Ə.H.ƏLİYEV, F.Ə.ƏLİYEVA,
V.M.MƏDƏTOVA
İNSAN VƏ HEYVAN
FİZİOLOGİYASINDAN
PRAKTİKUM
(Dərs vəsaiti)
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
24.07.2008-ci il tarixli 952 saylı əmrinə
əsasən dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir.
BAKI – 2008
2
Müəllif kollektivi bu dərsliyi Azərbaycanda «İnsan və
heyvan fiziologiyası» elminin banisi görkəmli alim akad. A.İ.Qa-
rayevin, prof. T.D.Qayıbovun və prof. H.A.Hüseynovun əziz
xatirəsinə həsr edirlər.
Elmi redaktorlar:
Əməkdar elm xadimi, ABŞ-ın İllinoys EA-nın
həqiqi üzvü, biologiya elmləri doktoru,
professor
Neymət Qasımov,
Gəncə Dövlət Universitetinin biologiya
fakültəsinin dekanı, anatomiya-fiziologiya
kafedrasının dosenti b.e.n.
Adil Rüstəmov
Rəyçilər: AMEA-nın A.İ.Qarayev adına
Fiziologiya
İnstitutunun analizatorların müqayisəli və
yaş fiziologiyası laboratoriyasının rəhbəri,
b.e.n.
Afiq Qazıyev,
dos.
Sevinc İbrahimova,
dos.
Ruhəngiz Babayeva
Ə.H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V.M.Mədətova. İnsan və heyvan
fiziologiyasından praktikum Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı,
2008, 288 səh.
Oxucuların ixtiyarına verilən praktikum 10 fəsildən ibarət olub
«İnsan və heyvan fiziologiyası» kursu üzrə elmi araşdırmaların
obyekti olan insan və heyvanda baş verən fizioloji proseslərin geniş
və hərtərəfli öyrənilməsi üçün metodoloji yanaşmanı özündə əks
etdirən 83 laboratoriya işindən ibarətdir.
Praktikumda bu işlərin
yerinə yetirilməsi üçün verilən metodlar tələbələrin sərbəst işləməsini
və insan və heyvan fiziologiyasından mühazirə dərslərində verilən
materialı necə mənimsəməsini yoxlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
2008
)
07
(
658
1903010000 −
−
M
© «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2008
3
MÜQƏDDİMƏ
Bakı Dövlət Universitetinin bakalavr pilləsində təhsil
alan tələbələrinin müasir «İnsan və heyvan fiziologiyası»
dərsliyinə olan ehtiyaclarını ödəmək üçün yazdığımız «Təc-
rübə-məşğələ» kitabı insan və heyvan fiziologiyası proqramına
(2006) uyğun yazılmışdır.
Girişdə fizioloji təcrübələrin aparılmasına dair
göstərişlər, istifadə olunan cihazlar, məhlullar, narkoz, tədqiqat
üsulları haqqında məlumat verilib. Sonrakı fəsilləri
sinir-əzələ
fiziologiyası, mərkəzi sinir sistemi, qan, ürək-damar, tənəffüs,
həzm, maddələr və enerji mübadiləsi, qidalanma, ifrazat,
daxili
sekresiya vəzləri, analizatorlar və ali sinir fəaliyyəti funksiya-
larının təcrübə işlərini əhatə edir. Tələbələrin tədris fənnini
necə mənimsəməsini və laboratoriya işlərini sərbəst işləməsini
yoxlamaq üçün bəzi işlərin sonunda suallar verilmişdir.
«İnsan və heyvan fiziologiyası» üzrə «təcrübə-
məşğələ» kitabında verilən işlərin yerinə yetirilməsi üçün
verilən üsullar universitetlərin biologiya fakültəsinin bakalavr
tələbələrinin sərbəst işləməsini və «İnsan
və heyvan fiziologi-
yası»ndan mühazirə dərslərində verilən materialı necə
mənimsəməsini yoxlamaq üçün nəzərdə tutulub.
Universitetlərin bakalavr proqramına uyğun olaraq
hazırlanan bu kitab laboratoriya işlərinə aid 152 şəkil və 13
cədvəllə zənginləşdirilib. «Təcrübə – məşgələ» kitabı dövlət,
özəl və pedaqoji universitetlərin biologiya ixtisası üzrə bakalavr
pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulub, həmçinin
ondan aspirantlar, dissertantlar və müəllimlər də bəhrələnə
bilər.
Kitab
haqqında qeydlərini bildirən oxucularımıza
minnətdarlığımızı bildiririk.
4
1 saylı iş. «İnsan və heyvan fiziologiyası»ndan aparılan
təcrübələrin təşkili, istifadə edilən
məhlullar və üsullar
Fiziologiya elmi qədim zamanlardan eksperimentə
əsaslanır. Fizioloji təcrübələr aparılan zaman fizioloji
fəaliyyətlə əlaqədar olan funksiyalar xüsusi cihazlar
vasitəsilə dəqiq qeydə alınmalı, təhlil edilməlidir.
Öyrənilən fəaliyyət göstəricilərinin nəticəsi protokol,
fotoşəkil, kinofilm və s. kimi sənədləşdirməlidir.
Hər hansı canlı orqanizm və ya
onun üzvü, toxuma
və hüceyrələri üzərində əməliyyat aparılarkən, müxtəlif
cərrahi alətlərdən, məhlullardan, kimyəvi maddələrdən,
cihazlardan və s. istifadə edilir.
Fizioloji
tədqiqatlar, əsasən in vivo (latınca vivus-
canlı), yəni canlılar üzərində aparılır.
Bəzi tədqiqatlar isə
in vitro (latınca vitrum-şüşə, sınaq şüşəsi), yəni
orqanizmdən kənarda aparıla bilər. Fizioloji təcrübələrdə
daha çox qurbağa, dəniz donuzu, it, pişik və başqa hey-
vanların üzərində eksperiment aparılır.
Heyvan
üzərində aparılan
ekperimentin nəticəsi in-
san orqanizmi fəaliyyətinin bir çox qanunauyğunluqlarını
başa düşməyə kömək edir.
Fizioloji
təcrübələrdə istifadə olunan preparatın
qansızlaşması və qurumasının qarşısını almaq üçün
müxtəlif fizioloji məhlullardan istifadə olunur. Bəzən isə
fizioloji məhlullardan qan əvəzediciləri kimi damara vu-
rurlar. Fizioloji təcrübələrdə daha çox soyuqqanlılar üçün
0,65%-li və istiqanlılar üçün 0,85%-li xörək duzu
məhlullarından, isti və soyuqqanlılar üçün Ringer (Cədvəl
1), Ringer-Lok və Triode (cədvəl 2) məhlullarından
istifadə edilir.