«Əl-məHDİ (əc)» İslam maarif məDRƏSƏSİ MÜQƏDDƏs qum şƏHƏRİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ MÜQƏDDƏS QUM ŞƏHƏRİ 2016 - 2017
İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ XƏYAL TOFİQOĞLU
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
1
BİSMİLLAHİR RƏHMANİR RƏHİM Giriş “İtizal” kənara çəkilmək mənasındadır. İslam ensiklopediyasında iki dəstə bu adla tanınır. Növbəxtinin nəqlinə əsasən, ilk dəfə mötəzilə adı siyasi bir qrupa aid edilirdi. Bu xəbərə müvafiq olaraq, İmam Əli (ə) xilafətə çatdıqdan sonra Abdullah ibn Ömər, Məhəmməd ibn Muslimə Ənsari, Üsamə ibn Zeyd və Səid ibn Əbi Vəqqas imamdan kənarlaşdı; ona qarşı çıxmaqdan və ya döyüşlərdə ona qoşulub himayə etməkdən çəkindilər. Bu dəstəni mötəzilə adlandırdılar, səbəbi isə onların İslam ümməti və imamdan kənarlaşmaları idi 1 . Bəziləri siyasi mötəziləni İmam Həsən (ə) və Müaviyədən kənarlaşanlara aid etmişlər 2 . Mötəzilə kimi tanınan digər bir dəstə Vasil ibn Ətaya (vəfatı: 131 h.q.) qoşulan kəlamçılar idi. Bu dəstə tanıdığımız məşhur Mötəzilədir və mövzumuz da elə həmin kəlami təriqət barədədir. Sözügedən dəstənin mötəzilə adlandırılması xüsusunda fərqli nəzərlər var. Bəziləri deyirlər ki, bu ad Vasil ibn Ətanın Həsən ibn Bəsrinin dərs məclisindən üz döndərməsi, kənarlaşması ilə əlaqəlidir 3 . Bəziləri isə 1 “Firəquş-şiə”, səh. 5. 2 “Tarixul-məzahibil-İslamiyyə”, səh. 118. 3 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 48.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
2
Vasil ibn Ətanın öz zamanında İslam ümməti və İslam məzhəblərindən döndərməsinin bu ada səbəb olduğunu deyiblər 4 . Hər iki halda bu nöqtə şəffafdır ki, Vasilin kənarlaşması iman və böyük günaha bulaşanın küfrü xüsusunda olub. Əlbəttə, onların mötəzilə adlandırılmasının digər versiyaları da vardır 5 . Vasil ibn Ətadan dörd nəzəriyyə nəql edilib: 1. “Mənzilətun bəynəl mənzilətəyn”: iman və küfür arasında böyük günaha bulaşan üçün nəzərdə tutulmuş bir dərəcə vardır. 2. Allah-taaladan sifətlərin inkarı: Allah üçün qədim sifətlərin isbatı qədimlərin çoxluğuna və ilahların artmasına gətirib çıxarır. Bu əsasla o, ilahi sifətləri inkar edirdi.
edilmir. İnsanların günaha məcbur edib sonradan cəzalandırması yolverilməzdir. Odur ki, insanlar öz işlərində muxtar və azaddırlar.
Osman və müxalifləri haqqında birinin haqq, digərinin isə batil və fasiq olduğunu düşünürdü; amma hansının haqq, hansının nahaqq olması ona bəlli deyildi. Vasildən sonra qaynı Əmr ibn Ubəyd (vəfatı: 143 h.q.) onun canişini oldu və Vasilin ideyalarını izah və təbliğ etməyə başladı. Mötəzilənin məşhur kəlamçıları arasında Əbul Hüzeyl Əllaf (135-235 h.q.) və İbrahim ibn Nizam (160-231 h.q.) xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bəni-Uməyyənin dönəmində Mötəzilənin hökumətlə münasibəti yaxşı deyildi, hərçənd Yezid ibn Vəlid qısa müddətli hökuməti dövründə onları dəstəkləyirdi. Bəni-Abbasın hökuməti dövründə isə Mötəzilə bitərəf mövqe tutsalar da, Mənsurun dönəmində, xüsusən də kəlam və fəlsəfəni bilən Məmunun vaxtında diqqət mərkəzində oldular. Mötəzilənin Abbasi hökumətinə yaxınlaşması o qədər yüksək idi ki, Məmun və ondan sonra Mötəsim və Vasiq özlərini mötəzili adlandırdılar və bu məzhəbə himayədarlıq etdilər. Bu arada Quranın xəlq mövzusunda münaqişə başladı; sual yarandı ki, Allahın kəlamı feli sifətindən olub məxluq və hadisdir, yoxsa, zati sifətdən olub, xaliq və qədim? Mötəzilənin etiqadına görə Allahın kəlamı məxluq və hadisdir. Bu üzdən Quranın qədim olmağına etiqad küfürdür. Bunun müqabilində bütün
4 “əl-Fərqu bəynəl-firəq”, səh. 41. 5 “əl-Fihrist”, səh. 201.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
3
hədisçilər və Əhli-sünnənin əksəriyyəti Quranın qədim olmasına inanırdı. Məmun Mötəziləni təşviq və himayə etmək məqsədilə, Quranı qədim sayanları “ədəbləndirmək” göstərişi verdi. Bu fərmana əsasən, bir çoxları, o cümlədən Əhlul-hədisin imamı Əhməd ibn Hənbəl zindana atılaraq, işgəncələrə məruz qaldı. Bu vəziyyət Mötəziləyə düşmən kəsilən və Əhlul- hədisi himayə edən Mütəvəkkilin vaxtına kimi davam etdi. Onun dönəmində Mötəzilə şiddətli təziqlərə məruz qaldı və kitabları qarət olundu. Mötəzilə təşkilatlanmış bir təriqət kimi mübarizələrdə dağılıb aradan getsə də, lakin bu təriqətin alimləri və tərəfdarları İslam dünyasının müxtəlif yerlərində yüz illərlə davam gətirdi. Bəsrədə itizal məktəbi yarandı və inkişaf etdi. Amma hicri tarixlə II əsrin sonlarında Bəsrə mədrəsələrində tədris görmüş Bəşər ibn Mutəmir (vəfatı: 210 h.q.) Bağdada səfər etdi və Bağdadın Mötəzilə məktəbini yaratdı. Bəşər şiəliyə meyilli idi. Və iddia etmək olar ki, Bağdadın Mötəziləsi şiə əqidəsinə Bəsrənin Mötəziləsindən yaxındır. Bəsrənin tanınmış kəlamçılarından Əbu Əli Cubai (204-235 h.q.), oğlu Əbu Haşim Cubai (277-321 h.q.) və Qazi Əbdul Cabbarın (224-315 h.q.) adlarını qeyd etmək olar. Məhəmməd Əskafi (vəfatı: 240 h.q.), Əbul Hüseyn Xəyyat (vəfatı: 311 h.q.) və Kəbi kimi məşhur olan Əbul Qasim Bəlxi (273- 317 h.q.) isə Bağdad Mötəziləsinin böyüklərindəndir 6 . Mötəzilənin kəlami metodu Mötəzilənin düşüncələrində ağıl və əqli müddəalar dini etiqadların kəşf və çıxarışında əsaslı və həlledici rol oynayır, eləcə də bu etiqadların isbat və müdafiəsini öhdəsinə alıb. Bu metodda hər məsələni insan ağlına həvalə etməli və təkcə əqli əsas tapdıqdan sonra təsdiq etmək lazımdır. Bu məktəbin çıxış nöqtəsi bundan ibarətdir: “Bütün etiqadi maariflər ağılauyğundur” 7 və etiqadda avtoritetlik yolverilməzdir. Digər kəlamçılar kimi Mötəzilə də nəqlə müraciət edir, amma dini mətnlərin məzmun və faydasını ağılamüvafiq olduğu təqdirdə qəbul edirdilər. Əks təqdirdə mətni təvil edir və ona bəraət qazandırırdılar. Başqa sözlə, Mötəzilə məktəbində nəqlin rolu ağlın hökmünü təsdiq və gücləndirməkdən ibarətdir. Belə ki, təkbaşına müstəqil mənbə sayılmır. Bəzi Mötəzilə daha da irəli gedərək,
6 “İslam məzhəbləri və təriqətləri ilə tanışlıq”, səh. 129-133. 7 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 42.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
4
bütün vacibləri əqli saymış, bütün fəaliyyətlərin yaxşı və pisliyini ağlın dərk etdiyi qənaətinə gəlmişlər 8 .
Mötəzilənin rasionalizmdə ifrata varmasının ümdə səbəbi, din müxalifləri və zındıqlarla əqli savaşda ön cəbhədə qərarlaşmaları və onlarla daima münazirə etmələri idi. Bu üzdən İslam prinsiplərinin hamının qəbul edəcəyi tərzdə təqdimindən ötrü dini etiqadları əqli dəlillərlə möhkəmləndirməyə çox çalışırdılar. Bu iş tədricən müdafiə zamanı istifadə etdikləri metodu dini maarifin çıxarışında da işlətmələrinə və əsas, həlledici rolu ağıla və əqli prinsiplərə tapşırmalarına səbəb oldu.
Mötəzilə adı ilə məşhur olan kəlamçılar fərqli düşüncələrə sahibdirlər və bir çox kəlami mövzularda fikir ayrılıqları var. Bu da, isanlarda Mötəzilənin xüsusi bir məktəb deyil, ağıl və əqli prinsiplərə istinad edən kəlami metod olduğu qənaəti yaratmışdır. Amma bir çox tədqiqatçılar 9 , eləcə də Mötəzilənin özü belə düşüncədə deyillər; ardıcılları arasında həmrəylik, bəzən də fikir ayrılığı olan digər təriqətlər kimi Mötəziləni də vahid məktəb sayırlar. Mötəzilə bunu isbat etmək üçün, adətən, müştərək etiqad və Mötəzilənin meyarı kimi beş prinsipi qeyd edirdilər və hətta bu adda kitablar da yazırdılar. Nümunə olaraq, Əbu Hüzəyl Əllafın “əl-Xəmsətul- usul”, Cəfər ibn Hərbin “əl-Usulul-xəmsə” və Qazi Əbdul Cabbarın “Şərhul- usulil-xəmsə” kitablarını göstərmək olar. Nəzərə çarpan odur ki, Vasil ibn Ətanın Mötəzilə məktəbini təsis edərkən mötəzilə olmağın meyarı sırf “mənzilətun bəynəl-mənzilətəyn” etiqad idi 10 . Amma tədricən və zaman keçdikcə digər dörd prinsipə - tövhid, ədl, vəd və vəid, yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək prinsipləri də Mötəzilənin etiqad siyahısına artırılaraq, bu məktəbin xüsusiyyətlərindən sayıldı. Bu beş prinsipin qısa izahı belədir:
zat, sifət və feildə tövhiddir. Zatda tövhid, Allahın yeganəliyi və bənzərinin yoxluğu mənasındadır. Zatda tövhid bütün müsəlman
8 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 44 və 81. 9 “Tarixul-məzahibil-İslamiyyə”, səh. 119; “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 43; “əl-Fərqu bəynəl-firəq”, səh. 131. 10 Şeyx Müfid mötəziləliyin meyarını “Mənzilətun bəynəl-mənzilətəyn”ə etiqadda görür. “Əvailul-məqalat”, səh. 3.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
5
təriqətləri tərəfindən məqbuldur. Sifət və feildə tövhid xüsusunda isə İslam məzhəbləri arasında fikir ayrılığı var. Əşərilərdən fərqli olaraq Mötəzilə sifətdə tövhidə inanır, feildə tövhidi isə inkar edirlər. Ədalət bəhsində, eləcə də Əşairə təriqətinin araşdırdıqda feildə tövhidə işarə edəcəyik. Burda isə sifətdə tövhidi araşdırırıq: Şəhristani Mötəzilənin sifətdə tövhidə etiqadı barədə deyir: Bu söz əvvəldə çiy idi. Vasil ibn Əta öz görüşünün isbatında bu sadə arqumentlə kifayətlənir ki, Allah üçün qədim sifətlərin isbatının nəticəsi çoxallahlıqdır (yəni zatda tövhidi qəbulun şərti sifətdə tövhiddir). Sonralar Vasil ibn Ətanın ardıcılları onun əqidəsini izah etməyə çalışdılar ki, sifətdə tövhidin mənası sifətləri kökündən inkar deyil, əksinə məqsəd ilahi zata əlavə olunan sifətlər və nəticədə bütün sifətlərin zatı ilə eynilik daşımasıdır 11 . Həqiqətdə Mötəzilə bu nəzəriyyə ilə “Əshabu hədis”in etiqadını rədd etmək istəyirdilər, hansı ki sifətlərin Allahın zatına əlavə olunduğunu iddia edirdilər. Bu növ sifətlərin inkarı mötəzililər yekdil olsa da, məsələnin təfərrüatı barəsində müxtəlif təfsirlər vermişlər. Ən mühümləri bunlardır: -
Vasil ibn Ətanın nəzəriyyəsi sırf sifətlərin zata əlavə olunduğunu inkar edir və ilahi sifətlərin həqiqəti haqqında ətraflı təhlil aparmır. -
Əbu Huzeyl Əllafın nəzəriyyəsi sifətlər məsələsinin təhlil edərək, ilahi sifətlərin zatı ilə eyniliyi nəticəsinə çatır. Bu xüsusda Əbu Huzəyldən nəql edilən kəlam belədir: ( هملع و ملعب ملاع لیاعت یرابلا نا هتاذ). Bu sözə əsasən, ilahi sifətlər elm kimi məqbuldur, amma bu sifətlər zatdan kənar yox, zatın özüdürlər 12 . -
Əbu Əli Cubbai nəzəriyyəsi sifətləri inkar, zatın sifətləri əvəzləməsini qəbul edirdi. O, nəzərinin bəyanında deyirdi: ( یرابلا هتذل ملاع لیاعت). Yəni, Allah alim olması üçün, elm sifətinə möhtac deyil, əksinə o zatında alimdir, cahil deyil 13 . -
Atasının nəzərinin ziddinə olara, Əbu Haşim Cubbainin nəzəriyyəsi ilahi sifətləri qəbul edir, amma onları hal sayırdı. Bu nəzəriyyəni, sifətlərin Allahın zatına əlavə olmasını inkar
11 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 46. 12 “Məqalatul-İslamiyyin”, c. 2, səh. 177. 13 “əl-Miləl vən-nihəl,” c. 1, səh. 82; “Şərhul-usulil-xəmsə”, səh. 129.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
6
nəzəriyyəsi (Mötəzilənin) və sifətlərin Allahın zatina əlavəsini isbat nəzəriyyəsi (Əshabu hədis) arasında orta xətt adlandırmaq olar. Əbu Haşimə görə, Allahın alim olması elm adlı halın isbatı mənasındadır və “hal” nə varlıq, nə də yoxluq və nə məlum, nə də məchul olmayan sifətdir. Yəni hal, təkbaşına öyrəniləsi deyil və həmişə zatla yanaşı tanınır. Halın təsiri şəxsi digər şəxslərdən ayırmasıdır. Əgər halı varlıq saysaq, Əbu Haşimin nəzəriyyəsi Sifatiyyənin nəzərinə qayıdır. Hansı ki, onunla sifətlərin zata əlavə olması isbat olunur. Yox, əgər halı yoxluq saysaq, bu nəzəriyyə sifətlərin zata əlavəsinin inkarı ilə nəticələnəcək. Bu da, digər mötəziləlilər tərəfindən bəyan edilib. Əbu Haşimin nəzəriyyəsi o vaxt başqalarından fərqlənir ki, hallar nə mövcud olsun, nə də yoxluq. Hərçənd, bu fərz bir çox iradlara, o cümlədən paradoks tərəflərinin aradan qaldırılması lüzumuna zəmin yaradır 14 .
2. İlahi ədalət: İslam təriqətlərindən heç biri ilahi sifətlərdən biri kimi ədli inkar etmir 15 . Kəlamçıların ixtilafı daha çox məfhumun təfsiri xüsusundadır. Mötəzilə və İmamiyyənin təfsiri əməllərin yaxşı və pisliyi haqqındakı görüşünə söykənir. Onların etiqadına görə, şəri göstərişləri nəzərə almadan, əməllər öz zatında yaxşı və ya pisdir. İnsan ağlı ən azından bəzi işləri yaxşı və pisliyini dərk edir. Deməli, ədalət yaxşı və vacib, zülüm isə pis və nalayiq işlərdəndir. Digər tərəfdən Allah bütün pis və nalayiq işlərdən münəzzəh olduğundan, işləri ədalət üzrə olacaqdır. Ağıl zülmün nümunələrini kəşf etdikcə, Allah onu yerinə yetirməyəcəyi qənaətinə gələcək. Mötəzilə bu izahla bir çox nəticələr əldə ediblər. O cümlədən, məcburiyyətin inkarı, insanın muxtar olmasının isbatı və Əşərilərin feildəki tövhidinin rəddinə – bu mənada ki, Allah bütün işlərin failidir – işarə etmək olar 16 .
atalarının günahına görə müşrik körpələrinin əzabını inkardır.
14 “əl-Miləl vən-nihəl,” c. 1, səh. 82; “əl-Fərqu bəynəl-firəq”, səh. 205; “Şərhu Məvaqif”, c. 3, səh. 10; “Əvailul-Məqalat”, səh. 14. 15 “Şərhul-əsmaillahil-husna”, səh. 224. 16 Mötəzilənin bu xüsusda əqli nəticəsini bilmək üçün müraciət edin: “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 45; “əl-Usulul-xəmsə”, səh. 133 və 323.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
7
Gələcəkdə məlum olacaq ki, bu şərtlərdən heç biri Əşərilər tərəfindən məqbul deyil. 3. Mənzilətun beynəl mənziləteyn (iki məqam arasında məqam): Mötəzilə, Xəvaric və Murciəyədən fərqli olaraq, böyük günaha bulaşanı nə kafir, nə də mömin bilirlər; küfür və iman arasında məqam vardır (Bu nəzəriyyənin izahı keçdi). 4. Vəd və vəid (müjdə və təhdid): “Vəd” müjdə və mükafat mənasındadır. “Vəid” isə cəza və əzabla təhdid anlamındadır. Mötəzilənin etiqadına əsasən, Allah vədəsinə xilaf çıxmadığı kimi (bu mətləb bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbuldur), xəbərdarlığından da vaz keçmir. Deməli, Quran və hədislərdə kafir və günahkarlardan ötrü gələn bütün təhdid və əzad xəbərdarlıqları qiyamət günü həyata keçəcək. Dünyada tövbə etməyiblərsə, Allahın onları əfv etməsi qeyri-mümkündür. 5. Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək: Bu prinsip bütün müsəlmanlar tərəfindən yekdilliklə qəbul olunsa da, dərəcə və şəraitində fərqli düşüncəyə sahibdirlər. Xəvaric bu prinsip üçün şərt və hədd tanımır. Əhməd ibn Hənbəl kimi bəzi “Əshabi hədis” yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirməyi əməl və silahlı qiyamda deyil, qəlb və dil məhdudiyyətində qəbul edir. Mötəzilənin bu prinsipə dair təsir ehtimalı və fəsad yaratmamaq kimi şərtləri var, amma qəlb və dildə məhdudlaşdırmırlar. Onlara görə, əgər pislik çoxalarsa, yaxud zalım hakimiyyət meydana gələrsə, müsəlmanlara lazımi qüvvə toplayıb pislik və zülmün qarşısını alması vacibdir. Gördüyümüz kimi Mötəzilənin beş əsas prinsipindən yalnız ikisi – tövhid və ədl – mühüm etiqadi prinsiplərdəndir. Digər iki prinsip – vəd və vəid, mənzilətun bəynəl mənzilətəyn – ikinci dərəcəli etiqadi məsələlərdir. Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək praktiki vəzifələrdən olduğu üçün fiqhdə bəhs olunmalıdır. Qazi Əbdul Cabbar inanır ki, Mötəzilə prinsipləri qeyd edilən beş prinsiplə yekunlaşır və bütün müxaliflər ən azından bu beş prinsipdən birinə qarşıdırlar 17 . Başqa sözlə, sözügedən beş prinsip Mötəzilənin digər təriqətlərlə həm ortaq tərəfidir, həm də fərqli tərəfi.
17 Şərhu Usuli xəmsə”, 122-123.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
8
Mötəzilə məzhəbində tarixi dəyişkənliklər Mötəzilə məzhəbi öz həyatı boyu müəyyən dəyişiklər yaşamışdır. Burada xülasə şəkildə onları qeyd edirik: 1.
Əməvilər dönəmi Əməvi hakimləri, adətən, cəbr (məcburilik) əqidəsinə tərəfdaşlıq edir, iradə azadlığına inananlara qarşı gəlirdilər. Bu üzdən Qədəriyyənin öndə gedənlərini qətlə yetirdilər. Mötəzilə də iradə azadlığı məsələsində Qədəriyyə nəzəriyyəsini dəstəklədiyi üçün, bu dönəmdə öz əqidələrini yaymağa münasib şərait tapmırdılar. Buna görə də təqdirlərinin pisə doğru dəyişməməsi üçün mülayim mövqe tuturdular. Lakin Hişamın ölümündən sonra Əməvi hökuməti öz səbat və siyasi iqtidarını əldən verdi. Nəticədə, Əməvi hakimiyyətinin son fəslində İslam mütəfəkkirlərinin elmi-mədəni fəaliyyətləri üçün münasib zəmin yarandı. Mötəzilə kəlamçıları da bu fürsətdən maksimum yararlanmağı başardı. Öz etiqad və düşüncələrini İslam dünyasının müxtəlif ərazilərinə yaydı. “əl- Muniyyətu vəl-əməl” müəllifinin dediyinə görə, Vasil ibn Əta bir çox şagird yetişdirərək müxtəlif İslam ölkələrinə göndərmişdir. O cümlədən, Abdullah ibn Harisi qərbə, Həfs ibn Salimi Xorasana, Qasimi Yəmənə, Əyyubu Əlcəzairə və Həsəni Kufəyə ezam etmişdi 18 .
Məlum dövrdə Mötəzilənin kəlam üzrə rəhbərliyini, elə onun banisi, yəni Vasil ibn Əta öhdəsinə götürmüşdü. O, hicri tarixlə 131-ci ildə dünyasını dəyişdi. Vasil ibn Ətadan sonra 143-cü ilə kimi Əmr ibn Übeyd, Mötəzilə kəlamına rəhbərlik edirdi. 2.
Abbasilər dönəmində Mötəzilə kəlamı dörd fərqli dövrü arxada qoymuşdur: 1-
2-
Məmunun dövründən Vasiqə qədərki dövr (198-232 h.q.); 3-
Mütəvəkkilin zamanı və ondan sonra (232-300 h.q.); 4-
Əşərilərin üzə çıxmasından sonra. İlkin dövr Bu dövrün əvvəllərində (Səffah və Mənsurun dönəmi) Mötəziləni hakim dairə ilə münasibətləri mötədil idi. Bu müddətdə Mötəzilə yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək prinsipinin tələbinə uyğun olaraq, bəzən hakim dairələrin zülümlərini
18 “əl-Muniyyətu vəl-əməl”, İbn Mürtəza, səh. 19.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
9
qulaqlarına çatdırsalar da, üsyan etməkdən çəkinirdilər. Buna görə də Abbasilərin qəzəbindən sığortalandılar. Nəql edirlər ki: Əmr ibn Übeyd Mənsurun zülümlərindən danışırdı. Mənsur ona dedi: “Mən hazıram, hökumətin möhrünü sənin ixtiyarına qoyum. Sən də həmfikirlərinlə mənə yardım et. Əmr cavabında dedi: Sən ədalətli davran ki, biz də sənə kömək edək. Sənin hökumətində minlərlə zülm var; onlardan bəzilərini qaytar, bilim ki, düz deyirsən” 19 . Həmçinin, nəql edilir ki, Mənsur Əmr ibn Übeydi hüzuruna çağırdı: -
Eşitmişəm ki, Məhəmməd ibn Abdullah ibn Həsən sənə namə yazıb.
-
Mənə bir namə gəlib, guya Məhəmməd ibn Həsəndəndir. -
Cavabında nə yazdın? -
Hökumətə qarşı silahı qiyama müvafiq olmadığımı bilirsən 20 .
Bu iki xəbərə əsasən, Əmr ibn Übeyd Mənsurun siyasətinə qəlbən razı deyildi. Müsəlmanlara etdiyi zülümlərə görə onu məzəmmət edirdi. O, pislikdən çəkindirməyə bu dərəcədə kifayət edir, silahlı qiyama əl atmırdı. Bu həddə müxalifət hakim dairəni təhdid etmədiyi üçün, Mənsur da onlarla mübarizə aparmırdı. Mehdi Abbasinin zamanında (159-169 h.q.) mötəzili kəlamçıları əlverişli şəraitdə idilər. O dönəmdə zındıqların çoxalması və anti-din fəaliyyətlərinin artması Mehdi Abbasini onlarla mübarizəyə qaldırdı. O, mötəzili kəlamçılarından zındıqlara qarşı qiyam etməsini tələb etdi 21 . Lakin bu dövrün sonunda (Harun ər-Rəşidin dönəmi) onlara qarşı çıxıldı. Harun kəlami münazirələri – hansı ki, Mötəzilənin möhkəm əlaqəsi vardı – qadağan etdi. Hətta, kəlamçıları da zindana saldı 22 . Bu dövrdə fəlsəfi kitabların ərəb dilinə tərcüməsi başladı. Mötəzilə kəlamçıları tədriclə fəlsəfi fikirlərlə tanış oldular. Belə ki, Əli ibn Məhəmməd Xorasani demişdi: Mənsur ilk xəlifədir ki, siryani, əcəm və yunan dilində kitablar onun üçün tərcümə olunub 23 .
Mötəzilənin iqtidar dövrü İkinci dövr, Mötəzilənin iqtidarı dövrüdür. Çünki, Abbasilər tərəfindən tam himayə edilir, nəzər və etiqadları rəsmi dini etiqad ünvanında qəbul
19 “Zuhəl-İslam”, c. 3, səh. 83. 20 “Zuhəl-İslam”, c. 3, səh. 83. 21 İslam sivilizasiyasının tarixi”, Corci Zeydan, c. 3, səh. 555. 22 “Təbəqatul-Mutəzilə”, səh. 56. 23 “Tarixul-xuləfa”, səh. 388.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
10
edilirdi. Azad şəkildə öz etiqadlarını yayan mötəzililər yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək prinsipi əsasında öz müxaliflərinə qarşı (Əhlul-hədis) kəskin mövqe nümayiş etdirirdilər. “Quranın məxluq olması” onlar və müxalifləri arasında kəskin mübahisə mövzusu idi. Belə həssas hallarda siyasət həlledici rol oynadığı üçün, mübahisə böyüyərək kəlami mövzu olmaqdan çıxdı ki, bu da həbs və qətllərlə nəticələndi. Buna görə də İslamın kəlam tarixində bu dövrü “möhnət dövrü” adlandırırlar. Mötəzili kəlamçılarından hakimiyyətə nüfuz edənlər sırasında Əhməd ibn Əbi Davud (160-240 h.q.) da vardı. O, Quranı xəlqi xüsusunda Əhməd ibn Hənbəli mühakimə etdi və zəfər çaldı. Mühakimənin mətni aşağıdakı kimidir: -
-
Bəli. -
Quran da bir şey deyilmi? -
Bəli. -
Deməli, Quran hadisdir? -
Mən bu barədə bir söz demirəm 24 .
Mötəzilənin acınacaqlı dövrü Vasiqin (vəfatı: 232 h.q.) ölümü və Mütəvəkkilin (232-247 h.q.) iqtidara gəlməsi ilə Mötəzilə nüfuzdan düşdü. Çünki, Mütəvəkkil özündən əvvəlki üç xəlifənin (Məmun, Mötəsim, Vasiq) ziddinə olan kəlam metodu seçdi. Kəlami bəhsləri qadağan etdi. Mötəzilənin müxaliflərini (Əhlul-hədis) və Quranın qədim olması nəzəriyyəsini kəskin himayə etməyə başladı. Hicri-tarixlə 232-ci ilin zilhiccəsində xalq Mütəvəkkilə beyət etdi. O, Əhli- sünnəyə təmayül edərək onlara dəstək oldu. Hədisçiləri Samirra şəhərinə çağırıb xüsusi ehtiram göstərdi və onlardan Allahın sifətləri və görünməsi ilə bağlı hədisləri nəql etmələrini istədi. Bu iş xalqın diqqətinin cəlbinə və razılığına səbəb oldu 25 . Xətib Bağdadi deyir: Əhlul-hədis məsciddə oturub, Mötəzilə əleyhinə hədislər danışır və təkfir edirdilər. Quranın məxluq olmasına inan kəs haqqında Əhməd ibn Hənbəlin nəzərini soruşduqda: “Kafirdir!” – deyirdilər 26 .
24 “Təbəqatul-Mutəzilə”, səh. 175. 25 “Tarixul-xuləfa”, səh. 346. 26 “Tarixu Bağdad”, c. 3, səh. 285.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
11
Mötəzilə III əsrdən sonra Hicri tarixlə IV əsrin astanasında Əbu Əli Cubbai Mötəzilinin (vəfatı: 303 h.q.) şagirdi Əbul Həsən Əşəri topika və kəlam elmini yaxşı bildiyi üçün, ustadı ilə münazirə edəndən sonra onun cavabları Əşərini qane etmədi. Nəticədə Mötəzilə məktəbindən kənarlaşdı. O, cümə günü Bəsrə məscidində Quranın məxluq olması, Allahın görünməsi və işlərin xəlq olması kimi etiqadlarda Mötəzilədən ayrıldığını elan etdi 27 . Mötəzilə məktəbinin görkəmli şagirdlərindən olan Əşərinin bu məktəbdən üz döndərməsi mötəzililərə böyük bir zərbə oldu. Digər tərəfdən Mötəzilənin metodundan özlərinə qarşı istifadə edirdi. Əşərinin Əhlul-hədisi müdafiə etməsi, ümumi kütlə tərəfindən olduqca müsbət qarşılandı. Mütəfəkkirlərin qəbul etdiyi əqli və kəlami metodla silahlanması bir tərəfdən, Abbasi xəlifəsinin mübarizəsi digər tərəfdən Mötəzilənin kəlami məğlubiyyətinə yol açdı. Bu məğlubiyyət mötəzili rasionalistlərini tamamilə məyus etmədi; bəziləri öz məktəblərinin hörmətini qorumaq naminə çoxlu səy göstərmişlər. Belə ki, Əbu Haşim Mötəzili (vəfatı: 321 h.q.), Əbul Qasim Kəbi (vəfatı: 317 h.q.) və Əbul Hüseyn Xəyyat (vəfatı: 311 h.q.) III əsrin sonu, IV əsrin əvvəllərində, Əbu Abdullah Bəsri (vəfatı: 367 h.q.) IV əsrdə Mötəzilənin məşhur kəlamçılarındandır. IV əsrin əvvəllərində Əbu Bəkr Əhməd ibn Əli İxşidi (vəfatı: 320 h.q.) Bağdadda məktəb təsis etdi və həmin əsrin sonuna kimi nüfuz daşıdı 28 . Habelə, Qazi Əbdul Cabbar Mötəzili (vəfatı: 415 h.q.) və Əbul Hüseyn Bəsri (vəfatı: 367 h.q.) V əsrdə Mötəzilə məktəbinin tanınmış simalarından sayılır. Qazi Əbdul Cabbardan kəlama dair dəyərli əsərlər qalmışdır. Ən mühümləri, “Şərhul-Usulil-xəmsə”, “əl-Muğni” və “əl-Muhit bit-təklif”dir. VI əsrdə bu məktəbin tanınmış simaları Zəməxşəri (vəfatı: 528 h.q.), VII əsrdə İbn Əbil Hədid (vəfatı: 655 h.q.) kimi şəxsiyyətlər olmuşdur. Amma, bundan sonra Mötəzilə məktəbi fəaliyyətini tamamilə dayandırdı.
27 “İbn Nədimin fihristi”, beşinci məqalə, üçüncü fənn, səh. 257. 28 “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, c. 1, səh. 136; “Kəlami məzhəb və təriqətlər”, səh. 90.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
12
Mötəzilənin yeni həyatı Son əsrlərdə şərqşünaslar və bəzi Əhli-sünnə mütəfəkkirləri, xüsusilə Misir alimləri Mötəzilənin nəzər və etiqadlarını qəbul edib. Şeyx Məhəmməd Əbdəh də bu dəstədəndir 29 .
bir hissəsini qeyd edirik:
“Mötəzilənin məğlubiyyət və ölümü, hədisçilərin ona qələbəsi müsəlmanların xeyrinə deyildi. Yaxşı olardı ki, onlar Mənsurun zamanındakı metodlarını davam etdirib Abbasilər hakimiyyətinin oyun-oyuncağına çevrilməyəydilər. Bu surətdə Mötəzilənin Əhlul-hədislə müxalifəti demokrat partiyası ilə mühafizəkarlar partiyasının qarşıdurması timsalında müsəlmanların xeyrinə olardı. Lakin Mötəzilənin məğlubiyyəti ilə ümmət Əhlul-hədisin həmfikir hədisçilər və fəqihlərinin iqtidarı altına keçdi. Bu cərəyan Mütəvəkkilin dövründən bu yaxınlara kimi davam etdi ki, bu da müsəlmanların elmi-nəzəri durğunluğuna səbəb oldu. Ona görə ki, alimlərin vəzifəsi hədisləri qorumaq və nəşr etdirmək - ən yaxşı halda – luğəvi təfsir və sənəd bəhsindən başqa bir şey deyildi və heç bir halda əqli tənqid baş vermirdi. Belə ki, fəqihin hünəri özündən öncəki fəqihlərin nəzərlərini səsləndirməkdən başqa bir şey olmayıb. Məsudi necə də gözəl deyib: “Mütəvəkkil ümməti təslimçilik və təqlidə əmr etdi!”. Bəli, Mütəvəkkilin dönəmində alimlərə hakim olan atmosfer təslimçilik və təqliddən başqa bir şey deyildi. Odur ki, onun zamanında fiqh, hədis, təfsir və hətta ədəbiyyat sahəsində təlif olunan kitablar eynidir; ixtira və yenilikdən məhrumdur. Gözə dəyən fərq də, bəsit, cüzi və müxtəsərdir. Hədisçilərin iqtidarı min ilə yaxın hakim oldu. Nəhayət, təfəkkürdə yeni inqilab baş qaldırdı. Əslində bu inqilab İtizal məktəbinin təzahürüdür. Çünki, yeni elmi inqilab şəkk və təcrübəyə (Mötəzilə metodlarından biri) əsaslanır. Yeni elmi inqilabın digər üzü rasionalizm, demokratiya və insanı əməlləri müqabilində məsul bilməkdir. Hansı ki, bunlar hamısı Mötəzilənin metod və prinsiplərindən sayılır. Mötəzilə İslama əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Abbasilərin dövründə bir tərəfdən iranlılar hökumətin idarəsində aktiv rol oynayırdı, digər tərəfdən yəhudi və xristianlar da hakimiyyətə yaxınlaşaraq, tibb və digər sahələr üzrə xidmət göstərirdilər. Tərcümə işləri də onlara həvalə edilmişdi. Bu iş iranlı,
29 Bunun izahı Əşairə bəhsində gələcək.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
13
yəhudi və xristianların müsəlmanlara qarışmasına gətirib çıxardı. Onlarda fürsəti qənimət bilib öz dini etiqadlarını yaymağa başladılar. Bu üzdən sözügedən əsrdə ikiallahlığa və yəhudi, xristian, bir də qədim hinduizmin bəzi təlimlərinə dəvət rəvac tapdı. Bu dinlərin bir qrup ardıcılları müsəlmanlığı qəbul etdiklərini bildirdiy halda, digərləri aşkar şəkildə öz etiqadlarını yaymaqla məşğul idilər. Bütün bunlar ən dərin etiqadi məsələlərdə münazirə və topikanın yayılmasına şərait yaratdı ki, fəqih və hədisçilər müxaliflərin şübhələrinə cavab vermək, İslam etiqadlarını müdafiə etmək kimi məsuliyyətli işlərin öhdəsindən gələ bilmədilər. Çünki, məharətləri təkcə hədis üzrə idi və İslam müxaliflərinə qarşı dini mətnlər keçərli deyildi. Onlarla, xüsusilə yunan fəlsəfəsi və məntiqini bilən və etiqadlarının müdafiəsində onlardan yararlanan müxaliflərlə mübarizə aparmağın yeganə yolu əqli və kəlami arqumentlərdən istifadə idi. Deməli, ağlı meyar bilən və əqli dəlillərdən başı çıxan bir qrup müxaliflərlə mübarizəyə qalxmalı idi. Həmin əsrdə yalnız Mötəzilə bu məsuliyyəti öhdəsinə aldı. Onlar İslam etiqadlarını gözəl şəkildə müdafiə edərək, müxaliflərin şübhələrini cavablandırdılar. Və əksəriyyəti də İslamı qəbul etdi. Müxtəlif kəlami mövzularda, o cümlədən tövhid və nübüvvət – hansı ki, o günlərdə müzakirə mövzusu idi – haqqında təliflər yazdılar. Mötəzilə İslam düşmənləri ilə kəlami mübarizə aparmasaydı, müsəlmanlara hansı faciənin üz verəcəyini bir Allah bilir 30 . Əhməd Əminin Mötəziləni təqdir etməsi təqdirəlayiq olsa da, onun mühakiməsi tədqiqat sahəsində əmanətdarlıq və sədaqət prinsipinə ziddir. Ona görə ki, o, Mötəziləni həmin dövrdə yeganə İslam müdafiəçisi sayır. Halbuki, məsum imamlar (ə) və Hişam ibn Həkəm kimi ali məqamlı şagirdləri bütpərəst və zındıqlarla mübarizədə mühüm rolu ifa edirdi. Xülasə: 1.
Mötəzilə adı iki dəstəyə aid edilir: onlardan biri siyasi, digəri isə kəlami cərəyandır, hansı ki, bəhsimizin mövzusudur. 2.
ibn Ətanın Həsən Bəsridən, yaxud böyük günaha düşən kəsin imanı və küfrü məsələsində İslam ümmətindən kənarlaşmasıdır.
30 “Zuhəl-İslam”, c. 3, səh. 202-207.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
14
3.
Vasil ibn Ətadan dörd nəzər nəql edilib: 1) iman və küfür arasında məqamın isbatı; 2) qədimlərin çoxluğunu inkar məqsədilə ilahi sifətlərin rəddi; 3) insan ixtiyarının isbatı; 4) Əli (ə) və müxalifləri arasında haqq və nahaqq məlum deyil. 4.
Mötəzilə kəlam məktəbi Bəsrədə vücuda gəlsə də, Bağdadda fəaliyyətini davam etdirdi. Bu tərtiblə Bəsrə Mötəzilə məktəbi və Bağdad Mötəzilə məktəbi yarandı. 5.
Mötəzilə təfəkküründə dini etiqadların çıxarışı, isbatı və müdafiəsində ağlın rolu əsas və həlledicidir. 6.
mənziləteyn, tövhid, ədl, vəd və vəid, yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək. 7.
Belə ki, bəzən özünün iqtidar həddinə çatmış, bəzən də süqut edərək ən çətin vaxtlarını yaşamışdır. Mötəzilənin yeni həyatı müasir dövrə təsadüf edir. Son əsrlərdə şərqşünaslar və bəzi Əhli- sünnə mütəfəkkirləri, xüsusilə Misir alimləri Mötəzilənin nəzər və etiqadlarını qəbul edib. Şeyx Məhəmməd Əbdəh də bu dəstədəndir.
1.
Mötəzili təfəkküründə ağlın rolu nədir? 2.
Mötəzilənin özünəməxsus tövhidi və onların bu barədə təfsirini bəyan edin. 3.
Təhlil edin. 4.
Mötəzilənin yeni həyat dövrünü bəyan edin.
ARDI VAR...
Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|