Dövlət və Din.-2009.-№4.-S.55-58.
TOLERANTLIĞIN PSİXOLOJİ KEYFİYYƏT KİMİ İNKİŞAFI VƏ FORMALAŞDIRILMASI
MƏSƏLƏLƏRİ
Lalə CABBAROVA,
Bakı Dövlət Universitetinin dosenti,
psixologiya elmləri namizədi
Tolerantlıq sivil cəmiyyətin göstəricisi, inkişaf və tərəqqinin, insanların mədəniyyət səviyyəsinin
əsas əlamətlərindəndir. Bu termin respublikamızda son illər, yəni ötən əsrin 90-cı illərindən etibarən elmi
aləmdə, KİV-də, hətta bəzi hallarda gündəlik danışıq leksikonumuzda da geniş istifadə olunmağa başlayıb.
Biz adətən bu anlayışı «dözümlülük» mənasında tərcümə edir və işlədirik.
Bu terminin ümumi məzmunu saxlanılsa da, ауrı-ауrı ixtisas sahələrindən asılı olaraq onun
mənalandırılmasında fərqlilik özünü göstərir. Məsələn, tibb sahəsində tolerantlıq – orqanizmin müxtəlif
təsirlərə (adətən, bioloji, kimyəvi, fiziki təsirlər nəzərdə tutulur) fizioloji dayanıqlığını nəzərdə tutursa,
humanitar elmlər sahəsində fərdin və ictimaiyyətin sosial-mədəni müxtəlifliyə, başqasının fikrinə, inancına
və davranış formalarına dözümlülüyü, hörmətlə yanaşılmasını nəzərdə tutur.
Psixologiyada ətraf mühitə, sosial şəraitə adaptasiyasının başlıca göstəricisi kimi qəbul olunan
tolerantlıq аnlayışı insanın psixoloji keyfiyyəti kimi nəzərdən keçirilir və ümumən həmin termin (psixoloji
ədəbiyyatlarda) frustrasiya yaradıcı amillərin (frustratorun) mövcudluğu şəraitində insanda kəskin və ağır
yaşantıların olmaması, stress və frustrasiya şəraitinə dözümlülüyü ifadə edir. Gündəlik həyatımızda
stressogen və frustrasiya yaradıcı amillərin artmasını nəzərə alsaq, psixoloji tolerantlıq, dözümlülük
probleminin müasir dövr üçün nə dərəcədə aktual olduğunu görmək olar.
Bir məsələni diqqətə çatdırmaq istərdik ki, tolerantlıq anlayışına sosial-psixoloji kontekstdə daha tez-
tez rast gəlinir. Sosial psixoloji ədəbiyyatlarda bu termin cəmiyyətdəki müxtəlifliyə, etnik, mədəni, sosial
və dünyagörüşlərdəki fərqliliyə dayanıqlıq, dözümlülük mənasında işlədilir.
Ümumiyyətlə, tolerantlıq (latın sözü tolerantia – dözümlülük mənasını ifadə edir) – fərqli düşüncəyə,
baxışlara, davranışa, hərəkətlərə, mövqeyə, dəyərlərə, dinə, inama malik olan insanlara tənqidə qarşı
dözümlülüyü ifadə edir. Lakin tolerantlıq əqidəsizlik, mövqesizlik, biganəlik, ikiüzlülük, qanunsuzluğa və
haqsızlığa göz yummaq, dözmək demək deyil. Nəyəsə qarşı dözümlülüyün nümayiş etdirilməsi,
tolerantlığın göstərilməsi insanın öz şəxsi dəyər və əqidələrinin itirməsini nəzərdə tutmur. Bu termin
insanlardakı fərqliliyə hörmətlə yanaşılmasını, başqalarının baxışlarını anlamaq və qəbul etməklə öz
mövqeyini dəqiqləşdirmə, dünyagörüşünü və dəyərlərini, daxili aləmini zənginləşdirməyə olan qabiliyyəti
ifadə edir.
Tolerantlığın dilimizə adətən «dözümlülük» kimi tərcümə olunmasına baxmayaraq, psixoloji
baxımdan hesab edirik ki, onun Azərbaycan dilində «psixoloji dayanıqlıq» kimi ifadə olunması daha
məqsədəuyğundur.
Psixoloji dözümlülük, sabitlik, dayanıqlıq – hansı formada ifadə olunmasından asılı olmayaraq
tolerantlıq emosional və mənəvi cəhətdən yetkin şəxsiyyətin başlıca keyfiyyət göstəricisidir. Buna görə də
bizim bir vətəndaş, ailə başçısı, psixoloq, pedaqoq kimi ən ümdə vəzifələrimizdən biri cəmiyyətimiz üçün
yetkin şəxsiyyətlər yetişdirmək olduğu üçün, bu keyfiyyətin formalaşdırılması və tərbiyəsi məsələlərinə
diqqət ayırmamız zəruridir.
İnsanlarda tolerantlığın humanist keyfiyyət kimi mövcudluğu probleminə dair bəzi fikirlər var ki,
onlardan birinə görə, tolerantlıq insana anadangəlmə verilir. İnsan doğulandan bu keyfiyyət onda hazır
olduğundan, ona nəyisə aşılamağa ehtiyac yoxdur. Sadəcə, dünyaya gələn hər insanın həyatını elə qurmaq
lazımdır ki, o, intolerant təsirlər altına düşməsin və onda müvafiq keyfiyyətlər yaransın.
Digər bir ideyaya görə isə hər insanın təbiətində aqressivlik və intolerantlıq var. Lakin sosializasiya
prosesində sıxışdırılmalarına baxmayaraq, onlar özlərinə xaricə çıxmaq üçün yol tapırlar. Həmin fikirə görə
əsas problem insanların tolerantlığa öyrədilməsi və buna nə dərəcədə nail olunması məsələsidir.
Göründüyü kimi bu fikirlər bir-birindən fərqlənir. Lakin insanın intolerant təsirləri altına düşməməsi
ona tolerantlığın öyrədilməsi fikirlərinin reallaşdırılması müvafiq keyfiyyətlərin formalaşdırılması və
tərbiyəsini tələb edir.
Tolerantlığın formalaşdırılması məsələsini nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, onu özlüyündə ayrıca
bir keyfiyyət kimi formalaşdırmaq qeyri-mümkündür. Çünki o, bir sıra vacib psixoloji cəhətləri özündə
ehtiva edən kompleks keyfiyyətdir. Bura şəxsi və qrup dəyərləri sistemini, pozitiv yönəlişlər, psixoloji
sabitlik, fərdi-psixoloji keyfiyyətləri aid etmək olar.
Buna müvafiq olaraq hesab edirik ki, tolerantlığın formalaşdırılması prosesi eyni zamanda iki
istiqamətdə aparılmalıdır:
1. Kütləvi, qrup səviyyəsində. Burada bütövlükdə cəmiyyətin dəyərlər sisteminə, dünyagörüşünə,
münasibətlərinə və s. tolerantlıq məsələlərinə mane olan mövcud stereotiplərin dəyişdirilməsini nəzərdə
tuturuq. Bu səviyyədə məqsədlərə çatmaq üçün KİV-dən, sosial reklamlardan, bədii əsər nümunələrindən,
kinofilmlərdən və cəmiyyətə təsir effektinə malik digər vasitələrdən istifadə oluna bilər.
2. Fərdi səviyyədə. Burada tolerant şəxsiyyət üçün müvafiq keyfiyyətlərin formalaşdırılması nəzərdə
tutulur. Bunun üçün qrup psixoterapiyası və sosial-psixoloji treninqləri ən effektiv metod hesab edirik.
Bu məqamda qarşıya belə bir sual çıxa bilər: «Tolerant şəxsiyyət üçün müvafiq keyfiyyətlər» dedikdə
nə nəzərdə tutulur? Biz bu keyfiyyətləri təmkinlilik, səbrlilik, nikbinlik, hər şeydə müsbət tərəfi görə bilmə,
özünəinam, empatiya, sülhsevərlik, nəzakətlilik, humanizm, əməkdaşlığa meyllilik kimi müəyyən etmişik.
Həmin cəhətlərin şəxsiyyətdə inkişafı və formalaşdırılması tolerantlıq istiqamətində atılmış addım hesab
oluna bilər.
Beləliklə də, tolerantlığın cəmiyyətdə artırılması üçün onun ayrı-ayrı komponentlərinin insanlarda
inkişaf etdirilməsi və formalaşdırılması prosesinə diqqət ayrılmalıdır.
Bütün bu qeyd etdiklərimizdə biz «tolerantlıq prinsipindən» çıxış edərək yalnız pozitiv cəhətlərin
üzərində mərkəzləşsək də bu prosesin uğurlu alınması üçün neqativ məqamları da nəzərdən qaçırmaq
olmaz. Yəni şəxsiyyətin tolerantlığına mane olacaq psixoloji keyfiyyətlərin aradan qaldırılması məsələsi
tolerantlığın inkişafı və formalaşdırılması prosesində diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Lakin intolerant
keyfiyyətlər kimi nəzərdə tutulan səbrsizlik, konfliktə, stereotipləşdirməyə meyllilik, eqoizm, eqosentrizm,
kinlilik, kobudluq, paxıllıq və s. kimi mənfi xüsusiyyətlərin aradan qaldırılması, hansısa müsbət cəhətlərin
formalaşdırılmasından daha çətin və mürəkkəb bir prosesdir. Bunu nəzərə alaraq, bu istiqamətdə
psixoprofilaktika tədbirlərin görülməsi daha məqsədəuyğun olardı.
İntolerantlığın sosial münasibətlərdə təzahür edən ən kəskin forması ksenofobiya hesab olunur.
Ksenofobiya – fərqli millətə, dinə, adət-ənənələrə, mədəniyyətə, düşüncəyə və s. malik ayrı-ayrı insanlara,
bütöv qruplara qarşı qorxu, düşmənçilik, nifrət hissinin bəslənilməsidir. Bu təzahürün psixoloji funksiyası
başqalarından müdafiə olsa da, məqsədi – qismən, yaxud mütləq mənada təcrid olunmadır. Ksenofobiya
xurafatın formalaşmasının əsas psixoloji mexanizmidir. Bu münaqişə və müharibələrin psixoloji səbəbi
hesab olunur, çünki ksenofobiyaya həmişə cavab reaksiyası gəlir.
Sosial münasibətlərdə dözümsüzlük bəşəriyyət tarixində həmişə mövcud olmuş və bir çox
müharibələrin, dini və ideoloji qarşıdurmaların əsasında dayanmış, onları şərtləndirmişdir.
Bu sahədə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, insanlardakı intolerantlığın, dözümsüzlüyün kökləri
aşağıdakılara gedib çıxır:
■ Cəhalət və qorxu. Dərk etmədiyi, məlumatsız olduğu şeylər, başqa mədəniyyətlər, millətlər və
dinlər qarşısında qorxu.
Bəzən həmişə ehtiyat etdiyi, qeyri-adi bir mədəniyyət, dinin daşıyıcısı hesab etdiyi insanların
içərisində yaşamaq məcburiyyətində qalması, insanın cahillikdən, qorxulardan azad olmasına, «Onlar da
mənim kimi, insandır» fikrinə gəlib çıxmasına səbəb olur.
■ Özünü, öz dəyərlərini, millətini, dinini hipertrofik dərəcədə yüksək qiymətləndirmə, müştəbehlik.
İnsanlar arasındakı fərqlər, müxtəlifliyin necəliyindən asılı olmayaraq, dil, din, rəng, cins və s.
təhlükə, qorxu hissi yaratmaq əvəzinə, maraq oyatmalı və insanı zənginləşdirməlidir.
İrqi, dini, ideoloji mövzularda fanatizm, stereotiplər, təhqir və ya istehza, zarafatlar – bütün bunlar
sosial münasibətlərdəki dözümsüzlüyün konkret nümunələridir. Dözümsüzlük qarşılıqlı dözümsüzlük
yaradır. Burada məhz «Nə əkərsən, onu da biçərsən» deyimi prosesin mexanizmlərini açmış olur.
Cəmiyyətdəki dözümsüzlüklə mübarizə aparmaq üçün cəmiyyətin hər vətəndaşı öz davranışı,
düşüncələri, münasibətləri üzərində düşünməli, inamsızlıq və zorakılığın bumeranq effektinə malik
olmasını dərk etməlidir. Bu inamsızlıq, dözümsüzlük, nifrət, kin, düşmənçilik halqası haradasa qırılmasa,
o, elə beləcə də dövr edəcəkdir. Bizim hər birimiz cəmiyyətdəki dözümsüzlüyün, zorakılığın, inamsızlıq
zəncirinin bir halqasında durduğumuzun məsuliyyətini tam şəkildə dərk edərək, onları qıra bilsək, bir çox
problemlərdən qurtulmuş olarıq.