Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

---

Ə.H.ƏLİYEV, F.Ə.ƏLİYEVA,  
V.M.MƏDƏTOVA 
 
 
 
 
 
 
 
İNSAN VƏ HEYVAN  
FİZİOLOGİYASINDAN 
PRAKTİKUM 
 (Dərs vəsaiti) 
 
 
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
24.07.2008-ci il tarixli 952 saylı  əmrinə 
əsasən dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir. 
 
 
 
 
BAKI – 2008 
 
2
Müəllif kollektivi bu dərsliyi Azərbaycanda «İnsan və 
heyvan fiziologiyası» elminin banisi görkəmli alim akad. A.İ.Qa-
rayevin, prof. T.D.Qayıbovun və prof. H.A.Hüseynovun əziz 
xatirəsinə həsr edirlər. 
 
Elmi redaktorlar:  
Əməkdar elm xadimi, ABŞ-ın İllinoys EA-nın  
 
 
 
həqiqi üzvü, biologiya elmləri doktoru,  
professor Neymət Qasımov, 
Gəncə Dövlət Universitetinin biologiya  
fakültəsinin dekanı, anatomiya-fiziologiya  
kafedrasının dosenti b.e.n. Adil Rüstəmov 
 
Rəyçilər:    AMEA-nın A.İ.Qarayev adına Fiziologiya  
İnstitutunun analizatorların müqayisəli və  
yaş fiziologiyası laboratoriyasının rəhbəri,  
b.e.n. Afiq Qazıyev, 
dos. Sevinc İbrahimova, 
 
 
 
dos. Ruhəngiz Babayeva 
 
Ə.H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V.M.Mədətova.  İnsan və heyvan 
fiziologiyasından praktikum Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 
2008, 288 səh. 
 
Oxucuların ixtiyarına verilən praktikum 10 fəsildən ibarət olub 
«İnsan və heyvan fiziologiyası» kursu üzrə elmi araşdırmaların 
obyekti olan insan və heyvanda baş verən fizioloji proseslərin geniş 
və  hərtərəfli öyrənilməsi üçün metodoloji yanaşmanı özündə  əks 
etdirən 83 laboratoriya işindən ibarətdir. Praktikumda bu işlərin 
yerinə yetirilməsi üçün verilən metodlar tələbələrin sərbəst işləməsini 
və insan və heyvan fiziologiyasından mühazirə  dərslərində verilən 
materialı necə mənimsəməsini yoxlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
2008
)
07
(
658
1903010000 −
−
M
 
 
 
© «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2008 

---

 
3 
MÜQƏDDİMƏ 
 
 
Bakı Dövlət Universitetinin bakalavr pilləsində  təhsil 
alan tələbələrinin müasir «İnsan və heyvan fiziologiyası» 
dərsliyinə olan ehtiyaclarını ödəmək üçün yazdığımız «Təc-
rübə-məşğələ» kitabı insan və heyvan fiziologiyası proqramına 
(2006) uyğun yazılmışdır.  
 Girişdə fizioloji təcrübələrin aparılmasına dair 
göstərişlər, istifadə olunan cihazlar, məhlullar, narkoz, tədqiqat 
üsulları haqqında məlumat verilib. Sonrakı  fəsilləri sinir-əzələ 
fiziologiyası, mərkəzi sinir sistemi, qan, ürək-damar, tənəffüs, 
həzm, maddələr və enerji mübadiləsi, qidalanma, ifrazat, daxili 
sekresiya vəzləri, analizatorlar və ali sinir fəaliyyəti funksiya-
larının təcrübə  işlərini  əhatə edir. Tələbələrin tədris fənnini 
necə mənimsəməsini və laboratoriya işlərini sərbəst işləməsini 
yoxlamaq üçün bəzi işlərin sonunda suallar verilmişdir. 
 
«İnsan və heyvan fiziologiyası» üzrə «təcrübə- 
məşğələ» kitabında verilən işlərin yerinə yetirilməsi üçün 
verilən üsullar universitetlərin biologiya fakültəsinin bakalavr 
tələbələrinin sərbəst işləməsini və  «İnsan və heyvan fiziologi-
yası»ndan mühazirə  dərslərində verilən materialı necə 
mənimsəməsini yoxlamaq üçün nəzərdə tutulub. 
 Universitetlərin bakalavr proqramına uyğun olaraq 
hazırlanan bu kitab laboratoriya işlərinə aid 152 şəkil və 13 
cədvəllə  zənginləşdirilib. «Təcrübə – məşgələ» kitabı dövlət, 
özəl və pedaqoji universitetlərin biologiya ixtisası üzrə bakalavr 
pilləsində  təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulub, həmçinin 
ondan aspirantlar, dissertantlar və müəllimlər də  bəhrələnə 
bilər. 
 Kitab 
haqqında qeydlərini bildirən oxucularımıza 
minnətdarlığımızı bildiririk. 
 
 
 
4
1 saylı iş. «İnsan və heyvan fiziologiyası»ndan aparılan 
təcrübələrin təşkili, istifadə edilən 
məhlullar və üsullar 
 
 
Fiziologiya elmi qədim zamanlardan eksperimentə 
əsaslanır. Fizioloji təcrübələr aparılan zaman fizioloji 
fəaliyyətlə  əlaqədar olan funksiyalar xüsusi cihazlar 
vasitəsilə  dəqiq qeydə alınmalı, təhlil edilməlidir. 
Öyrənilən fəaliyyət göstəricilərinin nəticəsi protokol, 
fotoşəkil, kinofilm və s. kimi sənədləşdirməlidir. 
 
Hər hansı canlı orqanizm və ya onun üzvü, toxuma 
və hüceyrələri üzərində  əməliyyat aparılarkən, müxtəlif 
cərrahi alətlərdən, məhlullardan, kimyəvi maddələrdən, 
cihazlardan və s. istifadə edilir. 
 Fizioloji 
tədqiqatlar,  əsasən in vivo (latınca vivus-
canlı), yəni canlılar üzərində aparılır. Bəzi tədqiqatlar isə 
in vitro (latınca vitrum-şüşə, sınaq  şüşəsi), yəni 
orqanizmdən kənarda aparıla bilər. Fizioloji təcrübələrdə 
daha çox qurbağa, dəniz donuzu, it, pişik və başqa hey-
vanların üzərində eksperiment aparılır. 
 Heyvan 
üzərində aparılan ekperimentin nəticəsi in-
san orqanizmi fəaliyyətinin bir çox qanunauyğunluqlarını 
başa düşməyə kömək edir. 
 Fizioloji 
təcrübələrdə istifadə olunan preparatın 
qansızlaşması  və qurumasının qarşısını almaq üçün 
müxtəlif fizioloji məhlullardan istifadə olunur. Bəzən isə 
fizioloji məhlullardan qan əvəzediciləri kimi damara vu-
rurlar. Fizioloji təcrübələrdə daha çox soyuqqanlılar üçün 
0,65%-li və istiqanlılar üçün 0,85%-li xörək duzu 
məhlullarından, isti və soyuqqanlılar üçün Ringer (Cədvəl 
1), Ringer-Lok və Triode (cədvəl 2) məhlullarından 
istifadə edilir.  

---