlarının destanın içeriğinde bahs olunan benzer özel epik dünyaya götürüyor. Fakat bu aynı zamanda epik geleneğin sonraki gelişmesi sonucunda farklı şiirsel öğelere göre differense edilmiştir.
Türk epik geleneğinin orta çağ destan tipi olan oğuz " boy " u birbiri ardına dizilmiş ritüel zincirinden oluşur . Bunun en bariz örneği " Kitab - ı Dede Korkut " daki metinlerdir . Buradan da görülmektedir ki , arkaik ritualdakı İcracı epik metinde söyleyicidir veya kahramana dönüşmüş olabilir.Bir tarafta " baba " ve " dede " gibi ritüel uygulayıcıları vardı, " ozan " gibi folklor söyleyicisi bulunurdu, dgər tarafta ise " er " , " alp " , " eren " , " gazi " , " deli " , " aşık " gibi kahraman tipleri epik çerçevede yer alırdı.Bunlardan birinci ikisi Tanrıcılık döneminin, ikisi İslam döneminin , üçüncü ikisi ise tasavvuf döneminin kahramanlarıdır.Çeşitli dönemlerin epik kültürünü içeren kahraman tipleri de bu veya başka şekilde ritualla bağlantılıdırlar. Bu anlamda epik kahramanın arşetipi de kendi başlangıcını arkaik ritualdakı personajdan alıyor . Bundan sonra düşüncede , imgede , motifdə , olay örgüsünde veya somut olarak epik çekirdeği oluşturan kahramanda yaşanan güncel ayrılma artık , yeni sistemde , epik kanunlar çerçevesinde gerçekleşir .
Böylece, oğuz eposunun çeşitli metin seçenekleri üzerinde izlenimlerden anlaşılıyor ki, eski dönemin destanı temelde göç ritüellerinden motiflenmiştir. Destanın masal seçeneği bu tip ritüellerin çeşitli geçiş bölümlerini kendisinde barındırmıştır . Burada sudan , havadan , topraktan , ateşten ve bitkiden geçişle bağlı rudimentler kendisini göstermektedir . Erken ortaçağın Tanrıcılık ritüelleri ortaçağ oğuz Destanıında kendini göstrəir . Burada magik , dini ve sosyal içerikli ritüeller izlenir . Orta çağ oğuz halkının doğum , evlenme ve ölümle ilgili ritüel kültürünün zengin örneği bu dönemin epik metinlerine yansımıştır.
Edebiyat
1. Terner V. Sembol i ritüel. Moskova , 1983
2. Bayburin A.K. Folklor obryadovıy . - Narodnıe znaniya , folklor , narodnoe iskusstvo. Moskova,1991.
3.Xəlil A. " Dede Korkut Kitabı " nda arkaik ritualla ilgili motifler . " Dede Korkut "dergisi,2004,sayı3.
4.Byat F. Oğuz epik geleneği ve " Oğuz Kağan " destanı , Bakü , 1993 .
5.Köprülü M.F. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar . Ankara , 1991
5. Kemal R. Kitab - ı Dede Korkut : arkaik ritüel semantikası. Bakı, 1999
6. Hacıyev T. Dede Korkut : dilimiz , düşüncemiz . Bakı,1999
7.Cəfərov N. Türk halkları edebiyatı.Eski dönem . Bakü , 2006 .
8.Kitabi-Dede Korkut. Bakü,1988
9.Jirmunskiy V.M. Tuyrkskiy qeroiçeskiy epos . L. , 1974.
10. Putilov B.N. Motif kak syujetobrazuyuşiy element / / Tipoloqiçeskie issledovanoya po folklore . M. , 1975.
11. Smirnov Yu . İ . Slavyanskie epiçeskie traditsii ( voprosı evolyutsii ) . M. , 1974. .
12. İbraev Ş . Poetika oquzskoqo qeroiçeskoqo eposa . Almatı , 1997.
13. Lord A. The Singer of Tales . New York , 1968 .