BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3 Humanitar elmlər seriyası 2010
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
XAQANİ ŞİRVANİ FİZİKİ KAMİLLİK HAQQINDA
MOBİL ASLANLI HUNTÜRK
Bakı Dövlət Universiteti
mobilaslanlirambler.ru
Məqalə dahi Azərbaycan şairi Xaqani Şirvaninin həyat və yaradıcılığında fiziki
tərbiyə, fiziki kamillik və fiziki-cismani yetkinlik məsələlərinə həsr edilmişdir.
Müəllifin böyük ustadın milli idman oyunlarımızdan olan çovkan, habelə şahmat və
nərddən bədii ifadə vasitəsi kimi geniş istifadə etməsinə, habelə turizm və səyahətlərə geniş
yer ayırması xüsusi diqqət çəkir.
Xalqımızın dünya ədəbiyyatında söz cahangirləri sırasına bəxş etdiyi ən nadir
simalardan biri də Xaqani Şirvanidir. O, Azərbaycanda intibah dövrü ədəbiyyatının
ilk qüdrətli nümayəndəsidir. Dahi Nizamiyə qədər tutarlı ideya-siyasi, ictimai-fəlsəfi
və yüksək humanist məzmun gətirmiş şair, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında ilk
poemanın bünövrəsini qoymuşdur.
Dahi şairimizin zəngin yaradıcılığına diqqət yetirsək görərik ki, onun fəlsəfi
baxışında, pedaqoji irsində, tibbi-bioloji araşdırmalarında fiziki tərbiyə məsələləri,
xüsusilə insanın fiziki təkmilləşməsi, sağlamlıq motivləri, habelə oyun və əyləncələrə
qədərincə yer ayrılmışdır.
Qeyd etməliyik ki, Şərqin böyük zəka sahiblərindən Əbdürrəhman Cami, Lüt-
fibəy Azər, Rzaquluxan Hidayət, Məhəmməd Əli Tərbiyət, həmçinin Avropanın gör-
kəmli ədəbiyyatşünasları və şərqşünasları N.V.Xanıkov, K.Q.Zaleman, A.Y.Krımski,
Y.E.Bertels, A.H.Boldırev, Y.H.Marr, K.İ.Çaykin, O.Vilçevski, habelə Azərbaycan
alimərindən Ə.Bakuvi, H.Z.Şirvani, A.Bakıxanov, F.Köçərli, M.Rəfili, H.Araslı,
M.Sultanov, Q.Kəndli, Ə.Cəfər, M.Quluzadə, Ə.Səfərli, X.Yusifov və b. Xaqani ya-
radıcılığının bu və ya digər sahələrini geniş tədqiq edib araşdırsalar da, şairin fiziki
tərbiyə, fiziki kamillik məsələləri ilə bağlı mövcud fikir və mülahizələrinə toxun-
mamışlar.
Əsərlərində cismani möhkəmliyə, fiziki inkişafa, fiziki və mənəvi sağlamlığa
mühüm yer ayıran şair, böyük məharətlə vəsf etdiyi türkün igid oğullarının qəhrə-
manlıq rəşadətini, bahadırlıq şücaətini də həmin kontekstdə verir. Xaqani div vü-
cudlu, əjdaha görkəmli yenilməz pəhləvanların alp-ərənlik xüsusiyyətlərini bilavasitə
fiziki təkmilləşmədə axtarır. O, Şirvanşah Mənçöhr ibn Firiduna həsr etdiyi şeirdə
onu xoş əməllər sahibi kimi adil bir hökmdar, dərin ağıl, kamal mücəmməsi və böyük
səxavətini tərənnüm etməklə yanaşı, Şirvanşah xaqanının həm də pəhləvan cüssəli,
qoçaq və igid sultan olduğunu da vəsf edir:
O elə bir padşahdır, mələk tək şüarı var,
Ancaq döyüş meydanında o qızmış aslan olar.
23
O, iqlimlər bağışlayan yeganə bir sultandır,
O yenilməz bir Rüstəmdir, fəth etdiyi Turandır (3, 28).
Şair qəzəlləri içərisində kaman çəkmək, ox atmaq, nişangahı sərrast tuşlamaq
və s. kimi fiziki təmrinlərdən bədii ifadə vasitəsi kimi məharətlə istifadə etmişdir.
De, bu hicran davasında kaman çəkib, kim ox atdı,
Bu döyüşə girmək üçün lütf edib bir kəhər göndər
(3, 262).
Böyük sənətkarın poeziyasında onun işıqlı ictimai-fəlsəfi fikirləri tam aydınlığı
ilə göstərilir. Onun xarakter bütövlüyü, əzmkarlığı bir ayna kimi başqalarının
qarşısında açılsa da, bunu şairin özündən savayı görən yoxdur. Xanənişin həyat tərzi
keçirən şair dövrün eybəcərliklərinə qarşı yüksək əzmlə mübarizə aparmış «Vəhşi
divlər önündə Rüstəm-Zal qüvvətim var» deyərək özünün inadkar, qətiyyətli, dönməz
və mətin iradə sahibi olduğunu bir daha bəyan edir.
Xaqani Şirvani dövrünün dünya görmüş, təbabət, nücum, məntiq, ədəbiyyat və
b. elmlərdən xəbərdar olan əmisi Ömər Osman oğlu Kafiyəddinin rəhbərliyi altında
mükəmməl təhsil alaraq böyük bir elmi məktəb keçmişdir. Ömər Osman oğlu
Məlhəm tibb akademiyasının yaradıcılarından biri olmuşdur. Və heç təsadüfi deyildir
ki, Xaqaninin əsərlərində təbiət, insan anatomiyası və fiziologiyası, habelə xəstəliyin
şəfa yolları və s. barədə qiymətli bilgilərin mənimsənilməsində belə bir mötəbər tibb
məktəbinin banisi olan əmisinin dərin təsiri olmasın. Odur ki, şair «Tövfətül-İraqeyn»
adlı poemasında «Əmisi haqqında»kı şerində həmin fikri belə açıqlayır:
Mən təbib əmimdən almışam ilham,
Odur, söz mülkünün bir Sokratıyam.
Ağlım pay almışdır min bir dənizdən,
Tanışam hər atla Qaf dağında mən (3, 63).
deyən şair tibb sahəsindəki mükəmməl biliyi ilə öyünür və özünü qədim dünyanın
dahi həkimi, antik təbabətin banisi Hippokrata bənzədir. Xaqani yazırdı ki, təbibə
filosof olmaq vacib deyilsə də, filosofa təbib olmaq zəruridir.
Xalqımızın böyük söz bahadırı, klassik poeziyamızın iftixarlarından olan
Xaqani yaradıcılığında ictimai-fəlsəfi, təbiət təsvirləri, məhəbbət mövzusu və s. kimi
çoxşaxəli, həm də müxtəlif səpgidə mövzuları böyük ilhamla qələmə almış qəzəl,
qəsidə, məsnəvi, rübai, həbsiyyə, mədhiyyə və s. müxtəlif şeir nümunələri içərisində
idman, turizm və səyahətlər, stolüstü oyunlar, habelə milli-xalq idman oyunları və
əyləncələrə də xüsusi yer ayırmışdır.
Şair XII əsrdə çoxsaylı xarici işğalçılara, habelə yerli istilaçılara qarşı toqquşma
və müharibələrdə düşmən ordusuna dov gəlmək, müxtəlif həmlələrin uğurlu nəticə-
lərinə nail olmaq niyyəti ilə, xalqın hər bir cavanmərd övladından fiziki tərbiyənin ox
atmaq, at çapmaq, qılınc oynatmaq, nizə tullamaq, əlbəyaxa döyüş, güləş və s. kimi
növləri kamil bilməsini zəruri hal sayılırdı. Professor İ.A.Mollayevin təbiricə desək,
Xaqani «qəflətdən qalxmaq üçün» fiziki kamillik kəsb etməyi də lazım bilirdi (1, 17).
Xaqani yaşadığı dövrün ictimai-siyasi zərurətindən irəli gələn, həmin zaman
üçün daha spesifik xarakter daşıyan, xalqımızın yadellilərə qarşı apardığı aramsız
çarpışmaların nəticəsi kimi dözümlü, çevik və fiziki hazırlıq baxımından güclü, basıl-
maz ərənlərin hazırlanması məcburiyyəti yaranırdı. Bu baxımdan qoçaq və mərd
ərənlər tərbiyə olunmasına gözəl zəmin yaradan çovkan, qəpəq, cirid və s. kimi milli-
xalq idman oyunlarının inkişafı həmin dövrdə geniş vüsət tapmışdır. Odur ki, böyük
24
sənətkarın yaradıcılığında çovkan oyununun adını tez-tez çəkməsi, habelə ondan bə-
dii ifadə vasitəsi kimi – gözəl təşbih, mübaliğə, istiarə, təzad, cinas, kinayə və s. Ola-
raq məcaz şəklində həmin milli idman növlərindən istifadə etməsi təsadüfi deyildir.
Şair cıdır meydanlarında şahbaz atın yalmanına yatıb covlan eyləyən oğuz
igidlərinin bu oyunda gözəl at səyirtmələri, at oynatmaları, atçapma qabiliyyətləri
tələb edirdisə də, onların burulmaz qollarındakı, bükülməz dizlərindəki güc, qüvvə,
çeviklik və sürətlilik kimi fiziki keyfiyyətləri qələbə üçün əsas şərt sayırdı. Xaqani
beyitlərinin birində əqli yetkinliklə fiziki kamilliyin birgə əlaqəsini, onların vəhdətdə
təminini fəlsəfi müstəvidə götürərək yazır:
Azadlıq meydanında at çapdırmaq könlünə düşsə,
Kosu-amal olar, əqlin ayağı – əldə çovqanı (3, 7).
Bənzərsiz söz cahangiri özünün «Meratos səfa» əsərində oyunların xalq tərə-
findən yaradıldığını və bu oyunlarda məhz xalq nümayəndələrinin iştirak etdiklərini
göstərmişdir. Xaqani yazırdı ki, əgər azad yaşamaq istəyirsənsə, tamahın və arzunun
başını top, ağlın ayağını da topu vuran çovkan et. Yəni azadlıq və xoşbəxtlik istəyən
adam ehtirasları deyil, ağlını özünə rəhbər etməlidir.
Xaqani yaşadığı dövrdə Azərbaycanda geniş vüsət tapmış şahmat oyunu barədə
də söhbət açır, habelə yaradıcılığından da bəlli olduğu və müasirlərinin qeyd etdiyi
kimi o, bu oyunun əsl leylacı (oyunbazı) kimi müfəssəl bilgilər açıqlayır, həm də
həmin oyunla bağlı şeirlərində şahmat xanələri və onun müxtəlif fiqurlarından bədii
ifadə vasitəsi kimi böyük sənətkarlıqla istifadə edir. Şairə görə, istər şahmata aludə
olan kəslər, istərsə də asudə vaxtının səmərəli təşkili məqsədilə əylənən şəxslərdə
güclü erudisiya, çevik düşüncə, kəskin qətiyyətlilik, möhkəm iradi səy, mütəşəkkillik,
intizamlılıq və s. kimi əqli, mənəvi-əxlaqi, etik keyfiyyətlər cilalayır. Xaqani bu tarixi
oyunlarda iştirak edən fiqurların hərəkəti ilə, insan psixologiyası arasında gözəl
paralellər qurmuşdur: «Bu gün qəlbim piyadədir (şahmat), çalış o yeddi biyabanı
(şahmat taxtasının «piyadə» qarşısında duran yeddi xanəsi) başa vur və dönüb fərzin
(şahmat-fərz) ol. Burada, Xaqaninin yüksək intellekt sahibi və humanist bir şəxsiyyət
olaraq mədəni zövqə qadirliyi, habelə şahmatın Azərbaycanda çox qədim tarixə malik
əvəzsiz mənəvi dəyər kimi bu gün də təhəvvülata uğramadığı anlaşılır.
Şair «fərzin olub çəp hərəkət etməkdənsə, piyadə olub düz irəliləməyi» məslə-
hət görərək, özünə munis olan insanlarda qürur, ləyaqət, mənlik, mərdanəlik kimi in-
san mənəviyyatını ucaldan əxlaqi, bəşəri əməllərə sadiq qalmağı məzlum xalqına dö-
nə-dönə tövsiyə edirdi:
Bir piyada olub düz getmək xoşdur
Bir vəzir olub da əyri getməkdən (3, 283).
Xaqani «Mədain xərabələri» şeirində zəmanənin gərdişi dövranından, vaxtilə
abad, gülşad məkanların, cah-calallı məskənlərin, zülmkar, əzazil xaqanların, rəzil,
müxənnəs şahların tapdağından viranələrə çevrilməsini, sonradan həmin fatehlərin
özlərinin də faciəli aqibətini şahmata istinadən belə təsvir edir:
Atdan yerə en, üz sürt torpağına, seyr elə,
Fil pəncəsi altında şahkan mat olub Neman.
Yox filləri Neman tər torpağa salan şahlar,
Fil kimi gecə-gündüz onları əzər dövran?!
Təqdirə baxın, bir vaxt fili aciz edən şahlar,
Şahmatda qalıbdır mat bir fil kimi sərgərdan (3, 170)!
25
Xaqaniyə görə, şahmat insana məntiqi dəlillər, sərrast fikirlər, dəmir dözüm,
habelə düzgün və ayıq düşünməyə xidmət edən mənəvi bir dəyərdir.
Xaqani yaradıcılığında orta əsrlər Azərbaycan mühitində bütün Şərq ölkələrində
ən çox yayılmış stolüstü idman oyunlarından olan nərd barədə də müxtəsər söhbət açır.
Məsələn, şair «Müvəffəqəddin Əbdülqəffarın tərifi» adlı şerində həyatda şərəflə ya-
şamağın, ləyaqətlə ömür sürməyin, mərdanə davranmağın ucalığından bəhs edərək,
çoxüzlü riyakar, müxənnət və bədnam kəsləri nərdin dəyişkən zərinin üzlərinə bənzədir:
Kəbəyə üz çevir, boş şeydən əl çək;
Altıüzlü olma nərdin zəri tək (3, 84)!
Yaxud, şair həmin silsilədən olan digər bir şerində nərd oyununu gözəl təşbihə
çevirir:
Fələyin nöqtəsiz olur zərləri,
O nərddə udmuşdur çox hərifləri.
Pəncü-yek oynamış yenə də fələk
Ki, da şeş atana hesablar do-yek (3, 110).
Xaqani «Töhfətül-İrqeyn» əsərində Şamaxı şəhərindən başlamış Yaxın və Orta
Şərqin bir sıra məmləkətlərinə səmt götürərək tənəzzöh və gəzintilərə çıxmış, canlı
ekskursiya səyahətini təmin etmişdir. Şair həmin səfərlər boyu çaylar, dənizlər, səhra
və dağlar aşır. Şübhəsiz ki, belə uzunmüddətli və genişmiqyaslı gəzinti və tənəzzöhün
öhdəsindən gəlmək, bir sıra mane və çətinlikləri dəf etmək hər bir insandan ciddi fiziki
sağlamlıq və iradi güc tələb edə bilərdi. Şair yüksək fiziki hazırlıq və hərəki key-
fiyyətlər tələb edən həmin səfərləri «Səfər təfsilatı» adlı şerində belə tərənnüm edir:
Səfərə çıxaraq, dağda, səhrada
Sürdüm özümü özüm piyada.
Şirvan dənizindən uzağa getdim,
Arzuma çatmaqçün İraqa getdim;
Qara dəniz qaldı mənim arxamda,
Səfidrud çayını keçdim bir anda;
Kuhistana çatıb gördüm, nəhayət,
Behişt bağlarıtək yeddi vilayət (3, 72).
Azman şairimiz ekskursiya, gəzinti, turizm, tənəzzöh və s. kimi səyahət növ-
lərini məşhur adamların, görkəmli şəxsiyyətlərin həyatının tarixən bəzəyi olduğunu
qeyd edir. Xaqani xalqımızın çox ulu bir «Çox gəzən çox bilər, çox yaşayan yox»
atalar sözünü sanki bənzətmə şəklində bildirir. Odur ki, şair fiziki hərəkətlərə - səya-
hət və piyada gəzintilərə yüksək dəyər verməklə sələflərinə sağlamlıq, gümrahlıq rəh-
ni, həm də sağlam həyat tərzinə yardımçı olan vacib bir məsələ kimi diqqət yetirməyi
özünə borc bilirdi:
Çox səfər eylədin, əl çək göylərdən,
Bir az da gəz, dolaş bu yerləri sən.
Xüsusən, səyahət, dünyanı gəzmək
Böyük adamlara olmuşdur bəzək (3, 86).
Dahi şairimizin səyahətlərə dərin marağı barədə onun cəfakeş tədqiqatçıların-
dan professor M.Quluzadənin araşdırmalarındakı bilgilər Xaqaninin Yaxın və Orta
Şərqin bir sıra ərazilərindəki geniş miqyaslı gəzintilərdən aldığı dərin təəssüratların
onun sanballı yaradıcılığına zəmin yaratmasını vurğulayır: «Xaqani dövrünün yalnız
bir şairi deyil, həm də görkəmli səyyahı idi. … Xaqani dörd dəfə İrana səyahət etmiş
26
(1151, 1156, 1171, 1173), iki dəfə ərəb ölkələrini gəzmiş (1156, 1173), İranın, İraqın,
Suriyanın, Ərəbistan yarımadasının onlarca şəhərlərini dolaşmış, Sasani şahlarının
paytaxtı Mədain xərabəliklərində olmuşdur. O, səyahətlərdən aldığı təəssüratları öz
şerlərində əks etdirdi. Beləliklə, o, 1156-cı il səyahətinin nəticəsində «Töhfətül-İra-
qeyn» («İki İraqı töhfəsi») poemasını yaratmışdır. Başqa şerlərində Xaqani sonsuz
hərarətlə Azərbaycanın təbiət gözəlliklərindən söz açır, Şirvana, Bakıya, Xəzər
dənizinə coşğun sətirlər həsr edir» (2, 7).
Həyatda səyahət və gəzintilərə böyük üstünlük verən şair Yaxın və Orta Şərqin
bir çox şəhərlərini addımbaaddım gəzib dolaşmış, topladığı zəngin elmi müşahidələri
onun dünyagörüşünün genişlənməsinə, habelə ensiklopedik alim kimi yetkinləş-
məsinə böyük təsir göstərmişdir. Heç şübhəsiz ki, belə uzunmüddətli, geniş məsafəli
gəzinti və səyahətlər şairin fiziki möhkəmliyinə, mütəhərrikliyinə və sağlamlığına
müsbət təsiri sayəsində xeyli ömür yaşamasına zəmin yaratmışdır.
Xaqaniyə səyahət etmək, müxtəlif ölkə və şəhərləri gəzib dolanmaq xüsusi
zövq verərdi. Şair 36 yaşında olarkən səyahətə çıxır, Həmədan, Ərdəbil, Şam, Mosul,
Bağdad, İsfahan, Məkkə şəhərlərini gəzir və bir neçə ildən sonra səyahətini başa
vurub, doğma vətəninə qayıdır.
Şairin səyahətləri barədə müfəssəl bilgilərə professor N.K.Kərəmovun qeyd-
lərində rast gəlirik: «Xaqani Məkkədən qayıdarkən Mədinə, Təbuk, Amman, Şam,
Deyrəzor, Tell-Əffar, Mosul, Məhabad, Marağa şəhərlərindən keçərək Təbrizə gəl-
mişdir. Burada bir qədər dincəldikdən sonra Mərənd, Culfa, Qaryagindən keçərək Şa-
maxıya qayıtmışdır» (4, 34).
Böyük mütəfəkkirin «Töhfətül-İraqeyi» mənzum səyahətnaməsi Azərbaycan
ədəbiyyatında ilk poemalardandır. Əsərdə verilən mənalı hekayələr, hikmətli söz və
ifadələr, onun təsir qüvvəsini artırır. Şair həmin dərin fəlsəfi məzmunlu əsərini uzun-
müddətli səyahətdən sonra yazmışdır. Burada səyahət xatirələri əsas yer tutur. Xaqani
gəzdiyi şəhərlərdən, rast gəldiyi görkəmli adamlardan bəhs edir, atasını, anasını, dost
və düşmənlərini xatırlayır. Günəşə üz tutaraq dərdlərini danışır, kainatda hər şeydən
uca, ali olan günəşdən kömək istəyir…
ƏDƏBİYYAT
1.
Mollayev İ.A. Orta əsr Azərbaycan mütəfəkkirləri təlim-tərbiyə haqqında. Bakı: Maarif,
1996, 304 s.
2.
Хагани Ширвани. Избранные произведения. Баку: Азернешр, 1959, 240 с.
3.
Xaqani Şirvani. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 2008, 322 s.
4.
Kərəmov N.K. Odlar yurdunun səyyah və coğrafşünasları. Bakı: Azərnəşr, 2004, 206 s.
5.
Səfərli Ə.Q., Yusifov X.H. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Ozan, 2008,
632 s.
ХАГАНИ О ФИЗИЧЕСКОМ СОВЕРШЕНСТВЕ
МОБИЛЬ АСЛАНЛЫ ГУНТЮРК
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена вопросам физического воспитания, физической зрелости и
физически-телесного совершенства, содержащихся в жизни и деятельности великого
азербайджанского поэта Хагани Ширвани.
27
Особое внимание уделяется раскрытию идей об огромном значении изпользова-
ний таких национальных спортивных игр, как човкан, шахматы и нарды, а так же
туризма и экскурсий для формирования физически развитого поколения.
KHAGANI – ABOUT PHYSICAL PERFECTION
MOBIL ASLANLI HUNTURK
SUMMARY
The article is devoted to the problems of physical training, physical perfection and
physical-corporal mature in the life and creative work of the great Azerbaijanian poet Khagani
Shirvani.
In the works of the great master much attention is paid to the national sport games, like
chovkan, chess and backgammon. The importance of tourism and traveling in the upbringing
and development of generation is marked in the article.
28
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |