DöVLƏT İdarəÇİLİYİNDƏ ŞƏffafliğin qanunveriCİLİKLƏ TƏNZİMLƏNMƏSİ prob‐ lemləRİ
Yüklə 223 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Giriş
- Şəffaflığı təmin etməyə yönələn normativ hüquqi aktlar
- Dövlət qulluğu haqqında qanun
| DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİNDƏ ŞƏFFAFLIĞIN QANUNVERİCİLİKLƏ TƏNZİMLƏNMƏSİ PROB‐ LEMLƏRİ
Kommunist rejiminin hökm sürdüyü dövrdə dövlət qulluğunun etik prinsipləri daha çox kommunist partiyası elitasının maraqlarına xidmət edən, qeyri‐demokratik, totalitar idarəetmədən doğurdu. Bu rejimdə dövlət, onun orqanları, dövlət qulluqçuları demok‐ ratik rejimlərdə olduğu kimi vətəndaşlar, onların seçdiyi nümayəndələr qarşısında deyil, totalitar rejimin dayaqları olan xüsusi xidmət orqanları və ən yaxşı halda yuxarı partiya orqanları qarşısında hesabat verirdi.
Kommunist rejimindən qurtulduqdan və müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövr ərzin‐ də öz dövlətinin qurulması dövrünü yaşayan Azərbayjanda həqiqətən demokratik, sə‐ mərəli və ümumvətəndaş inamına əsaslanan dövlət idarəetməsinin formalaşdırılması ən jiddi problem olaraq qalır. İjtimai ehtiyatların səmərəsiz idarə olunması, korrupsiya‐ nın dünya dövlətləri içərisində ən yüksək səviyyəsi və s. Azərbayjan dövlətinin gələjəyi barədə bir sıra bədbin ruhlu çıxışların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bəziləri isə hətta bunu «qüsurlu milli mentalitet»lə əlaqələndirir. Bu vəziyyətin aradan qaldırılmasının mümkünsüz olması və Azərbayjan dövlətinin və millətimizin yaxşı gələjəyinin olma‐ ması barədə fikirlər söyləyirlər. İfrata varan bədbinliyi kənara qoysaq deyilənlərlə bir neçə istiqamətdə razılaşmaq olar. Bəli, korrupsiya milli təhlükəsizliyə jiddi qorxu yara‐ dan bir haldır. Digər tərəfdən dövlət idarəetməsində insan amilinin, yəni həm dövlət idarəetməsini həyata keçirən dövlət qulluqçularının, həm də seçkili orqanları formalaş‐ dıran və dövləti idarə edən şəxslərdən hesabat tələb edən və ona qiymət verən seçicilə‐ rin dövlət idarəçiliyi barəsində nə düşünməsinin böyük əhəmiyyəti var. Lakin nəzərə alaq ki, hazırkı dövrdə Azərbayjan vətəndaşlarından yüksək səviyyəli dövlət idarəçiliyi haqqında dərin biliklər və müvafiq münasibət gözləmək də çətindir. Həm də axı hər hansı yeni bir yeməyin dadını bilməyən, onun haqqında hətta heç nə eşitməyən şəxsin həmin yeməyi sifariş verməsini gözləmək nə dərəjədə düzgündür?
Zəif qurulmuş dövlətdə ayrı‐ayrı vətəndaşların, xüsusilə dövlət qulluqçularının fərdi maraqları jəmiyyətin bütün üzvlərinin ümumi maraqlarından yüksəkdə durur. Dövlət idarəetmə etikasının hər bir dövlət qulluqçusunun fərdi davranışına və hüquqi statu‐ suna, uyğun təşkilati qurumların institusional formalaşmasına yönələn inkişafı dövlətin idarə olunmasında fərdi maraqların üstünlük təşkil etməsinə və bunun nətijəsi olan korrupsiyaya qarşı ən kəsərli silahlardan biridir.
Dövlət qulluqçularının etik imici bütün jəmiyyətin özünün etik imijinin tərkib hissəsi‐ dir. Vətəndaşların etik davranışı cəmiyyətin etik imijnə təsir göstərdiyi kimi dövlət qul‐ luqçularının davranışı da hökumətin etik imijinə təsir göstərir.
Lakin insan amilinin böyük rolu dövlət idarəetməsinin səmərəliliyini və hesabatlılığını, açıqlığını təmin edən müvafiq infrastrukturun, o sıradan normativ‐hüquqi bazanın ya‐ radılmasının əhəmiyyətini heç də azaltmır, əksinə, dövlət idarəetməsini həyata keçirən bu insanların «zəifliklərini» aradan qaldırmağın, «güclü» tərəflərini daha da güjləndir‐ məyin başqa dövlətlərin təjrübəsində sınaqdan çıxmış ən təsirli vasitələrindən biridir.
Sovet rejimi dövlətin fəaliyyətində aşkarlığı tamamilə rədd etdiyindən və Azərbayjanda demokratik dövlət qurujuluğunun qısa bir tarixi olduğundan, Azərbayjanda dövlət idarəetməsində, o sıradan dövlət qulluqçularının fəaliyyətində şəffaflığı təmin etməyə yönəlmiş normativ hüquqi baza hələ yaranma mərhələsindədir.
Son dövrlərdə altı ay ərzində korupsiyaya qarşı mübarizə haqqında Dövlət Proqramını və antikorrupsiya qanunun layihəsini hazırlamaq və Azərbayjan Respublikasının prezidentinə təqdim etmək barədə Nazir‐ lər Kabinetinə və prezidentin ijra aparatına tapşırıq verən 8 iyul 2000‐ji il tarixli prezident fərmanı istisna olmaqla korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində jiddi əhəmiyyətli normativ hüquqi akt qəbul olunmayıb. Lakin fərmanda göstərilən müddətdən xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq belə sənədlərin hazırlanıb‐ha‐ zırlanmaması, işin hansı mərhələdə olması
barədə dəqiq rəsmi məlumat yoxdur. Bu sənədlərin layihələrini hazırlayan şəxslərin və onların məzmununun belə uzun müddət cəmiyyətə açıqlanmaması məhz bu sənədlər‐ də müəyyən olunmalı olan dövlət idarəetməsinin etik davranış qaydalarına zidd sayıl‐ malıdır.
Dövlət idarəetməsini həyata keçirən şəxslərin fəaliyyətində şəffaflığın təmin olunması‐ nın daha bir tənzimləmə jəhdi Azərbayjan Respublikasının Milli Məjlisinə seçkilər haq‐ qında qanunda edilib. Həmin qanuna görə, Milli Məclisin üzvlüyünə namizədliyi qey‐ də alınan şəxslərdən onların əmlak vəziyyətini əks etdirən məlumatlar verilməsi tələb olunur. Lakin tələb olunan bu maliyyə hesabatı yalnız namizədlik qeydə alınarkən tələb olunduğundan və jəmiyyət üçün heç də əlçatan olmadığından, elə bir jiddi təjrübi əhə‐ miyyət daşımır.
Təxminən bir il əvvəl ‐ 21 iyul 2000‐ji ildə qəbul edilmiş və bu ilin sentyabrında qüv‐ vəyə minməli olan «Dövlət qulluğu haqqında» qanunu da bu istiqamətdə atılmış ad‐ dımlardan biri saymaq olar. Bu qanun «dövlət qulluğu», «dövlət qulluqçuları» anlayı‐ şını, dövlət qulluğunun prinsiplərini, dövlət orqanları anlayışı və təsnifatını, dövlət qul‐ luğu vəzifələrinin və inzibati vəzifələrin təsnifatını verir, dövlət qulluğunu idarə edən xüsusi orqanın yaradılmasını nəzərdə tutur, dövlət qulluqçularının etik davranışının ümumi prinsiplərini, dövlət qulluğu ilə əlaqədar məhdudiyyətləri, dövlət qulluğuna girmə və dövlət qulluğundan azadolunma ilə bağlı başqa məsələləri və s. müəyyən edir. Bu qanun dövlət qulluqçularının etik davranışının konkret jəhətlərini nizama sal‐ masa da dövlət idarəetməsinin etik infrastrukturunun yaradılmasında baza qanunu ro‐ lunu oynaya bilər. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bu qanunun bir sıra müddəaları dövlət qulluqçularının fəaliyyətinin şəffaflığını təmin etmir, hətta bu fəaliyyətin jəmiyyətin nə‐ zarətindən kənarda qalmasına şərait yaradır. əmlak vəziyyəti və gəlirlər barədə bəyannamə Dövlət xidmətində davranış etikasını saxlamağın ən mühüm vasitələrindən biri siyasi vəzifələri tutan şəxslərin və xüsusilə yüksək vəzifəli dövlət qulluqçularının əmlak və‐ ziyyəti, gəlirləri və öhdəlikləri üzərində nəzarət edilməsidir. Dövlət qulluğu haqqında qanunun 18.0.8‐ji maddəsi dövlət qulluqçusunun üzərinə qulluq etdiyi orqanın rəhbə‐ rinə hər il öz gəlirləri və əmlak vəziyyəti haqqında maliyyə hesabatı vermək, orada əlavə gəlirlərin mənbəyini, növünü və məbləğini göstərmək vəzifəsi qoyur. Qanun
qeyd olunan maliyyə hesabatını daşqa vəzifəli şəxslərin, o sıradan siyasi vəzifəlilərin verməsini müəyyən etmir. Digər tərəfdən qanun həmin məlumatların cəmiyyət üçün nə dərəcədə açıq olub‐olmayacağını müəyyən etmir. Qanun habelə dövlət qulluqçularının ailə üzvlərinin də belə hesabat verməli olmasını müəyyən etmir. Bəyannamənin kimə verilməsi, bəyannamədə nələrin (hansı məlumatların) göstərilməli olması, bəyannamələrin həmin şəxslərin ailə üzvlərinə tətbiq olunub‐olunmaması, bə‐ yannəmalərin cəmiyyət üçün nə dərəcədə açıq olub‐olmaması, xidmətin hansı pilləsin‐ dən başlayaraq bəyannamələrin mütləq doldurulmalı olması məsələləri müzakirə möv‐ zuları olaraq qalır. əlbəttə, çox yaxşı olardı ki, bu məsələlərə baxılarkən aşağıda göstəri‐ lən bir neçə məsələ nəzərə alınsın: -
Bəyannamələr onlardakı məlumatların həqiqiliyini yoxlamaq imkanı olan orqana veril‐ məlidir. (Bir sıra hallarda həmin bəyannamələrin surəti başqa orqana da verilə bilər). -
Bəyannaiələrdə məlumat mümkün qədər dolğun olmalıdır. Həm də vəzifə nə qədər yüksəkdirsə bəyannamələrin məzmunu da bir o qədər geniş olmalıdır. -
Azərbayjandakı mövjud vəziyyətdən çıxış etsək bəyannamələrin ailə üzvlərinə də tət‐ biqi qəbul olunmalıdır. Xüsusilə yüksək vəzifələr tutanlar üçün bu məjburi olmalıdır. -
Bəyannamələr və yaxud onlardakı məlumatların bir hissəsi jəmiyyət üçün açıq olmalı‐ dır. Tutulan vəzifə nə qədər yüksəkdirsə onun bəyannamələrindəki məlumatlar daha çox açıq olmalıdır.
Qanunun dövlət idarəetməsində şəffaflığın təmin olunması baxımın‐ dan çatışmayan jəhətlərindən biri də dövlət qulluqçularının işlədikləri sahədə qanunsuzluq halları barədə şikayət verilməsi və bu şikayətlərə baxılması prosedurunun müəyyən olunmaması, məlumat verən şəxslə‐ rin qorunması üçün uyğun təminatların verilməməsidir. Bürokratik aparatın içindəki korrupsiya hallarını daha tez bilən həmin aparatın məmurlarıdır. Elə qaydalar işlənib hazırlanmalıdır ki, şikayət və ərizə‐ lərə lazımi səviyyədə baxılmasını təmin etsin və bu zaman ərizəçilərin özləri mənsəblərini təhlükədə qoymasınlar və təqib olunmasınlar. Pis rəhbərlikdən şikayət və ərizələrə baxılması da elə olmalıdır ki, o, ij‐ timaiyyətin nəzarəti altında olsun. Bir sözlə, elə mexa
nizm qurulmalıdır ki, dövlət qulluqçuları heç bir təhlükə hiss etmədən korrupsiyaya dair şübhələri barədə məlumat verə bilsinlər. Davranış etikası toplusu Dövlət xidmətində olanların davranışının etik standartlarının mükəmməl toplusunun işlənib hazırlanması da dövlət qulluğu etikasının normativ hüquqi bazasının yaradıl‐ masında mühüm məsələlərdən biridir. Hazırda dövlət idarəetməsinin ayrı‐ayrı sahələ‐ rində dövlət qulluqçularının davranışını tənzimləyən normativ hüquqi aktlar var. Mə‐ sələn, vergi müfəttişlərinin yoxlama aparması qaydasını tənzimləyən təlimatlar, yaxud malların gömrükdə yoxlanması zamanı gömrük müfəttişinin hüquq və vəzifələrini ni‐ zamlayan təlimatlar və s. «Normativ hüquqi aktlar haqqında» qanuna əsasən bu aktlar ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınmalı və uyğun bülletendə dərj olunmalıdır, anjaq belə bir bülletenin hələ də dərj olunmaması dövlət qulluqçularının davranışını tənzim‐ ləyən həmin normativ hüquqi aktların aşkarlığının təmin olunmasına jiddi maneədir.
Lakin qeyd etdiyim kimi, bu təlimatlar ayrı‐ayrı dövlət orqanlarının qulluqçularının spesifik məsələlər üzrə davranışlarını tənzimləyir. Bütün dövlət qulluqçuları üçün ümumi olan davranış qaydaları yoxdur. Digər tərəfdən, mövcud təlimatlarda dövlət qulluqçularının qərarlar qəbul etməsi barədə qaydalar müfəssəl hərtərəfli deyil. Bu qaydaların heç birində dövlət qulluqçusunun fəaliyyəti zamanı mənafelərin toqquşması və onların həlli qaydaları barədə, mənafelərin toqquşması hallarının aşkar edilməsi və bu halda dövlət qulluqçusunun davranışı barədə heç bir müddəa yoxdur. Bu normativ aktlarda məmurun düzgün sayılmayan hərəkətlərindən onun rəhbərinə şikayət veril‐ məsi və rəhbərin bu halda davranış qaydaları müəyyən olunmur. Nəhayət, dövlət qul‐ luqçularının, xüsusilə yüksək səviyyəli dövlət qulluqçularının etik davranışına nəzarət etməli olan uyğun dövlət qurumunun olmaması bu normativ aktların əhəmiyyətini daha da azaldır.
Beləliklə, göründüyü kimi, dövlət qulluqçularının davranışını hərtərəfli tənzimləyən etik infrastrukturun, o sıradan normativ hüquqi bazanın yaradılması qarşıda durur. Bu zaman başqa ölkələrin təjrübəsində sınaqdan çıxmış aşağıdakı üsullar mütləq nəzərə alınmalıdır: 1) qərar qəbulu prosesinin elə qurumu yaradılmalıdır ki, həmin qərarda
şəxsən özü və ya qohumları və yaxın adamları, habelə ona təsir göstərmək imkanı olan digər şəxslər maraqlı olduqda həmin dövlət qulluqçusu həmin qərarın qəbulundan kə‐ narlaşdırıla bilsin; 2) dövlət qulluqçusunun davranışını dəqiq və hərtərəfli nizamlayan etik normalar və davranış qaydaları işlənib hazırlanmalı, bu norma və qaydalar onlarla maraqlanan hər bir şəxsə açıq və əlçatan olmalıdır; 3) tabeliyindəki bölmələrdə korrup‐ siyaya görə bütün səviyyələrdə rəhbərlərin məsuliyyəti müəyyən olunmalıdır. Məlumat azadlığı və azad mətbuat Xalqa açıq olmayan və müstəqil mətbuatın jilovlamadığı, hətta demokratik seçkilər yolu ilə seçilmiş və vijdanlı hökumət belə korrupsiyaya qurşana bilər. Dövlət orqanlarının fəaliyyəti barədə vaxtında, hərtərəfli və dəqiq informasiyaların alınması və yayılması dövlət orqanlarının jəmiyyət qarşısında hesabatlılığının mühüm vasitələrindən biridir. Mətbuat azadlığının dərəcəsi KİV‐in dövlət məmurlarının fəaliyyətinə nəzarət etmək, xalqın mənafeyini qorumaq vəzifəsini necə yerinə yetirməsi ilə ölçülür. Mətbuatın gün‐ dəlik olaraq qanunveriji və ijraediji hakimiyyətin, eləjə də korrupsiyanın kök sala bi‐ ləjəyi başqa sahələri yoxlamaq imkanı olmalıdır. İnformasiya və mətbuat azadlığını təmin etməli olan qanunverijilik aktları üzərində çox dayanmaq istəməzdim. Bu sahədə qüvvədə olan qanunların («Kütləvi informasiya vasi‐ tələri haqqında» (1999), «Dövlət sirri haqqında» (1996), «Məlumat azadlığı haqqında» (1998), «İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında» (1998) qanunların bir sıra müddəaları dövlət idarəetməsinin, dövlət qulluqçularının fəaliyyətinin aşkarlığının təmin edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Bu, birinjisi, dövlət orqanlarında qərarların qəbulu və yerinə yetiril‐ məsi barədə informasiyanın kütləvi informasiya vasitələrinə əlçatan‐ lığı, yəni kütləvi informasiya vasitələrinin dəqiq və operativ informa‐ siya almaq hüququnun təmin olunması ilə bağlıdır. Kütləvi informa‐ siya vasitələri haqqında qanunun 8‐ji maddəsi KİV‐lərin bu hüququnu təsbit edir. Tələb olunan məlumatın verilməsi üçün vətəndaşların mü‐ rajiətlərinə baxılması qaydası haqqında qanuna (1997) əsasən, ümumən bir ay müddət müəyyən edilir. Bir aylıq müddətin çox böyük oldu‐ ğunu izah etməyə yəqin ki, heç bir ehtiyac yoxdur. KİV haqqında qa‐ nunun 8‐ji maddəsinə əsasən, qanunda gös
tərilən müddətdə (yəni bir ay və s.) məlumat öz operativliyini itirdiyi halda məlumatın dərhal, bu mümkün olmadıqda isə 24 saat ərzində verilməsi müəyyən edilir. Məluma‐ tın operativliyini itirib‐itirməməsini müəyyənləşdirmək üçün xüsusi meyar göstərilmə‐ diyindən, təbii ki, məlumatın yayılmasında maraqlı olmayan dövlət vəzifəlisi bu məlu‐ matın operativ olub‐olmadığını özü müəyyən etməklə onun verilməsini yubadır. Digər tərəfdən, qanunvericilik dövlət vəzifəlisi bu məlumatı, ümumiyyətlə, vermədiyi halda ona qarşı hər hansı jiddi məsuliyyət tədbirləri (İnzibati xətalar haqqında Məcəllənin (2000) 186‐jı maddəsində nəzərdə tutulan məsuliyyət istisna olmaqla) görülməsini nə‐ zərdə tutmadığından yayılmasında vəzifəli şəxslərin maraqlı olmadığı məlumatı heç bir xüsusi narahatlıq keçirmədən, ümumiyyətlə, verməyə bilər. Bu halda KİV‐in məlumatı almaq üçün məhkəməyə mürajiət etmək hüququ qanunda nəzərdə tutulsa da bu vasitə bir sıra səbəblərdən, o cümlədən məhkəmə prosesinin uzun vaxt və zəhmət tələb etməsi və məhkəmələrin müstəqilliyi və ədalətliliyi ilə bağlı jiddi problemlərin olması səbəbin‐ dən səmərəli deyil,, və təjrübədə, demək olar ki, belə örnəklər yoxdur.
İkinjisi, kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunverijiliyin müddəaları vəzifəli şəxslərin mətbuata şərəf və ləyaqətin və işgüzar nüfuzun müdafiəsi barədə məhkəmə iddiaları vasitəsi ilə təzyiq göstərmək yolu ilə dolayı senzura müəyyən etməsinə imkan yaradır. Hətta ən zəif tənqidin və ya ən adi yanlışlığın belə vəzifəli şəxslərdə şərəfin və ya ləyaqətin alçaldılması kimi qiymətləndirildiyi və məhkəmələrin belə jəfəng iddiaları təmin etdiyi hallar vardır. Məsələn, lap elə bu yaxınlarda Bakı Şəhər İjra Hakimiyyəti başçısının iddiası əsasında Səbayel Rayon Məhkəməsi «Ulus» qəzetinin fəaliyyətinin bir aylığa dayandırılması barədə qətnamə çıxarıb. Belə bir iddiaya əsas o olub ki, qəzet Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin fəaliyyətini tənqid edib. Təəssüf ki, belə misallardan çox çəkmək olar.
Göstərilən halların yaxşılaşması məqsədi ilə KİV haqqında qanuna KİV‐lərin informa‐ siya almaq hüququnu təmin edən və onları əsassız təzyiqlərdən qoruyan müddəaların əlavə olunması zəruridir. Bu sıraya KİV‐lərin məlumat almaq hüququnu pozan dövlət qulluqçularına qarşı jiddi məsuliyyət tədbirləri müəyyən olunmasını, habelə əlindəki məlumatı yoxlamaq üçün müraciət edən KİV‐ə məlumatın verilməsi əsassız ləngidil‐ dikdə belə məlumatı yaymış KİV‐in yanlışlığa görə məsuliyyətdən azad olması barədə müddəalar aid edilə bilər. Buraya habelə KİV‐in yalanlığı iddia edilən məlumatın doğ‐
ruluğunu sübut etmək vəzifəsindən azad edilməsi barədə qanunverijilikdə dəyişiklik aparılmasını aid etmək olar.
Təbii ki, yuxarıda göstərilənlər hazırda Azərbayjanda dövlət idarəetməsində şəffaflığın təmin olunması üçün normativ hüquqi baza yaradılması sahəsindəki problemlərin bir hissəsidir. Dövlət idarəetməsinin şəffaflığının təmin olunması üçün əhatəli infrastruktu‐ run yaradılması lazımdır və bu infrastrukturun hər bir komponentinin normal fəaliyyə‐ tinin təmin olunması üçün uyğun normativ bazanın yaradılması tələb olunur. Yüklə 223 Kb. Dostları ilə paylaş:
|