Dünyanin yeniDƏn formatlaşmasi və MƏNƏVİyyat abbasov Əbülhəsən Fərhad oğlu
Yüklə 114,26 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər: dünya, qlobal kapitalizm, qlobal böhran, idarəetmə, mənəviyyat Ключевые
- Oliqarxik kapitalizmin oliqarxik liberalizmində, “şəxsiyyət azadlığı”ndan gen-bol danışılsa da, real fərdi azadlıqlar, haqqa sahiblik, firavan
- Kütləviləşən nifrət də, hamının hamıya qarşı potensial düşmənçiliyi, məlumdur ki, hər bir
- Söndükcə də təbii təravətini itirir - о dərəcədə ki, artıq bədbəxtliyi hiss etmir, naqisliklərə müxalif olmaq əvəzinə, onlara qahmar çıxır
- Görün, Putinin Azərbaycandakı sözçüsü - “Novoe vremya” qəzeti 18 iyun 2014-cü il tarixli sayında, guya Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarının
- “Hər halda bu premyer də koreyalıdır və deməli, möhkəm olmalıdır, ikiyüz-üçyüz adamın ölümünə görə
- İstifadə olunmuş mənbələr
- Аббасов Абульгасан Фархад оглу НОВОЕ ФОРМАТИРОВАНИЕ МИРА И ДУХОВНОСТЬ Резюме
- Abbasov Abulhasan Farhad REFORMING THE WORLD AND THE MORAL Summary
| “Qanun”.-2014.-№ 7(237).-S.3-12. DÜNYANIN YENİDƏN FORMATLAŞMASI VƏ MƏNƏVİYYAT Abbasov Əbülhəsən Fərhad oğlu, fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq Institutunun baş elmi işçisi
Bəşəriyyət uzunmüddətli dərin böhran yaşamaqdadır. Bunun nüvəsini qlobal kapitalizmin və onun əsas ideoloji dayağı olan oliqarxik liberalizmin böhranı təşkil edir. Dünyanı fəlakət astanasında saxlayan bu böhran günbəgün artan xaos, destruksiya, deqradasiya əlamətləri ilə müşayiət olunur. Durmadan davam edən iqtisadi, sosial-siyasi, mənəvi sarsıntılar, dünya miqyasında sosial təbəqələşmənin və inhisarçılığın dərinləşməsi, xalqların rifah halında, maddi durumunda fərqlərin bütün hədləri keçməsi, sərvətlərin ədalətsizcəsinə bölüşdürülməsi və insafsızcasına talan edilməsi, heç bir hüquqa, əxlaqa sığışmayan qeyri-bərabərlik, istismar, insana və insanlığa qarşı aparılan səlib yürüşləri, mənəvi-ruhi aləmə edilən məqsədyönlü qəsdlər və faktiki olaraq, İnsanın, onun Ruhunun çökdürülməsi, tənəzzülə və çürüməyə məruz qoyulması, etno-milli rəngarənglikdən, xalqların çox çeşidliyindən məkrli, qeyri-insani məqsədlər üçün sui-istifadə, siyasi-hüquqi institutların, media şəbəkələrinin, hətta elm və incəsənətin super elita deyilən nəsnənin xidmətçisinə çevrilməsi, idarəetmə sistemlərinin yalnız və yalnız həmin elitaların maraqlarının təmin olunması müstəvilərində qurulması (əlbəttə ki, sənədlərdə və təbliğatda “hakimiyyətin yeganə mənbəyi xalqdır!” vurğulamaqla), eyni zamanda, həmin bu vektor üzrə formalaşdırılan idarəetmə fəlsəfəsinin dünya ölkələrinə, о cümlədən postsovet “respublika”larına transfer edilməsi və bu qlobal hiylə vasitəsilə milli dövlətləri, onların rəsmi şəxslərini, elitasını ikili basqı altında saxlaması (yəni bir tərəfdən, əzilən, hüquqları total surətdə pozulan xalqın-vətəndaşların artan narazılığı və nifrətindən yaranan üsyan-inqilab qorxusu, digər tərəfdən isə “başbilən”, “ürəkləri-qəlbləri insan haqlarına görə od tutub yanan” beynəlxalq təşkilatların, onların arxasında dayanan hegemon qüvvələrin, ABŞ-ın Dövlət Departamenti, Senatı və Konqresi, Avropa İttifaqının Parlamenti və Komissiyası kimi qurumların, Avropa Şurasının, ATƏT-in hədə və təhdidləri) - bütün bu bədnam əlamətlər zülmləri ərşə qalxmış qlobal böhranın, bəşəri burulğanın əlamətləri olmaqla yanaşı, maliyyə-sələmçi kapitalizmin və onun yüzilliklər boyunca gəlir-mənfəət-istismar naminə toxuduğu, biçib-tikdiyi ideoloji konseptin - anqlosakson liberalizmin mənfur məhsuludur. Oliqarxik qlobal kapitalizm bu gün о dərəcədə haqqa və ədalətə qarşı köklənib ki, hətta “hüquqi dövlət” deyilən konsepsiya nə Con Lokkun, nə də Şarl Monteskyenin doğma vətənlərində artıq əməlli-başlı işləmir. Ukrayna ilə bağlı proseslərin daha da mürəkkəbləşməsi, hətta bəzi analitiklərin fikrincə (2, s.7), III Dünya müharibəsinin başlama- [səh. 3-4] sı ehtimalını vurğulaması indiki vəziyyətin nə qədər ciddi olduğunu göstərir. Bəli, qlobal fəlakətə aparan böhrandan çıxış yolu - dünyanın yenidən formatlaşmasındadır və bu proses, fıkrimcə, artıq başlayıb. Aydındır ki, hər bir proses enerji-yanacaq tələb etdıyi kimi, yenidən formatlaşma da “yem”, alovlanan sobaya atmaq üçün qurbanlar tələb edir. Qurbanlar isə, belə qlobal prosesdə, - xalqlar, cəmiyyətlər, dövlətlər və onların maddi-mənəvi sərvətləri olur. Əlbəttə ki, hər bir xalq və dövlət yox, yalnız onlar ki, korrupsiya, sosial ədalətsizlik və qeyri-bərabərlik, yalan-böhtan burulğanında onsuz da can verməkdədirlər və üstəlik də, “demokratiya beşikləri”nin fıtnə-fəsadına uyaraq daxildən bir- birini didib-çeynəməkdə, qırıb-çatmaqdadırlar. İndiki qlobal kapitalizmin “başını” oliqarxiya, “bədənini” - bürokratik şəxsiyyət, “mənəviyyatını” - şou, abırsızlıq, hoqqabazlıq, riyakarlıq, hiylə-intriqa və həyasızlıq təşkil edir. Oliqarxik kapitalizmin oliqarxik
Əhməd əlilə tutmaq”, tərif və ya nifrət dolu “ictimai rəyi”, “xalqın səsini” püskürmək üçün hesablanıb. Oliqarxiq kapitalizm mühitində, xüsusilə periferik ölkələrdə, həqiqi zəka və ədəb-ərkan sahibi, istedadlı sənət adamı, əgər “yuxarılara çıxışı” yoxdursa, nəinki dəbdə deyil, üstəlik, hər cür məhrumiyyətlərə, məşəqqətlərə duçar edilməlidir. Oliqarxik kapitalizmin bəhrəsini dadanların fikrincə, kasıbçılıq-haqsızlıq əlindən cəhənnəm oduna yananlar dilə
gəlib yalvarmalıdırlar: “İmdadıma yetiş, Allahım!” - Necə ki, şair Fəzail İsmayıl deyir: “Zülmün bünövrəsi niyə uçulmur? – Mən də çıxam bir ağ günə, Allahım! Dərdi-sərdən başım qəti açılmır, Bürünmüşəm duman, çənə, Allahım! Hər tərəfdə saysız illət görürəm, Hey məşəqqət, əzab, zillət görürəm, Kütlə adlı bədbəxt millət görürəm, Şıllaq atır şeytan cinə, Allahım!” Bəs, görəsən, əli qələm tutmayan, şer düzüb-qoşa bilməyən binəvalar neynəsin?... Nəsə, qayıdaq oliqarxik kapitalizmə. Ancaq, deyim ki, bu cəhənnəmdən yazmaq, xüsusən də “kapitalizm karvanı”na son illərdə qoşulmuş ölkələrin timsalında, - elə orada yaşamaq kimi çətindir, başdan-ayağa ürək ağrısıdır. Əvvəla, haqlı iradları qarşılayaraq deyim ki, bəli, göstərdiyim qəbahətlərin bəziləri elə yaxın keçmişdə qoyduğumuz Sovetlər quruluşuna da xas idi, ancaq hər halda, vəziyyət bu dərəcədə qeyri-insani, ədalətdən uzaq deyildi. Hətta, üstəlik, bir çox məlum əlamət və göstəricilərinə görə “o dövr” indinin özündə də, yaxşı nümunə qismində, həsrətlə xatırlanır. Belə olan yerdə deyirlər: “qaş düzəldəsi idilər - vurub gözü də çıxartdılar”. Bir sözlə, çirkabdan təmizlənməyimizə şübhələr varsa da, körpənin su ilə bir yerdə atılması yəqindir. Guya ki, qabaqçıl dünyanın yolunu getmək istədik, olanı da itirdik. Sosializmin “məngənəsindən” çıxmış böyük çoxluq, faktiki olaraq, özü üçün əhəmiyyətli bir şey qazanmadı. Düzdür, yaşam tərzi, mövcudluq üsulu (həm şəxsin, həm də cəmiyyətin) dəyişdi, lakin demokratiya, haqq-ədalət gözləntiləri, azad sahibkarlıq, xüsusi mülkiyyətçilik arzuları lazımınca ödənilmədi. Əvəzində bir məşum qüvvə formalaşdı - indinin və gələcəyin QORXUsu: işsizlik, qayğısızlıq, biganəlik, dolanışıqsızlıq, xəstəliklər, perspektivsizlik qorxusu. Nəhayət, qaba kütləviləşmədən, “palaza bürün - elnən sürün” imperativindən törəyən “hamı kimi olmaq”, simasızlaşmaq, bəsitləşmək, “mən”liyi itirmək məcburiyyəti və [səh. 4-5] yaxud da, bunlardan qaçaraq, özünə qapanmaq, mühitdən uzaqlaşmaq. Bu iki bədnam alternativlərdən, özünüz fıkirləşin, düşünən insan, xüsusən də gənc adam, hansını seçməli, hansı yolda öz perspektivini qurmalı, kimdən nəyi ummalıdır? Bürokratik şəxslərdən ibarət oliqarxik idarəetmə və təsərrüfat ierarxiyasında ən ayıq, bilikli, işgüzar gənc belə, mümkündürmü ki, öz gücü-ağlı hesabına, hansısa bir “əl” olmadan “sosial lift”in “yuxarı” apara biləcəyi sərnişininə çevrilsin?! Gəncin layiqli bugününü və gələcəyini təmin etməli olan sosiumda onun şəxsi keyfiyyətləri, istedadı və əməksevərliyi kifayətdirmi ki, mütərəqqi sosial mobilliyi “əmisiz-dayısız”, “pul-parasız”, “tapşırıqsız-xahişsiz” reallaşsın? Yox, əgər mümkün deyilsə, yerlər bəri başdan “bizimki”lərə hesablanıbsa, oliqarxların və onlara yaxın adamların övladlarının adına “bron” edilibsə, gənc neynəməli? Ən yaxşı halda xarici kampaniyaların birində işə düzəlib qazanc, ev-eşik əldə etmək arzularını həyata keçirməyə çalışmalıdır. Söz yox, bu da bir çıxış yoludur. Pis halda isə gənc(br) çıxdaş olmalı, “sarsılmış şüur” sindromu ilə yaşamalı, yaşadığı cəmiyyətə, dünyaya, dövlətə nifrət bəsləməlidir. Kütləviləşən nifrət də, hamının hamıya qarşı potensial düşmənçiliyi, məlumdur ki, hər bir cəmiyyəti içindən parçalayır, pozitiv duyğuları söndürür, milli birliyi mümkünsüz edir, çünki RUH sönür. Söndükcə də təbii təravətini itirir - о dərəcədə ki, artıq bədbəxtliyi hiss etmir, naqisliklərə müxalif olmaq əvəzinə, onlara qahmar çıxır. RUH u təmsil etməli olan bədii yaradıcılıq, elm və incəsənət, musiqi, poeziya, nəsr-bütün bu “mənəvi həyat” toplusu get-gedə daha çox cırlaşır və yalnız xüsusi maraqlarla, ifrat eqoistik istəklərlə yaşayır. Hətta dövlət, xalq, cəmiyyət adından təqdim olunan tədbir, görülən iş və yekun məhsulun təməlində xüsusi maraq - şəxsi və qrup istəkləri, ailə-tayfa-zümrə motivləri dayanır, ümumi məqsəd, hamı üçün xoşbəxtlik, xoş güzəran təmin edə biləcək siyasət, təsərrüfat və həyat üsulu bəri başdan unudulur, bəlkə də, məqsədli surətdə qapadılır. “E1
dolanışıq yolu, özünüqoruma üsulu olur. Cəmiyyət-dövlət deyilən məkana canavarlaşmadan da betər durum, yalnız insan bəndələrinə məxsus bir hiyləgərlik, biclik, acgözlük, vicdansızlıq, hər cür xəyanətə qadirlik ab-havası hakim kəsilir. Böyük Hegel “Tarixin fəlsəfəsi” əsərində əbəs yerə demirdi: “Dövlət-mənəviyyatlı həyatdır”(5, s.37,47); “Dövlət о vaxt güclüdür ki, vətəndaşların xüsusi maraqları onun ümumi məqsədilə birləşir”(5, s.24); “Dövlətə aid
suallar mədəniləşmiş idrakın predmetidir” (5, s.42). “Hüququn fəlsəfəsi”ndə isə o, yazır: “Dövlət, özünü dərk edən azadlığın ağıllı həyatıdır” (6, s.300). Bəli, dövlət də, həqiqi azadlıq da özünüdərk, ağıl, məsuliyyət və vicdan olan yerdə qərarlaşır. Ağrılı olsa da deməliyəm ki, ağzı bağlı tövlədə tövşüyən mal-qaranı qapıları taybatay açmaqla “azadlığa” buraxmaq - onlara azadlıq vermək deyil! - Ümumiyyətlə, azadlıq verilmir, qazanılır. О dərəcədə ki, insan, toplum özünü dərk edir, maddi istək-tələbatlardan qaynaqlanan öküz tərsliyi ilə yox, təfəkkür-qəlb açıqlığından, haqq-ədalət eşqindən, mənəviyyat tutumundan pərvazlanan cəsarətli və məsuliyyətli iradə ilə yaşayır. Azadlıq, vəhşi təbiiliyindən çıxmağı bacaranların taleyi və qismətidir! Qaragüruhçuluq, hikkə, boşboğazlıq, sırtıqlıq, həyasızlıq, lovğalıq, qəddarlıq və sair bu kimi əlamətlər qətiyyən azadlığın yol [səh. 5-6] yoldaşı ola bilməz. Bunlar azadlığın qəbirqazanıdır! Azadlıq fədakarlıq, sərbəst (daxildən gələn) nizam, intellekt tutumlu qrup (icma) ruhu, birgəyaşayış mədəniyyəti, insaf, qarşılıqlı xoşniyyət və tələbkarlıq hökm sürən yerdə özünə yurd-yuva salır. Bu gün, XXI əsrdə, kimlərsə bir-birini qırıb-çatırsa, hansısa dini bayraq altında insan qanı axıdırsa, öz doğma məmləkətində körpələri, uşaqlan, gəncləri, qadın və qocalan başqa inanc sahibləri olduqlarına görə güllələyirsə, üstəlik də bu qəddarlığı Allah yolunda cihad adına yazırsa, deməli, Səddamlara, Qəddafilərə ehtiyac, hələ də, varmış, çox da ki, buşlar, sarkozilər öz şəxsi mənafeləri naminə bu bacarıqlı diktatorların qədir-qiymətini bilmədilər və “qlobal demokrasiya” yolunda alçaldıb öldürdülər. Heç düşünmədilər ki, bəşəriyyət belə nadir şəxsiyyətləri asanlıqla əldə etmir, məcburiyyətdən hətta, “ana an” yetişdirən kimi, “an südü” ilə bəsləməli olur. Mən hələ görkəmli dövlət adamı, dahi İosif Vissarionoviçi demirəm. О boyda, top dağıtmaz möhtəşəm dövlət, iqtisadiyyat yaratdı, xalqlara pulsuz təhsil, mədəniyyət, elm verdi, maddiləşmiş insan toplusundan ideya-ideala köklənmiş şəxsiyyətlər yetişdirdi, sosial ədalət qarşısında məmurları baş əydirdi, onlara xalqın qulluğunda dayanmağı öyrətdi, zəhmətkeşi, əmək adamını yüksəklərə qaldırdı, təkcə Sovetlər Birliyini yox, bəşəriyyəti nasizmdən-faşizmdən xilas etdi, viranə qalmış ölkəni paslı-çürük kotanla, idarəçiliklə qəbul edib, qabaqcıl elmlə, raket-atom silahı ilə qoyub getdi...Kişi çox düz deyirmiş: “Qorxuram ki, məndən sonra kapitalistlər sizi yesin!” Yedilər də! Adını da demokratiya, müstəqillik, azadlıq, insan haqlan uğrunda mübarizə qoydular. Tarixin ironiyasına bax, vaxtilə Stalinin hesabına dirçəlmiş, ayaq üstə durmuş xalqlar indi, səfıl vəziyyətinə salındıqdan sonra, dünya ağalarının ortaya çıxartdığı bir hiyləgərə, fəndgirə baş əyməli, soyuqdan və acından ölsələr də, adam yerinə qoyulmasalar da “tarixi Rusiya torpaqları” uğrunda savaşa girişməlidirlər. Nə yazıq ki, Rusiyanın“ əzəli-əbədi torpaqları”nın qayğısına qalanlar Azərbaycanda da varmış. Görün, Putinin Azərbaycandakı sözçüsü -
Bir bu qəzetin ictimai rəyə ötürdüyü viruslar olsaydı, nə dərd! Qərbdən, ABŞ-dan, həm də dövləti içindən yeyən bəzi nankor, xain, acgöz məmurlardan qəpik-quruş uman siyasi təşkilatların, QHT-lərin, qəzet və saytların məntiq, ağıl, vicdan rəzalətini kimin adına yazasan? Biri yazır “Rusiya tankları Azərbaycana daxil oldu!”, “Hakimiyyət Qərblə Rusiya məngənəsində”, digəri “ciddi” məsləhət verir “Tezliklə, təcili NATO-ya üzv olmaq üçün addımlar atılmalıdır”, üçüncüsü daha möhtəşəm “həqiqət” ortaya qoyur “Azərbaycan Avrasiya İttifaqına sürüklənir”, dördüncüsü “SOS siqnalı” verir “Azərbaycan təcili seçim etməli - ya Qərbi, ya da Rusiyanı seçməli”...And olsun Allaha, bu “siyasətçilər” üçün, rəhmətlik Əlağa Ağayev demişkən, ağıl, üstəlik də, məsuliyyət və mərifət duası yazmaq lazımdır. Hamısına yox, yalnız məqsədli xainliyə, satqınlığa getməyənlərə, sadəcə, savadsızlıqdan, təfəkkürü gücsüzlükdən səhvlərə yol verib əziyyət çəkənlərə. Yaxşı olar ki, onlara bir balaca da formal və qeyri-formal məntiqdən, mürəkkəb proseslər nəzəriyyəsindən, geopolitikanın əsaslarından və sair sahələrdən dərslər keçilsin. Necə olmasa, [səh. 6-7] öz balalarımızdı! Vətən, millət, demokratiya, azadlıq, insan haqlan deyə-deyə məmləkəti içindən ovanları, “Qarabağ kartı”ndan, “xalq diplomatiyası”ndan, fəal gənclərin zindanlarda şikəst olmasından qrant yeyənləri isə, onlara gizli dəstək verən məmurlarla birgə, sadəcə, “zabora” almaq məsləhətdir - həkimlərin fikrincə, quduzluq simptomları üzə çıxandan sonra, müalicənin faydası yoxdur. Dövlətin, iqtisadi sistem və idarəetmə fəlsəfəsinin, bu və ya digər bəşəri dəyərlərə həssaslıq, bütün hallarda, mədəniyyətlə, xalqların ruhu ilə bağlıdır və bu həqiqət dəfələrlə mütəfəkkirlər tərəfındən vurğulanıb. Elə həmin Hegelin “hər bir xalq özünə layiq hakimiyyətə malikdir” kəlamı çoxlarına məlumdur. Müasir sosiologiya və fəlsəfənin ən maraqlı simalarından biri, yapon mənşəli Amerika alimi Frensis Fukuyama isə, məsələn, yazır: “Hər bir ölkənin iqtisadi quruluşu onun mədəniyyəti haqda maraqlı çox şey söyləyə bilər” (9, s.90). Düzdür, müasir qloballaşma ayn-ayn mədəniyyətlərə öz təsirini göstərir - bir tərəfdən, qarşılıqlı surətdə bəhrələndirir və universallaşdırır, digər tərəfdən, səciyyəvi elementlərdən təmizləyir, yəni simasızlaşdırır. Bununla belə, mədəni qloballaşmanın inadkar və ziddiyyətli gedişinə, müsbət və mənfi nəticələrinə baxmayaraq, mədəniyyətlərə xas olan “maya” özünü saxlamaq cəhdindədir. Dünya xalqlarının mədəniyyətlərinə məxsus olan indiki üsyançılıq da daha çox bununla - özünü qorumaq instinkti ilə bağlıdır. Bu taleyüklü məsələ ayrıca söhbətin mövzusudur, burada mənim vürğulamaq istədiyim başqa şeydir: hər bir ölkənin yeniliyə doğru transformasiyası, dövlətçilik, iqtisadiyyat, sosial həyat, hüquqi nizamlanma baxımından rekonstruksiyası, bir qayda olaraq, mədəniyyətlə səciyyələnir və bu danılmaz həqiqət mütləq nəzərə alınmalıdır. Əks halda, uğursuzluqlar, hətta faciələrə səbəb ola bıləcək qəbahətlər, əyriliklər qaçılmazdır. Fikir verin, 41 müsəlman ölkəsindən elə biri yoxdur ki, iqtisadi inkişaf, hüquqi və sosial təminat, demokratiya və insan haqlarının qorunması, siyasi hakimiyyətin təmizliyi, etibarlığı və məsuliyyəti cəhətdən müsbət nümunə kimi göstərəsən. Az-çox Türkiyənin adını çəkmək olar, о da ki, həmin məsələlərdə kifayət qədər problemlər içindədir. Elə 2013-cü ilin dekabr ayında baş vermış hay-küylü qalmaqal bir daha sübut etdi ki, Türkiyənin siyasi hakimiyyəti etibarlı surətdə korrupsiyadan sığortalanmayıb, bir dövlət olaraq onun cinayətə bərabər, milləti zəlil edən bu “ağac qurdu”ndan immuniteti yoxdur. Bu gün totalitarizm, avtoritarizm, imperializm kimi məfhumlardan yox, daha çox oliqarxiya sözündən istifadə edirlər. “Oliqarxik kapitalizm” ifadəsi də geniş surətdə işlədilir, sanki bununla yırtıcılıqda bütün sərhədləri keçmiş maliyyə-sələmçi kapitalizmə “insan sifəti” vermək istəyirlər. Bir çox ölkələrin idarəetmə sistemlərində qərarlaşmış yüksək çinli məmurlar öz ünvanlarına işlədilən “nazir-oliqarx” kimi ifadələri hətta böyük məmnunluqla, fəxrlə qarşılayırlar. Bəlkə də, onların əksəriyyəti düşünür ki, nazir və yaxud komitə sədri olaraq, “oliqarx” titulunu daşımamaq təhqir və qəbahətdir: cəmiyyətdə və dünyada sanbalın, çəkin varsa, deməli, oliqarxsan! Oliqarxiyanı, ən pis idarəetmə forması kimi, vaxtilə böyük mütəfəkkir Aristotel “Politika” (4, s.375-645) əsərində əsaslı tənqid atəşinə tutub. Sonrakı dövrlərdə də bu mövzu bir sıra görkəmli tədqiqatçılar tərəfmdən diqqət mərkəzinə alınıb. Məsələn, Maks Veber oliqarxiyanı “kapitalizmin ruhu”nu söndürən, fərdi azadlıqlarin, mənəviyyatın qəsdində duran məşum amillərdən sayırdı. Çıxış yolunu o, Karl Marksdan fərqli olaraq, xüsusi mülkiyyətin ləğvində yox, əksinə, mülkiyyətə sahibliyin hüquqi, idarəetmə, siyasi, iqtisadi, etik baxımdan daha etibarlı təminatında görürdü. Elə bu səbəbdən də hakimiyyətdən sui-istifadələrə qadağa qoyan hüquqi dövlət konsepsiyasına böyük ümidlər bəsləyirdi. Onu da deyim ki, Veberin “Protestant etikası və kapitalizmin ruhu”, [səh. 7-8] “Protestant sektaları və kapitalizmin ruhu” adlı əsərləri, bütün başqa dəyərlər tutumundan savayı, məhz xüsusi mülkiyyətin, rasional fərdiyyətçiliyin, şəxsi azadlıların ədalətli-düzgün təşkilinə və qorunmasına həsr edilmiş kitablardır. M. Veberin indinin özündə də çoxları tərəfındən dərk olunmayan və dəyərləndirilməуən misilsiz rolu ondan ibarət olmuşdur ki, həm kapitalizm quruluşunun özünü təşkilinə və perspektiv inkişafına, həm də bu quruluşun insan və insanlıq, haqq-ədalət və lütfkarlıq naminə cilovlanmasını təmin etməli olan hüquqi dövlət konsepsiyasına etibar və əminlik gətirən, ağıllı və məsuliyyətli fərdiyyətçiliyə şərait yaradan, zəruri aksioloji, coğrafı və milli tələblərə cavab verən fundamental nəzəri sistem ortaya qoymuşdur. Bu gün biz Avropa ölkələrinin qabaqçıl, nümunəvi olmasından, orada kapitalizmin daha məhsuldar, sivil və demokratiya ilə bir yerdə, paralel və uzlaşmış halda inkişafından danışıqsa, ilk növbədə, Maks Veberin xidmətlərini etiraf etməliyik. Analoji olaraq, Yaponiyada milli dəyər və ənənələrə söykənən sivil və məhsuldar kapitalizmin qərarlaşmasında böyük mütəfəkkir, konfutsian kapitalizmin nəzəriyyə və praktikasının banisi Sibusava Eydzini (1840-1932) xatirlamalı və minnətdar olmalıyıq. O, Yaponiyanın modemləşməsinə və müasir menecmentin təşkilinə həsr olunmuş öz nəzəriyyəsini məhz ənənəvi Çin mədəniyyətinin nüvəsini təşkil edən “Lun yuy”un (Konfutsinin mülahizə və söhbətlərinin) reinterpetasiyası əsasında yaratmışdır. Qədim mətn yeniliyə can atan, öz yolunu axtaran feodal Yaponiyasının modemləsən prosesinə cəlb edilmişdi. Bu mətn, həm də Meydzi islahatlarının akkumulyatoru olmuşdur ki, burada da Sibusava Eydzinin təşəbbüsü, böyük təbliğatçılıq işi əhəmiyyətli rol oynamışdır. O, əxlaqlı kapitalizmin təməlini qoymuş və hesab edirdi ki, bicliyə əsaslanan, əxlaqsız kommersiya-diletantizm, fəndgirlik, sofistikadır; belə kommersiyanın həqiqi işgüzarlıq istedadı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur; əxlaqi prinsiplərin, mənəvi meyarların gözlənilməsi məqbul təsərrüfatçılığın, yaxşı idarəçiliyin başlıca şərtidir (3, s. 169-170). M. Veber, S. Eydzi, eləcə də Den Syaopin nümunəsi, hər şeydən əlavə, ənənəyə ağıllı, həssas və tədbirli münasibətin reallaşdırılması, ondan indiki həyat və gələcək naminə bacarıqlı istifadə təcrübəsidir. Bəşəri miqyasda təsdiqini tapmış həqiqət bundan ibarətdir: müasir olmaq və tərəqqiyə qovuşmaq istəyirsənsə, ən birincisi, öz mədəni-tarixi ənənə məsuliyyətli, yaradıcı yanaşmalısan, bu ənənəni tənqidi-sinergetik təfəkkür süzgəcindən keçirərək işlək vəziyyətə gətirməlisən! Bu, böyük yaradıcılıq tələb edir, xüsusən də söhbət sosial-iqtisadi, siyasi-ideoloji, mənəvi-psixoloji rekonstruksiyadan gedirsə! Əks halda ənənə hamıdan çox “milli olmaq” dəbində bulunan vicdansız fırıldaqçıların, fəndgirlərin şəxsi istismar predmetinə, dilsiz-ağızsız qaravaşına çevrilir. Acınacaqlı belə vəziyyət uzun
müddət davam edirsə, “bütöv”ün maraqlan nəzərə alınmadan, “təkcə” və “xüsusi” xatirinə amansız sui-istifadə həyata keçirilirsə, bu qaravaş, ümumən, özünəməxsus məzmun-mahiyyətini itirir. Başqa sözlə, adət-ənənə, milli-mədəni irs daxili yaradıcılıq qabiliyyətindən, həyatverici dinamikadan məhrum olur, bu günün və gələcəyin təşkilində rolunu və yerini itirir, hətta keçmişi dəyərləndirmək baxımından əhəmiyyətsizləşir. Nəticə olaraq, ənənə müasirliklə əl-ələ gedə bilmir, qarşılıqlı fayda verən sinergizm alınmır, mədəniyyət-mənəviyyat zamanın, tarixi gedişatın tələblərinə uyğun adaptasiya qabiliyyətini itirir. Bu halda “milli” sayılan dəyərlər bəşəri sərvətlərlə (hüquqi dövlət, insan haqları, azad rəqabət, pozitiv liberal dəyərlər və s.) uyuşmur, onlar get-gedə daha çox bir-birini rədd edirlər. Beləliklə də, həqiqi mənəviyyat, milli ruh və ənənə gücdən-taqətdən düşdüyü yerdə və zamanda, “qlobal demokratiya ideologiyası” ictimai toplumu tarixin çıxılmaz dalanlarına salır, “başını ıtirmiş” dünyada itirib-batırır. Bu kontekstdə düşünərkən, gözəl insan, mərhum-yazıçı-publisist Rafıq Tağının vaxtilə, [səh. 8-9] 15 iyul 2001-ci ildə, “Millətin səsi” qəzetində söylədiklərini daha adekvat anlamaq olur. О yazırdı: “Azərbaycanın keçmişi bu gün işləmir və yaxud keçmiş ölü sitatlar şəklində indiyə köçürülür, Nizami və Füzuli - ən yaxşı halda heykəllərdir. Heykəllər isə yeriyə bilmirlər. Şərqin mədəniyyətində, fəlsəfəsində, elmində hər şey təqribi və qeyri-dəqiqdir. Bu gün Şərq dünya üçün yalnız tarixi əhəmiyyət kəsb edir” (2, s. 10). Qeyd edim ki, burada söhbət bizim Şərqdən, yəni, müsəlman aləmindən gedir. Müasirlikdə ənənə, milli mədəniyyət özünə etibarlı yer tapmırsa, zəmanə ilə üzvi əlaqəyə girə bilmirsə, hansısa möhtəşəm ictimai rekonstruksiyadan, mütərəqqi struktur-funksional dəyişikliklərdən danışmaq əbəsdir: ya kimlərisə biabırçı formada yamsılamaq, ya da tədricən süquta uğramaq olar. Düzdür, Şimali Koreya da bir əcaib yoldur – nə qədər də olmasa, xoşbəxtlik günəşinin haradan nur əmdiyini hamılıqla bilirlər və qəbul edirlər, amerika-ingiltərə-fransasayağı demokratiyanı heç arzulamırlar da. Üstəlik də, qonşu-qardaş ölkədə, Cənubi Koreyada, hansısa bədbəxt hadisəyə görə baş nazirin öz xoşu ilə istefa verməsini dəlilik əlaməti sayırlar. Keçmiş tələbə dostum, görün, mənə uzaq Kimlər ölkəsindən nə yazır:
döşünə döyən qonşu Yaponiyada baş nazir vardı, bizi lağa qoyurdu, total manqurtlaşmada suçlayırdı, guya ki, biz simasızlaşmış məxluqlarıq, sonralar onun axın nə oldu? - tutub damladılar, sən demə kişi korrupsiyaya yol veribmiş. Bəs bilmirdi ki, hər yerindən qalxan cırt-qozluq eləsə, “mən də varam” desə, başbilənləri yaxşı aqibət gözləmir? Hə, biz əsl cənnətdəyik, - həm də ona görə ki, bəzi məmləkətlərdə olduğu kimi, camaatın başını yalançı “insan haqlar ilə, “söz azadlığı” kimi cəfəngiyatlarla qatmırıq, ABŞ-ın Dövlət departamentinə, nə bilim, AŞPA-ya, hansısa “beynəlxalq” deyilən təşkilata da məlumat, izahat-hesabat verməyə borcumuz yoxdur. Onlar, dahi rəhbərimiz Kim Çen In demişkən, adam olsaydılar aranı qarışdırıb о boyda Ukraynanı “hiylə dağarcığı” Putinin caynağına verməzdilər. Ancaq deyəsən, bu anadangəlmə fəndgir elə Rusiyanın özünü də bitirəcək, ölkənin Rasputindən başlamış ölümünü tamamlayacaq. Yaxşı ki, Rasputin - Putin intervalında, dopinq nəzəriyyə olsa da, marksizm özünü yetirdi, kara gəldi, üstəlik də Lenin, Stalin kimi dahilər ortaya çıxdı, ölən ölkəni yığıb-yığışdırdılar, ayaq üstə qoydular. İndi bu Putindən soruşan yoxdur - özün nəsən, ideologiyan nədir?! Quduzlaşmış oliqarxların əlində qalan, özü başda olmaqla, korrupsiya, talançılıq, mənimsəmələr içində batan iqtisadiyyatın da ki, pərçimləndiyin maliyyə-sələmçi kapitalizmin ən zəif həlqəsi, onsuz da mitili atılıb, - elə rus toplumunun özü kimi! Hətta “cəmiyyət”də demək olmur. Bu toplumun da ki, guya, özəyi-özəli olası etnos, xəyalında tutduğun gələcək imperiyanın aparıcı demoqrafik, etno-milli layı nə gündədir? Axı, əvvəldən-ıbtidaidən içkiyə meylli olan bu bədbəxtləri həmin maliyyə-sələmçi kapitalizmin öndərləri məqsədli surətdə “araq dəlisi”, narkoman, pozğun edib. Stalindən sonra, Xruşşovdan [səh. 9-10] üzü bəri, xüsusən də brejnevizm durğunluğunda ruslar məqsədli destruksiyaya məruz qoyulub, bir tarixi birlik kimi içindən çürüməyə başlayıb - о dərəcədə ki, hətta Baş katibin doğmaca qızı əməlli-başlı “alkaşka” kimi ömrünü başa vurub. Bunlar bir yana, son onilliklərdə “rus” dediyin kəslər nə günə düşüb və düşməkdədir. Sən Jirinovski kimi həşəratları baş-başa yığıb bu yazıqlardan, tamamilə çıxdaş olmuş, mənəviyyatını itirmişlərdən imperiya düzəltmək istəyirsən? A.S. Puşkinin təbirincə desək, ay polukommunist, polukapitalist, poludemokrat, kormpsionerlərlə, yırtıcılarla belə mübarizə apararlar? Bədbəxt rusu aldatdın, bəs bütün dünyanı necə, aldada bilməzsən ki! Mübarizə aparan nəvə Kim kimi olar - heç doğma əmisindən də yan keçmədi, diri-diri pulemyotun qabağına verdi, yandırıb-parçaladı. Sən, guya, belə humanistsən? Azcana, polukommunist olsan da, Lenini oxusaydın, bilərdin: xalqın malına əl uzadanın əli yox, başı
kəsilməlidir. О ki deyirdi: məhkəmələr, “spekulyant”lan yerindəcə güllələmək əvəzinə, iki-üç il azadlıqdan məhrum etməklə kifayətlənirlər. Deməli, niyyətin hiylə, şəxsi maraq üzərində qurulub. Ölkədə cinayətkar məmurlar cəzalanmasa, aydındır ki, son nəticədə xalq güllələnir - özü də bir-birinin əli ilə! Bir bax, gör İraq-Şam İslam Dövləti hansı qəddarlıqlar edir! Sən ağıllı, vicdanlı başçı, həqiqi dövlət adamı olsaydın о boyda nəhəng resurslara malik ölkədən cəzbedici, xoşbəxt Rusiya yaradardın, qonşulara da baş ağrısı olmazdın”. Putin Rusiyasında “ümumi ruh” deyilən nəsə qalmayıb. Elə digər postsovet (xüsusən, müsəlman) ölkələrinin əksəriyyəti bu gündədir. Cəmiyyətdə ümumi ruh yoxdursa, deməli, ailə, məktəb, ordu ruhu da, birgə fəaliyyət və birgəyaşayış mədəniyyəti də diskretləşir və zəifləyir. Hətta qohumluq, dostluq, qonşuluq, məhəlləlik, ellilik ruhu puça çıxır, adam adamdan yad düşür, faciəvi özgələşmə baş verir. Belə yerdə, ruhun “tam”, “xüsusi” və “təkcə” təqdimatında (ifadəsində) “ocaq” sönürsə, yeniyetmə, gənc adam neynəməlidir? - Bu yalançı dünyadan bezib özünə qapılmalı və intihara sürüklənməli, ya da dəstəksiz qalmış gənclik passionarlığını, fəallığını Suriya, Əfqanıstan, İraq cəngəlliklərində ödəməlidir. Onu da nəzərə alaq ki, gəncin yalnız ruhi nəfəsliyi kəsilmir, onun fizioloji mövcudluğu oliqarxlar, müftəxorlar, kinli-hikkəli, eqoist-sürüşkən siyasət aktyorları, qısır “lider”lər əlində girinc qalıb. Gənc, “imtiyazlı eşalon”a aid deyilsə, nə ev ala bilir, nə təminedici iş tapa bilir, əgər iş tapırsa belə; evlər də ki, insafsız monopolistlərin bazarında od tutub yanır. Ona uzaqdan-yaxından gen-bol sərvətə sahib olmuşların göydələnlərinə, otellərinə, şadlıq evlərinə, imarətlərinə, bahalı maşınlarına baxmaq və onların yalançı vətənpərvərliyə, dözülməz bayağılığa, alverçiliyə köklənmiş özəl teleradio kanallarmı seyr etmək, dinləmək və “müstəqil” qəzetlərini oxumaq qalır. Yazıq müsəlman gənci, gör sən nə gündəsən! Hələ bir addımbaşı səni terrorda da suçlayırlar. Bu azmış kimi, gündə bir təriqətə, bir məzhəbə səcdə də qıldırırlar. Vaxtilə, tələbəlik illərində, Maks Gendeli gizlin oxuyarkən, “insana verilən dinin onun cahilliyinə müvafiq olması zərurətdir” (7, s.290) fıkrini elə də anlamırdım, indi-indi mənimsəyirəm. Həqiqətən, cahil, qaba, insani keyfiyyətlərdən məhrum, “uf ’ demədən günahsız adamın başını kəsən, yazığı gəlmədən kimsəsizi özünə qul edən kəslərin və yaxud gözü açılmamış (təzəcə doğulmuş pişik balası kimi) gəncə 7, 8, 9 il iş (dustaq həyatı) oxuyan, vaqonlarla talayanlan qoyub, bədbəxt jurnalisti “rüşvət alıb” deyə damlayan hüquq-mühafizə başbilənlərinin, bu oliqarxiya, haram kapital müdafiəçilərinin başı üstə elə güclü Allah olmalıdır ki, qorxsunlar, tir-tir əssinlər. Belə kəslər sevgi-məhəbbətlə, iffət-izzətlə dolu Allahdan çəkinən deyillər ki! Bu keyfiyyətlər onlar üçün zəiflik əlamətidir. Cahil adam, patoloji cinayətkar yalnız güclüyə və bu gücü işlədə bilənə tabe olur. Özü də göydə olana yox, yerdə taxt-tac qurana. Bu mənada, koreyalı dostum- [səh. 10-11] la məcburam razılaşam: “Bizim vəziyyət siz müsəlmanlarla müqayisədə qat-qat yaxşıdır. Yerdə gəzənimiz də, göydə uçanımız da bir ali bəndəyə səcdə edir, onu sevir, ondan qorxur və onun göstərişlərinə sözsüz, durmadan əməl edir. Adını kvazimarksizm qoysanız da, sarsılmaz ideologiyamız da var - çuçxeizm. Bəlkə, deyirəm, müsəlmanlar da bundan yapışsın, onsuz da Avropanın о incə-mincə nəzəriyyələri, idarəetmə fəlsəfələri sizlik deyil. Bir də ki, müsəlmana idarəetmə nəzəriyyəsi, ideologiya- zad işləyib-hazırlamaq düşərli olmur, özündən “üçüncü yol” ixtira edən M. Qəddafini, görmədin, nə günə qoydular? “Yaşıl kitab”ını birdəfəlik örtdülər! Vaxtında müsəlman liderləri anlasaydılar ki, öndə özləri yox, ideya, nəzəriyyə və mütəfəkkir dayanmalıdır, bəlkə də, belə olmazdı. Bu işdə, yəni ideya-nəzəri sistemlər qurmaqda, azı, 400-500 il geridə qalmısız, indi kim sizə izn verər ki, güclülərin, imtiyaz sahiblərinin sərəncamında olan bostana girəsiniz!” Vurğulamaq istəyirəm: dünya yenidən formatlaşma prosesini yaşayır, böyük enerji, resurs aparan bu proses artıq Ərəb ölkələrini, Ukraynanı, Putin Rusiyasını öz qurbanına çevirmiş və çevirməkdədir. Belə olduqda, hikkəsindən, Merkel demişkən, “ağlını itirmiş” Rusiya ilə necə davranmalı?- Ağıllı və məsuliyyətli postsovet siyasətçilərindən olan Nazarbayev və Lukaşenko Putinlə birgə 29 may 2014- cü il tarixində Avrasiya Iqtisadi İttifaqını təsis etdilər. Ona görə yox ki, Putin Rusiyasının gələcəyi barədə nikbin fıkirdədirlər, xeyr, çox ehtimal ki, bu səbəblərdən: birincisi, davranışında artıq “qırmızı xətti” keçmiş və günbəgün itkiləri, yaraları artan, buna görə də daha da azğınlaşan, cırmaq atan “böyük qonşu”dan özünü qorumaq, mənasız qurbanlar, itkilər verməmək, eyni zamanda, elə indinin özündə də müəyyən iqtisadi fayda əldə etmək; ikincisi, çox da uzaq olmayan perspektivdə harınlaşmış məmurlar, dəlilər-təlxəklər əlində məhv olan ölkənin sərvətlərindən bəhrələnmək, rusun itirdiyinə, о cümlədən, mümkün olarsa, bəzi ərazilərinə sahib çıxmaq. Ölkələrinin sosial və tarixi zaman baxımindan səciyyəvi xüsusiyyətini nəzərə alsaq, onların bu addımım düzgün milli siyasətin üzvi təzahürü kimi anlamaq və dəyərləndirmək olar. Fikrimcə, Belarus (xüsusən!) və Qazaxıstan, bu gedişlə, nəticədə öz gözləntilərinə yiyələnəcəklər. Müasir geosiyasi davranışın tələbləri baxımından, əlbəttə, məntiqli olar ki, Azərbaycan bu İqtisadi İttifaqa münasibətini özü üçün aydınlaşdırsın, qoşulub-qoşulmamaq barədə düşünsün, qoşularsa, konkret nə zaman və milli maraqlara cavab verən hansı şərtlər daxilində (ilk növbədə, Qarabağ probleminin həllini nəzərə almaqla!) zəruri addım atmaq fıkrindədir. Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan dövlətinin dünya birliyində layiqli və özünəməxsus yer tutması üçün göstərdiyi siyasi iradəsini, israrlı və qətiyyətli cəhdlərini, təşəbbüslərini ardı- cıl və məmnunluqla
izləyərək düşünürəm ki, respublikamız bu məsələdə optimal çıxış yolunu müəyyənləşdirərək öz milli maraqlarını həyata keçirə biləcək. Dağılan qayadan nəsə qopartmaq onun daşqalağı altında əzilməkdən daha yaxşıdır. Ən vacibi odur ki, cənab İlham Əliyevin siyasəti daxildən güclü dəstək qazansın, xarici və daxili siyasət bir-birini tamamlasın, ölkə zəmanənin tələblərinə cavab verən idarəetmə fəlsəfəsi ilə yaşasın. Məmurlar və siyasətçilər “maddiləşmə vektoru”nu kənara atıb, milli mənafeni rəhbər tutsunlar, öz xırda istək-arzuları naminə ölkə başçısı ilə xalq arasında uçurum yaratmasınlar, dövləti cəmiyyətlə üz-üzə qoymasınlar. Bu gün, belə məsuliyyətli dövrdə, ölkə bir vahid qüvvə kimi hərəkət etməlidir. Ayn-ayn siyasi seqmentlər üzrə “vahid namizəd”, “lider” sevdası yalnız ziyan gətirə bilər. Real liderə arxa olmaq, hərtərəfli kömək etmək lazımdır. Bunu zamanla şərtlənən milli maraqlarımız tələb edir! Layiqli gələcək istəyiriksə, cəmiyyət daxili mənafe və baxışların uzlaşdırılmasını bacar- [səh. 11-12] malıyıq,
bir-birindən fərqli qrupların mövcudluğunu qəbul edərək, mübahisəli məsələlərin hüquqi vasitələrlə ədalətli həllini təmin etməyə çalışmalıyıq. Cəmiyyətdə milli-demokratik konsensus yalnız rasional müzakirələrin, məhsuldar dialoqun, bir-birinə səmimi münasibətin, “eqoistik məkan”ların çərçivələnməsi nəticəsində, qarşılıqlı fayda verən sinergizm ab-havasında formalaşa bilər. Bütün demokratik sistemlərdə olduğu kimi, idarə edənlərin sağlam ictimai rəyə, xalqın səsinə ciddi əhəmiyyət verməsinin vacibliyi fundamental prinsip kimi qəbul olunmalıdır.
1. Adıgözəlov Kamal. Azərbaycan-Aİ: strateji əməkdaşlığın yeni modelinə doğru // “Yeni Azərbaycan” qəzeti. 04 iyun 2014-cü il 2. “Millətin səsi” qəzeti. 15-21 iyul 2001-ci il. 3. Аббасов А.Ф. Демократия: наличная и должная. Баку: «Адилоглы», 2007 4. Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т.4. М.: «Мысль», 1984 5. Гегель Г.В.Ф. Философия истории. M.-JL, 1935 6. Гегель Г.В.Ф. Философия права. М.: Мысль, 1990 7. Гендель М. Космогоническая концепция. СПб: АО «Комплект», 1994 8. «Новое время» qəzeti. 18 iyun 2014-cü il 9. Фукуяма Ф. Доверие: социальные добродетели и путь к процветанию. М.: «Ермак», 2004 Аббасов Абульгасан Фархад оглу НОВОЕ ФОРМАТИРОВАНИЕ МИРА И ДУХОВНОСТЬ Резюме Современный мир переживает глубокий кризис, ядром которого является общий кризис глобального капитализма и ведущей его идеологической основы - олигархического либерализма. Выход из кризиса заключается в новом форматировании мира, которое, в сущности, уже происходит. В этой ситуации национальные государства, в том числе и Азербайджанская Республика, вынуждены реагировать на вызовы времени, делать свой выбор, уточнять и корректировать политический курс, заново пересматривать многие аспекты своей жизнедеятельности. Исходя из этих соображений, автор представляет научно-политической общественности свое видение по ряду актуальных проблем.
The modem world endures deep crisis the kernel of which is the general crisis of global capitalism and its ideological basis - the oligarchic liberalism. Recovery from the crisis is in re-formatting the world which, is already in effect. In this situation, the national states, including the Republic of Azerbaijan, are compelled to react to time challenges, make the choice, specify and correct the political course, reconsider many aspects of the activity anew. Proceeding from these reasons, the author presents his vision on a number of actual problems. Təqdim edən: h. ü. e. d., prof. H.S. Qurbanov Daxil olma tarixi: 25.06.2014 Təkrar işlənmə tarixi: göndərilməyib Çapa imzalanma tarixi: 16.07.2014 [səh. 12] Yüklə 114,26 Kb. Dostları ilə paylaş:
|