9
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
MÜQƏDDƏS QUM ŞƏHƏRİ
2016 - 2017
İSLAM MƏZHƏBLƏRİ
və TƏRİQƏTLƏRİ
XƏYAL TOFİQOĞLU
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
1
Giriş
“Əhli-sünnə” kəlməsi Peyğəmbər (s) sünnəsinin (sözü, işi və imzası)
ardıcılı və ya ardıcılları mənasındadır. Əlbəttə, bu məfhum özü-özlüyünd ə
bütün müsəlmanlara aid olur. Ona görə ki, müsəlmanlığın ilkin əlaməti İslam
Peyğəmbərinə (s) tabe olmaqdır. Termin olaraq isə bu kəlmənin xüsusi
mənası var. Ən geniş yayılmış mənalarından biri şiə termini müqabilind ə
işlənən mənadır. Bu mənada Əhli-sünnə Allah Rəsulunun (s) xəlifəsinin,
imamın Allah tərəfindən seçilməsini qəbul etməyən, xəlifə, imam təyininin
müsəlmanların öhdəsində olduğuna, xalqın seçimi ilə olduğuna inanan
təriqətlərə şamil olur. Bu meyarla Şiə təriqətləri istisna olmaqla bütün
müsəlman təriqətləri əhli-sünnə sayılır. Deməli, Əhli-sünnə Mötəzilə və
Xəvaricə də şamildir. Lakin bəzi “miləl və nihəl” kitablarının yazarları -
hansı ki, özləri Əhlul-hədis və Əşairə kimi təriqətlərin tərəfdarıdırlar – “əhli-
sünnə”ni elə tərzdə təfsir edirlər ki, yalnız Əhli-sünnənin üstün cərəyana, yəni
Əhlul-hədislə başlayan Əşəri və Maturidiyyə məzhəbləri ilə davam edən
cərəyana şamil olsun. Bu məqsədlə, məlum təriqətlərin müştərək etiqadlarını
Əhli-sünnə olmağın meyarı kimi təqdim edirlər.
Görünən odur ki, belə bir təfsirin hədəfi Mötəzilə, Xəvaric və Murciə kimi
təriqətləri “əhli-sünnə” terminindən çıxarmaq və bununla da, öz təriqətlərini n
etiqadlarını nicat əhli, ciddi ixtilafları olmayan təriqət ünvanınd a
göstərməkdir
1
.
Əhli-sünnə termini və formalaşma tarixi haqqında
“Əhli-sünnə” termini haqqında iki mövzunu araşdıracağıq: 1) bu terminin
işlənməsi; 2) onun formalaşma tarixi.
1
Müraciət edin: “əl-Firəq bəynəl-firəq”, səh. 337-392; “Məqalatul-İslamiyyin”, səh. 3, 298,
473; “Buhusun fil-miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 160-166; “İslam məzhəbləri və təriqətləri ilə
tanışlıq”, səh. 129.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
2
“Əhli-sünnə” termini
“Əhli-sünnə” termini aşağıdakı mənalardan birində işlənir:
a)
“Şiə” termininin müqabilində; bu mənada ki, imamət və xilafətin təyini
haqda Kitab və sünnədə bir şey gəlmədiyi üçün, Allah Rəsulunun (s)
vəfatından sonra Peyğəmbər (s) xəlifəsinin, müsəlmanların rəhbərinin
təyini müsəlmanların seçiminə buraxılmışdır. Bu məna Şiədən başqa
bütün İslam təriqətlərinə şamil olur.
b)
“Bidət əhli” müqabilində; Adətən, “cəmaə” kəlməsi ilə yanaşı qeyd
edilir və deyilir: “Əhli-sünnə vəl-cəmaə”. Bu məna Əşairə və
Maturidiyyə kəlamçıları arasında məşhurdur. Onlar özlərini Əhli-
sünnə, digər təriqətləri, o cümlədən Qədriyyə, Mötəzilə, Xəvaric, hətta
Şiəni də bidət əhli adlandırırlar. Belə ki, Əbu Mənsur Bağdadi onu
dörd fiqhi məzhəbin; Hənəfiyyə, Şafiiyyə, Hənbəliyyə, Malikiyyə nin
fəqihlərinə və Sifatiyyənin (Allahın sifətlərini zatına əlavə olunduğuna
inanlar) kəlamçılarına yozmuşdur. Mötəzilə, İmamiyyə və İslamın
digər təriqətlərini “Əhlul-bəd` vəl-əhva” kimi tərif etmişdir
2
.
Bağdadi ardınca Əhli-sünnə olmağın meyarını aşağıdakı bəndlərə
iman gətirməkdə bilir:
1-
Aləmin “hadis” (sonradan yaranan) olması;
2-
Kainatın yaradanının yeganə olması, camal və cəlal sifətləri;
3-
Həzrət Məhəmmədin (s) peyğəmbərliyi, nübüvvət və şəriətinin
xatəmiyyəti və ümumiliyi;
4-
Quran İslam şəriətinin əsası və mənbəyidir;
5-
Kəbə müsəlmanların qibləsidir.
Deməli, hər kim qeyd edilənlərə iman gətirib, dində küfrə gətirib
çıxaran bidət yaratmasa, təkallahlı sünni olacaq
3
. Bütün İslam
təriqətlərinin məlum prinsiplərə iman bəsləməsi gün kimi aydındır. Bu
2
“əl-Firəq bəynəl-firəq”, səh. 6, 7 və 13.
3
“əl-Firəq bəynəl-firəq”, səh. 318-322.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
3
əsasla, yalnız etiqadları küfürlə nəticələnən – bənzətmə və təcəssümə
inanlar kimi - kəsləri “əhli-sünnə” terminindən istisna olur.
c)
Ayə və hədislərin zahiri ilə kifayətlənmək, hətta Kitab və sünnənin
mütəşabihlərini də təvil etməmək; Bu xüsusda hər hansı nəzərin dilə
gətirilməsindən, ayə və ya hədisin izahından çəkinmək, başqa sözlə
“təfvizə” inanmaq lazımdır.
Deməli, mütəşabihləri təvil etməyə çalışanlar Əhli-sünnədə n
sayılmayacaq. Bu məna qədimdə təkcə Əhlul-hədisin bir hissəsinə və
Hənbəlilərə, hazırkı əsrdə isə Sələfilərə tətbiq olunur.
d)
Əbubəkr və Ömərin fəzilətinə və Osman və həzrət Əlinin (ə)
məhəbbətinə etiqad bəsləyən; Deyilənə görə, sələfin belə bir yolu
olmuşdur
4
.
Hər halda, hazırkı dövrdə “əhli-sünnə” termini dörd fiqh məzhəbi
ardıcıllarına; hənəfi, maliki, şafii, hənbəli və kəlami məzhəbinə; Maturidiyyə
və Əşəriyyəyə, eləcə də Sələfiyyəyə aid edilir.
Əhli-sünnə termininin formalaşma tarixi
Bu xüsusda bir neçə versiya mövcuddur:
1-
Əhlul-hədis və Əşairənin bəziləri bu kəlmədən istifadə edir. Onlara
görə sözügedən termin səhabələrin dövründə məşhur idi. Lakin heç bir
hədis və ya tarixi şahid bunu təsdiq etmir.
2-
Əbu Hatəm Səhl ibn Məhəmməd Səcistani (vəfatı: 205 h.q.) “əz-Zinət”
kitabında bu termininin yaranmasının Abbasi xəlifələrinin dövrünə
təsadüf etdiyini bildirmiş və demişdir: “Müaviyənin dövründə
müsəlmanların
bir dəstəsi Osmanın həvadarları olduğu üçün
“Osmaniyyə”, bir dəstəsi də Əli (ə) sevərlər olduğundan ötrü
“Ələviyyə” adlandırıldılar, bundan öncə isə şiə kimi tanınırdılar.
Abbasilərin hökuməti dövründə Ələviyyə və Osmaniyyə adları aradan
4
“Şərhul-Əqaidin-nəsəfiyyə”, səh. 108.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
4
qalxdı. Ələvilər əvvəlki adla, yəni Şiə, digərləri isə Əhli-sünnə
adlandırıldı. Bu iki ad ondan sonra davam etdi
5
.
3-
Digər versiyaya əsasən, bu terminin tarixi hicri tarixlə I əsrin sonlarına,
yaxud II əsrin əvvəllərinə qayıdır
6
. Belə ki, Ömər ibn Əbdül Əzizin
(vəfatı: 101 h.q.) “qədər” nəzəriyyəsinin tənqidi xüsusunda yazdığı
risalələrdə “əhli-sünnə” terminindən istifadə edilmişdir. Zahirdə Ömər
ibn Əbdül Əzizin kəlamından, əhli-sünnəni termin olaraq deyil,
Peyğəmbər (s) sünnəsinin hədisçi, ravi və daşıyıcılarını nəzərdə
tutması başa düşülür
7
.
Əhlul-hədis
Əhlul-hədis məktəbi İslamda ilkin və mühüm cərəyanlardan biri
olmasından əlavə, Əşəri məktəbinin meydana gəlməsində də böyük təsiri
olmuşdur. Əhlul-hədis əslində fiqhi və ictihadi cərəyan olmuşdur.
Ümumiyyətlə, Əhli-sünnə fəqihləri metod baxımından iki qrupa bölünür :
İraqda mərkəzləşən və şəri hökmün çıxarışında Quran və sünnədən əlavə,
ümumi mənasında ağıldan da istifadə edən qrup. Belə ki, fiqhdə “qiyası”
(müqayisə) mötəbər bilir, hətta bəzi hallarda nəqldən önə keçirirdilər. Bu qrup
“Əshabu rəy” kimi tanınmağa başladı və başlarında da Əbu Hənifə (vəfatı:
150 h.q.) dururdu.
Hicazda mərkəzləşən digər qrup yalnız Quran və sünnənin zahirinə istinad
edir, şəri hökmün çıxarışında ağlı kökündən inkar edirdilər. “Əhlul-hədis” və
ya “Əshabu hədis” kimi məşhur olan qrupun başında Malik ibn Ənəs (vəfatı:
179 h.q.), Məhəmməd ibn Şafii (vəfatı: 204 h.q.) və Əhməd ibn Hənbəl
(vəfatı: 241 h.q.) qərarlaşırdı
8
.
Əhlul-hədis öz fiqhi metodlarını etiqad üzrə də istifadə edir və onları
Quran və hədislərin zahirindən əxz edirdilər. Onlar ağılı etiqadlar ın
5
“Əyanuş-şiə”, c. 1, səh. 18; “Kəlami məzhəb və təriqətlər”, səh. 59.
6
Müraciət edin: “Buhusun fil-miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 343.
7
Əbu Nəim İsfəhani, “Hilyətul-əvliya”, c. 5, səh. 346-353.
8
“əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 206-207.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
5
çıxarışında müstəqil bir mənbə kimi qəbul etməməklə qalmır, etiqadi hədislər
haqqında əqli bəhslərə tam qarşı idilər. Başqa sözlə, həm rasional Kəlama,
həm də nəqli Kəlama qarşı idilər. Belə ki, ağıl rasional Kəlamda etiqadlar ın
müstəqil mənbəyi, nəqli Kəlamda nəqlin rasional xassələrini istinbat (çıxarış )
edəndir. Onlar ağlın dini etiqadları müdafiəsindəki rolunu da qəbul etmirlə r.
Məşhurdur ki: bir nəfər Malik ibn Ənəsdən “Rəhman ərşə yüksəldi” (Taha/5)
ayəsindən soruşdu. O cavabında dedi: “Allahın ərşə yüksəlməsi məlum, bu
yüksəlişin keyfiyyəti məchul, buna iman vacib, haqqında soruşmaq isə
bidətdir”
9
.
Hər halda, Əhlul-hədis din sahəsində hər növ təfəkkürə qarşı çıxır, Kəlam
elmini kökündən inkar edirdilər. Bu təriqətin ən məşhur siması Əhməd ibn
Hənbəlin “etiqadnamə”si var. Orada Əhlul-hədisin fundamental etiqadlar ı
bəyan olunub. Həmin etiqadların xülasəsi belədir:
1.
İman, söz, əməl və niyyətdir. İmanın dərəcələri var, yəni çoxalıb-
azalması mümkündür. İmanda istisna var. Bu mənada ki, əgər birindən
imanı haqqında soruşsalar, belə deməlidir: İnşallah, möminəm!
2.
Dünyada hər nə baş verirsə, ilahi təqdirdir və insanların qəzavü-
qədərdən qaçışı yoxdur. İnsanların bütün işləri, o cümlədən zina, şərab
içmək, oğurluq və s. ilahi təqdirdir. Bu xüsusda kimsə Allaha etiraz
edə bilməz. Əgər kimsə, Allahın günahkarlar üçün itaət istədiyini,
lakin onların üsyanı seçdiklərini güman etsə, həmin şəxs asi bəndələrin
iradəsini Allahın iradəsindən üstün bilmişdir. Allah üçün bundan
böyük iftira ola bilməz. Hər kim Allahın varlıq aləmini bildiyinə
inanırsa, ilahi qəzavü-qədəri də qəbul etməlidir;
3.
Qiyamət gününədək xilafət və imamət Qüreyşin haqqıdır;
4.
Cihad imamın kənarında olmalıdır, istər imam adil olsun, istərsə də
zalım;
9
Eyni mənbə, səh. 93.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
6
5.
Cümə namazı, həcc və iki bayram (Qurban və Fitr) namazı ədalətli və
təqvalı olub olmamağından asılı olmayaraq, imamsız qəbul deyil;
6.
Sədəqələr, xərclər sultanların ixtiyarındadır, hətta zalım olsalar belə;
7.
Sultan günaha əmr edərsə, ona itaət edilməməlidir, amma zalım
sultana qarşı qiyam da yolverilməzdir.
8.
Günahlarına görə müsəlmanları təkfir etmək olmaz, hədisdə gələn
hallar istisnadır; namazın tərki, şərab içmək və bidət kimi;
9.
Qəbir əzabı, sirat, mizan, surun üfürülməsi, cənnət, cəhənnəm, lövhi-
məhfuz və şəfaət hamısı haqdır, cənnət və cəhənnəm əbədidir;
10.
Quran Allahın kəlamıdır və məxluq deyil, hətta kəlmələr və qarinin
səsi də yaranmış deyil. Quranı məxluq və hadis hesab edənlər
kafirdir
10
.
Sələfiyyə məzhəbi (Sələfilik)
Yaranma tarixi
Sələfilər bir məzhəb kimi tanınmazdan öncə, əqidəvi cərəyan və hərəkat,
hətta ictimai və bəzən siyasi bir hərəkat hesab edilmişlər. Bu cərəyan tarix
boyunca bir neçə dəfə İslam dünyasının müxtəlif bölgələrində zahir
olmuşdur. Sələfi cərəyanı saleh sələflərin, yəni İslamın əvvəllərində yaşayan
müsəlmanların əməl və rəftarlarını dirçəltmək məramında olmuşlar. Adətən,
İslam ümmətində müxtəlif etiqadlı təriqət və məzhəblər yarandıqda, dünyanın
ayrı-ayrı nöqtələrində məskunlaşmış bəzi müsəlmanlar dindəki bidətləri
aradan qaldırmaq, müxtəlif təriqətlərin İslama artırdıqları qol-budaqları
kəsmək üçün qiyam edərək, Peyğəmbər (s) dinində islahat aparmaq
istəmişlər. Sələfilər iddia etmişlər ki, öz nəzəriyyələri ilə Peyğəmbər
ümmətini
azğınlıqdan düz yola döndərəcəklər. Onlar bu hədəfin
gerçəkləşməsi üçün hamılıqla saleh sələflərin getdiyi yola və sünnəyə
qayıdaraq onlar kimi fikirləşib əməl etmək istəyirdilər. Onlar deyirdilər ki,
saleh sələflərimiz olan Peyğəmbər (s) və səhabələrin əsrindən sonra dinə
10
“Məqalatul-İslamiyyin”, c. 1, səh. 320-325.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
7
artırılan şeylərdən uzaqlaşmaq lazımdır. Məhz buna görə də bu cərəyana
“sələfilik” adı verilmişdir.
Ən mühüm sələfi cərəyanı əvvəlcə hicri tarixlə VII əsrin axırlarında və
VIII əsrin əvvəllərində, sonralar isə XII və XIII əsrlərdə meydana gəlmişdir.
VII əsrin axırlarında başlanan cərəyan aydın şəkildə “Sələfiyyə” adı ilə
məşhurlaşmış, XII və XIII əsrlərdə yaranan cərəyanlar isə başqa adlarla
tanınmışdır
11
.
Sələfiliyin banisi
Təqiyuddin Əbul Abbas Əhməd ibn Əbdül Həlim, yəni İbn Teymiyyə
(vəfatı: 728 h.q.) Sələfiyyənin əsas banisi kimi tanınmışdır.
O, irfan, sufilik, fəlsəfə və kəlamla çox ciddi mübarizəyə başlamış, sufilər,
filosoflar, kəlam alimləri və müxtəlif təriqətlər tərəfindən işıqlandırılan bütün
bəhsləri bidət adı ilə rədd etmişdi. İbn Teymiyyə bu bəhslərin hamıs ını
Peyğəmbər (s) dinində xurafat və azğınlıq adlandırmış, Qurana və Peyğəmbər
(s) sünnəsinə qayıtmağı vacib hesab etmişdir.
Onun bütün İslam məzhəbləri ilə ciddi mübarizə aparması əksər
müsəlmanların, alimlərin və din rəhbərlərinin kəskin qarşıdurmasına səbəb
oldu; onunla müasir olan alimlərin əksəriyyəti bu cərəyanın qarşısında ciddi
mövqe tutdular. Çünki, İslam alimlərinin əksəriyyətini bidətçi, məqbul
saydıqları əqidələri isə bidət adlandırmaq çox sadə qəbul ediləsi və göz
yumulası bir iş deyildi… Nəticədə isə İslam alimlərini, müxtəlif təriqət və
məzhəb başçılarını bidətçi adlandırıb kafir hesab etdiyinə görə bir neçə dəfə
müxtəlif məntəqələrdə həbsə məhkum olundu. Bu cərəyanda ona yalnız bir
qrup adam qoşuldu. Onun ən məşhur şagirdi İbn Qəyyim Cövziyyə də onların
arasında idi
12
.
1-
İbn Teymiyyə və Sələfiyyə
11
“İslam məzhəbləri ilə tanışlıq”, (Ağabala Mehdiyevin tərcüməsi), səh. 87-88.
12
Eyni mənbə, səh. 88.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
8
Əhlul-hədis və Hənbəliyyə məzhəbi Əşəriyyə məzhəbinin meydana
gəlməsi ilə moddan düşsə də, kökündən silinmədi və müxtəlif zamanlard a
ardıcılları vardı. Hicri tarixlə VIII əsrdə bu məzhəb növbəti dəfə Əhməd ibn
Teymiyyə Hərrani Dəməşqi tərəfindən təbliğ edilərək yayıldı
13
. O, İbn
Xuzeymənin “Tövhid” kitabı kimi kitablarda Allahın sifətləri haqqında nəql
olunan hədislərin zahiri bənzətmə və təcəssümə dəlalət edir və əşərilərin bəzi
təvillərindən
yararlanmadan
başa düşülməlidir.
O,
bununla
da
kifayətlənməyib, aşağıdakı bəndləri ona artıraraq, sələfi etiqadlarından saydı:
1.
Peyğəmbərin (s) qəbrini ziyarət etməkdən ötrü səfəri bidət və şirk
saydı;
2.
Peyğəmbərə (s), Əhli-beytə (ə) və ilahi övliyalara təvəssülü, onların
qalıntılarına təbərrük etməyi tövhid və ibadətə qarşı bildi;
3.
Altı səhih və müsnəd kitablarında, hətta Əhməd ibn Hənbəlin
“Müsnəd”ində Peyğəmbər (s) Əhli-beytinin (ə) fəzilətinə dəlalət
edən bir çox hədisləri rədd etdi
14
.
Bu minvalla İbn Teymiyyə Hənbəliyyənin deyil, Müaviyə və Bəni-
Üməyyənin dövründəki Osmaniyyə üslubunu dirçəltdi. Digər tərəfdən də
Vəhhabiyyət məzhəbinə ideoloji zəmin yaratdı.
2-
Alimlərin İbn Teymiyyəyə qarşı gəlişi
Müxtəlif ölkələrin İslam alimləri İbn Teymiyyənin yeni ideyalar ına,
xüsusən də Peyğəmbər (s) qəbrinin ziyarəti ilə bağlı rəyinə qarşı çıxdılar ;
bəziləri onu təkfir etdiyi halda, digərləri alimlərin hüzurunda nəzərind ə n
tövbə etməsini tələb etdilər, əks təqdirdə isə həbs edəcəklərini bildirdilər. Bu
arada Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Osman Zəhəbi (vəfatı: 748 h.q.) İbn
Teymiyyəyə məktublar yazaraq, onu nəsihət etdi və xeyirxahlıqla belə
əqidələrdən imtina etməsini istəmişdi.
13
“əl-Xitətul-məqriziyyə”, c. 2, səh. 390.
14
“Buhusun fil-miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 316.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
9
O dövrün alimlərinin demək olar ki, hamısı onun barəsində mənfi nəzərə
malik idilər ki, onlardan üçünün adını burada qeyd edirik:
Şeyx Səfiyəddin Hindi Urməvi (vəfatı: 715 h.q.)
O, Əşəri
məktəbinin kəlam alimlərindən biri və öz dövründə Əşəri
məzhəbinin tanınmış şəxsiyyəti idi. O, İbn Teymiyyənin əqidələri
barədə
apardığı
uzun-uzadı
mübahisələrdən
sonra
(bu
mübahisələrdə irad və şübhələrə cavab verirdi) sonda belə demişdi:
“Mən səni, tutmaq istəyəndə, bir budaqdan başqa bir budağa qaçan
sərçəyə bənzədirəm”. (Yəni, mübahisə mövzusunu tez-tez dəyişir
və bir məsələ üzərində axıra qədər dayanıb onu tamamlamaqda n
imtina edir.)
15
Hafiz Şəmsəddin Məhəmməd ibn Əhməd Zəhəbi (vəfatı: 748
h.q.)
O, İbn Teymiyyəyə xitab edərək nəsihətamiz məktubunda
deyirdi: “...Xoş olsun o kəslərin halına ki, onun öz eybləri onun
başqalarında eyb axtarmaqdan saxlayar. Vay o kəsin halına ki,
camaatın eyblərini axtarmaq onu öz eybini görməkdən məhrum
edər. Nə vaxta qədər öz gözündə tiri görməyib özgələrin gözündə
qıl axtaracaqsan?! Nə vaxta qədər özünü, öz nəzərlərini və
ifadələrini tərifləyib alimləri məzəmmət edəcəksən; camaatın
eyblərini araşdıracaqsan?! Halbuki, Allahın Rəsulu (s) bu işi
qadağan edərək buyurmuşdur: “Öz ölülərinizi yaxşılıqdan başqa
şeylə yad etməyin”. Məgər sənin ardıcıllarının əksəriyyəti ağıldan
kəm, avam, yalançı və kütbeyin deyillərmi? Yəqin ki, sənin ölüm
vaxtın yaxınlaşıb... Mən güman etmərəm ki, sən hər hansı bir sözü
və nəsihəti qəbul edəsən. Əksinə, bu bir vərəqin cavabında bir neçə
cild kitab yazmaq fikrinə düşəcəksən. Sənə ürək yandıran mənim
kimi bir dost sənin haqqında belə fikirləşirsə, onda gör düşmənlər in
sənin barəndə nə düşünür! Allaha and olsun, dostlarının arasında
15
Əbu Bəkr Dəməşqi, “Təbəqatuş-şafiiyyə”.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
10
fasiq, yalançı, ikiüzlü və cahil adamlar olduğu kimi, düşmənlər i nin
arasında da saleh, ağıllı və fəzilətli şəxsiyyətlər vardır. Əlbəttə,
məni aşkar şəkildə nifrin etməyindən, xəlvətdə isə məktubumda n
faydalanmağından razıyam...”
16
Hafiz Əli ibn Əbdül Kafi Səbki; (vəfatı: 756 h.q.)
O, İbn
Teymiyyənin Peyğəmbərin (s) ziyarətinə səfər etməyin bidət
olması ilə əlaqədar yazdığı nəzəriyyəni rədd etmək üçün “Şifaus-
siqam fi ziyarəti xeyril-ənam əleyhissəlatu vəssəlam” adlı kitab
yazmışdır. “Təbəqatuş-şafiiyyə” kitabı bu əsəri yad etməklə, İbn
Teymiyyəni bu işdə səhv edən və şeytani vəsvəsələrə düçar olan
bir şəxs kimi tanıtdırır. Çünki o, Peyğəmbərin (s) ziyarətinə səfər
etməyi inkar etmişdir....
17,18
Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhab və Vəhhabilik məzhəbinin təsisi
İbn Teymiyyənin etiqad və nəzərləri əsrlər boyu yaddaşlardan silinmişd i.
Nəhayət, hicri tarixlə XII əsrdə Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhab Nəcdi (1115-
12036 h.q.) meydana çıxdı və onun əqidələrini yaymağa başladı. O, hər
şeydən əvvəl İbn Teymiyyənin icad etdiyi ideyaları qabartdı. Əvvəldə ilahi
sifətlərlə bağlı hədislərə lazımınca etina etməsə də, nüfuzu artandan sonra Ali
Səud onun etiqadlarını yaymağa başladı. Allahın xəbər və hədis yolu ilə gələn
sifətləri və təvilə qarşı çıxma məsələləri növbəti dəfə vəhhabiyyət məzhəb i
ardıcıllarının diqqət mərkəzində durdu. Bundan sonra Osmanlı imperatorluğu
müstəmləkəçi güclər tərəfindən parçalandı, Ali Səud Hicaz torpaqlarına
hakim kəsildi. Əvvəldən Vəhhabiyyət etiqadlarını dəstəkləyənlər, onları
yaymağa başladı. Əslində, Vəhhabiyyət məzhəbi Sələfilik adı altında bir
tərəfdən vəhhabi alimləri, digər tərəfdən Ali Səudun siyasi və iqtisadi qüdrəti
sayəsində güclü təbliğ edildi. Nəhayət, Hicazdan əlavə, İslam dünyasını n
künc-bucağıdan özlərinə çox sayda ardıcıl toplamağı başardılar. Nəticə
16
Şeyx Məhəmməd Kövsəri, “Təkmilətus-siyfis-səqil”.
17
Əbu Bəkr Dəməşqi, “Təbəqatuş-şafiiyyə”.
18
“İslam məzhəbləri ilə tanışlıq”, səh. 89-90.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
11
etibarı ilə, İslam ümməti arasında ən böyük ixtilaflardan biri meydana gəldi.
Özlərini “sələfi” adlandıranların quru və zorakı metodları İslamın başındakı
Xəvaricləri xatırladır, hansı ki bütün İslam məzhəb və təriqətlərini kafir və
müşrik sayırdılar. Bunlar da ibadətdə təkcə özlərini müvəhhid bilir, digər
müsəlmanları ibadətdə şirk, dində bidət adı altında ittiham edirlər.
3-
Ustad Buti və Sələfiliyin tənqidi
Sələfiyyə adı altında yayılan vəhhabiliyin etiqadlarının əsassız və
metodlarının nadürüst olması bir qrup İslam tədqiqatçılarını ona qarşı
qaldırdı. O cümlədən, Məhəmməd Səid Ramazan Buti Sələfiliyin tənqidi ilə
bağlı “əs-Sələfiyyətu mərhələtun zimniyyətun mubarəkətun və la məzhəbun
İslami” kitabını yazdı. Onun iradlarından bəzi frazaları burada qeyd edirik. O
deyir: “sələf” kəlməsindən yeni “Sələfiyyə” termini yaradaraq, onu İslamın
xüsusi məzhəbi və ideologiyası saymağımız və bunun əsasında İslam təriqəti
meydana gətirməyimiz nadürüst, əsassız düşüncə və addımdır. Əgər belə bir
işi dində bidət saysaq, səhv etməmişik.
Hərgah, sələfin yoluna müraciət etsəm, onların öz söz və fəaliyyətlə r inə
Sələfiyyənin onlara baxdığı kimi baxmadıqlarını anlayıram. Yəni, onlar yeri
gəldikdə bir-birilərini tənqid edir, öz fəaliyyətlərinə təəbbüd (avtoritet) gözü
ilə baxmırdılar. Bəs, necə ola bilər ki, biz onların əməllərini sorğu-suals ız
həqiqətin nişanəsi və haqqın yolu sanaq?!
Sələflərin (səhabələr) söz, fikir və əməllərindəki ixtilaf və ziddiyyətlər in
mövcudluğu ilə Sələfiyyə kimi onların söz və əməllərinə şəri dəlil gözü ilə
baxsaq, ziddiyyətli və paradoksal nəsnələri haqqın eynisi bilməliyik. Bu
məsələnin doğru olmadığına isə şübhə yoxdur.
Sələfiyyə termini meydana gəldiyi zaman başqa mənada daşıyırdı; məqsəd
qərbin yeni materializminə təslim olmamaq üçün, müsəlmanları öz dini
dəyərlərinə qaytarmaq idi, amma əfsuslar olsun ki, vəhhabilər onun orijina l
və düzgün mənasını təhrif edərək, yerinə istədikləri mənanı qoydular. Elə bu
əsasla da, yalnız özlərini həqiqi müsəlman, ümmət sələflərinin ardıcılı
görərək, digər müsəlmanları yolundan azmış saydılar. Onların nəzərinc ə,
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
12
sələfi Quran, hədis və İslam hökmlərinə ciddi yanaşan və bu yolda İslam
düşmənləri ilə cihad edən yox, onların spesifik məslək və məramlarına tabe
olan kəsdir. Əks təqdirdə, dində bidət və ya şirklə ittiham edilir
19
.
ARDI VAR...
19
“Kəlami məzhəb və təriqətlər”, səh. 61-62.
Dostları ilə paylaş: |