Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il
3
EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ
UOT 624.131.1
URMİYA ŞƏHƏRİNİN «ŞEYX TƏPƏ» DAĞLARININ ƏTƏYİNDƏKİ
ƏRAZİLƏRDƏ BAŞ VERƏN TORPAQ SÜRÜŞMƏLƏRİNİN GEOMEXANİKİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN ARAŞDIRILMASI
Ə.M. QUŞÇİ
Bakı Dövlət Universiteti, phdgeo1974@yahoo.com
Urmiya şəhərinin «Şeyx təpə» dağları-
nın ətəyindəki ərazilərdə baş verən torpaq
sürüşmələrinin geomexaniki xüsusiyyətləri-
nin araşdırılması məqsədilə məntəqənin
ümumi geoloji, hidroloji və metereoloji şəra-
iti, seysmikliyi öyrənilmiş, geomexaniki təd-
qiqat aparılmış, qeyri-stabil zonaların meli-
orasiya edilməsi və stabilləşdirilməsi üçün
təkliflər verilmişdir.
Açar sözlər: geomexanika, maksimum
üfüqi sürətləndirmə, hidro-geologiya, qırıl-
ma.
Problemin qoyuluşu. Torpaq sürüşmə-
ləri əsasən enişli məntəqələrdə, təbii və süni
amillərin təsiri ilə baş verir. Artıq şəhərlərin
inzibati ərazisinin inkişaf edərək dağətəyi əra-
zilərədək genişlənməsini nəzərə alsaq, burada
torpaq sürüşmələrinin qaçılmaz olduğunu an-
lamaq olar. Ona görə də həmin yamacları təş-
kil edən süxurların geomexaniki xüsusiyyət-
lərinin öyrənilməsi zəruri hesab olunur. «Şeyx
təpə» dağlarının yamac hissələrinin geomexa-
niki xüsusiyyətlərini araşdırarkən, məlum olur
ki, həmin ərazilərdə süxurların bir hissəsi gil
və əhəng qarışıqlı gillərdən təşkil olunmuşdur
və bu da həmin ərazilərdə süxurlarda infil-
trasiyanın yüksək olmasını göstərir. Məhz bu
səbəbdən sözügedən məntəqədə torpaq sürüş-
məsi problemi yaranmışdır. Ona görə də təq-
dim olunan təkliflər əsasında bu sahələrin
meliorasiya edilərək möhkəmləndirilməsi və
stabil vəziyyətə gətirilməsi istiqamətində zə-
ruri addımlar atılmalıdır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, torpaq
sürüşmələri təbii və süni amillə-rin təsiri ilə
baş verir. Burada təbii amillər sırasına: zəl-
zələ, qrunt sularının torpağın alt qatlarına
nüfuz etməsi, yüksək sukeçiricilik qabiliyyə-
tinə malik qatların altında zəif sukeçirici qat-
ların mövcudluğu və s., süni amillər və ya-
xud insan amilləri sırasına isə: enişli torpaq
sahəsində kənd təsərrüfatı işlərinin aparılma-
sı, tikintiinşa işləri nəticəsində enişli sahələr-
də olan dayaq nöqtələrinin məhv edilməsi və
s. daxil edilir. «Şeyx təpə» dağlarının ya-
maclarında torpaq sürüşmələrini şərtləndirən
amillərin hər iki növü mövcuddur. Buna gö-
rə də hazırkı məqalədə həmin məntəqələrdə
baş vermiş torpaq sürüşmələrinin geomexa-
niki xüsusiyyətlərini araşdırmaq nəzərdə tu-
tulmuşdur.
Tədqiqatın obyekti, məsələləri və
metodikası. Hazırkı məqalənin hazırlanması
üçün nəzəri və elmi araşdırmaların aparılması
ilə yanaşı, həm də həmin sahədə çöl tədqiqat-
ları da həyata keçirilmişdir. Sahənin tarixi
keçmişi, əvvəlki vəziyyəti ilə onun hazırkı və-
ziyyətinin müqayisəli analizi və s. kimi mə-
sələləri nəzəri, kameral və elmi mənbələrin
araşdırılması üzrə olan tədqi-qatlar sırasına
daxil etmək olar. Çöl tədqiqatlarına gəldikdə
isə, burada söhbət ərazinin geoloji və mühən-
disi-geoloji nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi, əra-
ziniun müxtəlif sahələrinin vizual müşahidəsi,
fotoşəklinin çəkilməsi, lazımı süxur nümunə-
lərinin götürülməsi və həmin ərazidə məskun-
laşmış əhali ilə müsahibədən gedir.
Təhlil və müzakirə. Kameral və çöl
tədqiqatlarının məlumatları toplandıqdan son-
ra aşağıdakı mühüm araşdırmalar da həyata
keçirilmişdir:
Məntəqənin ümumi geoloji araşdırıl-
ması. Tədqiq edilən ərazi geoloji cəhətdən
«Sənəndəc-Sircan» zonası hüdudlarında yer-
ləşir və nahamar olması ilə yanaşı, həm də
özünün heterogenliyi ilə seçilir. Burada tor-
Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il
4
paq səthini təşkil edən süxurlar litoloji cəhət-
dən əsasən allüvial və dördüncü dövr çö-
küntülərindən, «qumu» formalaşdıran çökün-
tülərdən, o cümlədən qumdaşı, mergel gil və
əhəngdaşından ibarətdir. Əhəngdaşı və qum-
daşı eroziya prosesinə qarşı çox yüksək mü-
qavimətə malikdir. Halbuki gilli mergel ero-
ziyaya asan uğrayır. Həmin məntəqədə tor-
paq sürüşmələrinə səbəb olan amillərdən biri
də məhz mergel-gil süxurlarıdır.
Tədqiq edilən zonanın hidroloji və
meteoroloji şəraitinin araşdırılması. Eroziya
prosesinin araşdırılması məqsədilə «Mirabad»
və «Bəndər Urmiya» meteorologiya stansiya-
larından son ildə əldə edilmiş məlumatlar 1
saylı cədvəldə təqdim edilir.
Cədvəl 1
Atmosfer çöküntülərinin miqdarı
№
Stansiyalar
Atmosfer çöküntülə-
rinin orta illik miqdarı
(mm)
Atmosfer çöküntü-
lərinin illik maksimal
miqdarı (mm)
Atmosfer çöküntü-
lərinin
illik minimal
miqdarı (mm)
1
Mirabad
659
974
290
2
Bənd Urmiya
420
624
191
Cədvəldən göründüyü kimi, sözügedən
ərazidə illik yağıntının orta miqdarı 659 mm
təşkil edir ki, bu da ərazinin yağıntıların çox
olduğu zonalar sırasına daxil edilməsini şərt-
ləndirir. Nəticədə bu ərazidə əhəmiyyətli də-
rəcədə eroziyalar baş verməkdədir. Digər tə-
rəfdən, yamaclar üzrə yuxarı qatlara infiltrasi-
ya olunmuş yağış suları aşağı hissələrdə bu-
laq şəklində özünü büruzə verir və enişli yer-
lərdə, eləcə də mənzillərin zirzəmilərində üzə
çıxmağa başlayır.
Ərazinin seysmikliyinin araşdırılması.
Seysmik araşdırmalardan əldə edilmiş nəti-
cələri nəzərə alaraq demək olar ki, həmin
ərazidə mövcud olan böyük çatların inkişafın-
dan irəli gələn maksimum üfqi sürətlənmə və
yaxud (g) g=0/3 bərabərdir. 2 saylı cədvəldə
sözügedən ərazidə mühüm torpaq çatlarının
törətdiyi ən güclü zəlzələlər əks etdirilmişdir.
Tədqiq edilən məntəqənin geomexa-
niki tədqiqatı. Dağətəyi zona və yamacları
formalaşdıran ünsürləri, yəni daş və torpağı
sabilt vəziyyətdən çıxarıb, müxtəlif növ hərə-
kət, titrəmə, axma, daş parçaları və qayaların
çevrilməsinə və s. səbəb olan bütün amillər
yamacların qeyri-sabitliyini şərtləndirən amil-
lər sırasına daxildir. Tədqiq etdiyimiz zonanı
formalaşdıran süxurların eynicinsli olmama-
sını, bu yamacların daşla torpağın sintezindən
əmələ gəldiyini və vahid quruluşa malik ol-
madığını (şək.1) nəzərə alsaq, bu zonada möv-
cud olan torpaq və qaya daşlarının geomex-
aniki xüsusiyyətləri ayrı-ayrılıqda və müstəqil
şəkildə araşdırılmışdır.
Süxur kütləsinin təsnifatı. Tədqiqat sa-
həsində aparılmış araşdırmalar və ölçü işləri-
ni, həmçinin təsnifatlaşdırma üzrə norveçli
Barton və onun həmkarları tərəfindən irəli sü-
rülmüş məşhur Q metodunun geniş şəkildə is-
tifadə edilən digər təsnifat metod-larına nisbə-
tən daha dəqiq və mükəmməl olduğunu nəzə-
rə alaraq, aşağıdakı cədvəl (cəd.3) tərtib edil-
mişdir.
Qayaların təsnifatı. Yerində aparılmış
araşdırmaları nəzərə alaraq demək olar ki,
tədqiq edilən qeyri-stabil yamacları formalaş-
dıran torpaq iki növdən ibarətdir. Birincisi,
həmin yerin səthini və üst hissəsini təşkil edən
torpaq layı, onun qalınlığı təxminən 1-3 m-
dir. Bu torpaq qatı gil və daş qırıntılarından
təşkil olunmuşdur və nizamsız kolleksiya şək-
lindədir. Bu kütlənin böyük bir hissəsi yarım-
həssas gillərdən təşkil olunmuşdur və daim
yamac hissənin üst qatlarındakı sularla birba-
şa təmasda olur (nümunə 1). İkincisi isə dağə-
təyi zonanın daha dərin qatlarında olan açıq
yaşıl və boz rəngli mergel-gil qatından ibarət-
dir və aparılmış araşdırmaların nəticələri onu
göstərir ki, bu qat birinci nümunəyə nisbətən
daha həssasdır (nümunə 1). Atterbergin (At-
terberg, 1990) apardığı araşdırmalar gilin ak-
tivliyinə, ələk analizinə və digər geomexaniki
xüsusiyyətlərə aydınlıq gətirir və bu göstərici-
lər 4-7 saylı cədvəllərdə təqdim edilmişdir.
Plastiklik indeksi (Plasticity Index) axıcılıq
həddi ilə plastiklik həddi arasındakı münasi-
bətdən (Pİ=LL-PL) ibarətdir və 1 və 2-ci nü-
munələrdə sıra etibarilə 14 və 15-ə bərabərdir.