1
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
MÜQƏDDƏS QUM ŞƏHƏRİ
2016 - 2017
İSLAM MƏZHƏBLƏRİ
və TƏRİQƏTLƏRİ
XƏYAL TOFİQOĞLU
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
1
BİSMİLLAHİR RƏHMANİR RƏHİM
GİRİŞ
İslam məzhəbləri və təriqətləri elmi İslamın ən qədim elmlərindən
biridir. Hansı ki, İslamın əvvəllərindən meydana gəlmiş və hazırda da İslam
alimlərinin diqqət mərkəzindədir. Bu elmə təkan verən amillərdən biri onun
İslam cəmiyyətinin dini və mədəni həyatına yaxın olmasıdır. Əldə olan
əsərlər təəssüb və rəqabət ruhunun həmişə bu elmə kölgə saldığını göstərsə
də, bəzən yanlış mühakimələr fikri cərəyanların tam yalançı simasını ortaya
qoysa da, hər bir tarixçi, İslam təfəkkürü tarixinin tədqiqatçısı bu elmə
ehtiyac duyur.
Müxtəlif məzhəb və təriqətlərin fikir və əqidələrini araşdırmağın
başqa bir əhəmiyyəti də var. Bildiyimiz kimi fikri və etiqadi məsələlərdə
özünümüdafiə, nəzər və əqidələrin tənqidi və analizi qaçılmazdır. Təbii ki,
elmi nəzər yürütmək, düzgün tənqid etmək üçün hər şeydən əvvəl fikirləri
doğru anlamaq, aralarında dəqiq müqayisə aparmaq lazımdır. İslam
məzhəbləri və təriqətləri elmi doğru formada əxz edilərsə, ayrı-ayrı etiqadi
görüşləri tanımaqda bizə bəsirət verər.
Daha da önəmlisi bu elm dini mətnləri anlamaqda bizə kömək edir;
bəzən İslam hədislərindəki qeyri-şəffaflığa aydınlıq gətirir, bəzən də
məfhumların vazehliyini artırır. Şiə və sünni hədislərində dəfələrlə müxtəlif
təriqətlərdən söz açılmış, yaxud əqidələri nəql və tənqid edilmişdir.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
2
Elmin adı
Bu elmin digər elmlər kimi konkret ünvanı yoxdur. Ötən əsrlərdə
bu elmə müxtəlif adlar vermişlər. Ümumilikdə ən məşhurları “Firəq
və məzahib” (İslam məzhəbləri və təriqətləri), bir də “Miləl və
Nihəl”dir (əqidə və ideyalar).
Lüğəvi mənaları
-
Firəq (tək halı firqə) - bir qrup insan mənasındadır.
-
Məzahib (tək halı məzhəb) – məslək və əqidə mənasındadır.
-
Miləl (tək halı millət) – din və şəriət mənasındadır.
-
Nihəl (tək halı nihlə) – iddia mənasındadır.
Termin olaraq, “Firəq və məzahib” və “Miləl və Nihəl” bir-birinin
yerində işlənir, amma ikinci ümumi mənadadır, bütün dinlərin
daxilindəki məktəblərə, məzhəblərə, təriqətlərə şamil olur, amma
birinci xüsusidir, yəni təkcə İslamdaxili məzhəb və təriqətlər nəzərdə
tutulur.
Parçalanma səbəbləri
Ümumiyyətlə, din, məzhəb və məktəb ardıcıllarının müxtəlif
qruplara bölünməsinin ən mühüm səbəbləri:
Bəşər düşüncəsinin xüsusiyyəti
- insan hər hansı bir nəzər və
ya zehni məsələ barəsində düşünərkən fərqli nəticələr ala
bilirlər. Bu qanunauyğunluq riyaziyyat kimi dəqiq elmlər
istisna olmaqla, bütün nəzəri elmlərdə mövcuddur.
İctimai dəyişikliklər
- İctimai dəyişikliklər də dini ayinlərə,
etiqad və inanclara yenidən baxılmaq zərurətini yaradır. Bu
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
3
da adətən dində yeni nəzəriyyənin meydana gəlməsi və
nəhayətdə yeni məzhəb və firqənin yaradılması ilə nəticələnir.
Şəxsi mənafelər
- Tarix göstərir ki, xalqın dini etiqadları daimi
olaraq, qüdrət və sərvət sahibləri tərəfindən sui-istifadələrə
məruz qalmış, qazanc axtaranların əlində bir alət kimi istifadə
edilmişdir. Dinin bünövrəsi qoyulan zaman qüdrət sahibləri
peyğəmbərlərin dəvətinin qarşısını almaq üçün apardıqları
mübarizənin müsbət nəticə vermədiyini gördükdə, öz həqiqi
niyyətlərini dindarlıq pərdəsi altında gizlədərək, dini ayinləri
daxildən təhrif edərək gözdən salmağa çalışmışlar.
Azğınlığın yeni təzahürü
- Dinin təsis olunduğu vaxtdan uzun
müddət keçdikdən, habelə din barəsində müxtəlif təfsir və
nəzərlər irəli sürüldükdən sonra, ictimai dəyişikliklərin
doğurduğu zərurət, dinə yenidən baxışa şərait yaradır. Dində
islahat aparmaq məqsədilə yenidən fikir irəli sürülməsinin
özü də yeni-yeni firqə və məzhəblərin yaranmasına səbəb
olur. Qeyd olunan amilin təsirinə misal olaraq, xristianlıqda
meydana gələn provaslav məzhəbini göstərmək olar. Din və
məktəb ardıcılları yuxarıdakı şərait və amillərin mövcud
olmasına diqqət yetirməklə, dində parçalanmanı bir növ real
gerçəklik kimi qiymətləndirirlər. Amma onların hər biri sair
firqə ardıcıllarının batil və səhv yolda olduğunu və yalnız öz
məzhəblərinin haqq-həqiqət olduğunu hesab edirlər. Məhz bu
məsələ müxtəlif firqələr arasında mübahisə və dialoqların
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
4
yaranmasına, onlardan hər birinin qarşı tərəfə qələbə çalmaq
üçün daha güclü sübutlar axtarmasına səbəb olmuşdur.
Dindaxili ixtilaf amilləri
Peyğəmbərdən və ya dinin banisindən sonra ixtilafların yaranması
təbiidir və bir neçə səbəbi ola bilər:
1.
Siyasi;
2.
Fiqhi;
3.
Əxlaqi;
4.
Etiqadi.
Dini ixtilaf və qarşıdurmalar ən çox etiqadi mövzularda
yaranır, bu üzdən biz İslam məzhəb və firqələrini öyrənmək
istəyərkən onlara etiqadi aspektdən yanaşacaq, yaranma
səbəblərinin kəlami, etiqadi mövzular olduğunu ortaya qoyacağıq.
İslam məzhəbləri və təriqətləri nisbəti dindən qaynaqlanan bir
məsələ deyil, çünki orijinal İslam heç bir məzhəb və təriqəti
olmayan vahid dindir. Yaxud İslam məzhəbi dedikdə, məqsəd
həmin məzhəbin İslama uyğunluğu və İslam mətnlərindən
götürüldüyü mənasında deyil. Deməli, İslam məzhəbləri və
təriqətləri dedikdə, məqsəd İslam təfəkkürü sferasında ərsəyə
gəlmiş və adətən, ideya və əqidələrini İslam qaynaqlarına istinad
vermiş qruplar başa düşülür. Hərçənd, istinadları doğru olmaya
da bilər.
Elmin tərifi:
Firəq və məzahib elmi tarixi və diskriptiv (təsviri)
metodla İslam məzhəbləri və təriqətlərindən bəhs edən və onları
tanıtdıran elmdir.
Elmin predmeti:
İslam məzhəbləri və təriqətləri
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
5
Elmin hədəfi:
İslam məzhəbləri və təriqətlərinin tanıtdırılması,
özünəməxsus
etiqadlarının
bəyan
edilməsidir.
Bəzən
mövzudankənar nəzərləri tənqid etmək, yaxud onların haqq və ya
batil olmasına işarə etməkdir.
Elmin metodu:
tarixi, təsviri və nəqlidir. Bu elmdə ilk öncə
məzhəb və təriqətlərin tarixi, yaranma keyfiyyəti və özünəməxsus
etiqadları araşdırılır. Sonra bunlar əsasında həmin etiqadi məzhəb
təsvir və analiz olunur.
Elmin xüsusiyyətləri:
Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra
ümməti arasında fikir ayrılığı, əqidə çaxnaşmaları baş verdi və bu
nəticə etibarı ilə yeni-yeni təriqətlərin meydana gəlməsinə zəmin
yaratdı. İlkin və əsaslı ixtilaf imamət və Peyğəmbərin (s) xəlifəliyi
məsələsi idi, hansı ki İslam ümmətini iki məzhəbə, sünni və şiəyə
böldü.
Günahkar şəxsin iman və küfrü məsələsi ikinici ixtilaflı mövzu
idi və əhli-sünnə arasında Xəvaric, Murciə və Mötəzilənin
formalaşmasında təsirli idi. Metod fərqliliyi, bəzi təriqətlərin, o
cümlədən “Əhlul-hədis”, “Əşairə” və “Mötəzilə”nin yaranmasına
səbəb oldu. Bütün bu məzhəblər Allah və Peyğəmbərinə (s) inanır,
Quran və hədisi qəbul edir, məad, mələklər, namaz, oruc kimi vacib
etiqadi və fiqhi məsələləri məqbul sayırdılar, amma bir sıra etiqadi
məsələlərdə fikir ayrılığı yaşadıqlarından dolayı, İslam ümməti
arasında məzhəb və təriqətlərin yaranmasına bais oldular. Bu elmin
qayəsi,
İslam
məzhəbləri
və
təriqətlərinin
tanıtdırılması,
özünəməxsus etiqadlarının bəyan edilməsidir. Bəzən də
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
6
mövzudankənar nəzərləri tənqid etmək, yaxud onların haqq və ya
batil olmasına işarə etməkdir.
Bu elmin Kəlamdan fərqi
“Firəq və məzahib” elmi tarixi və nəqli metodla müxtəlif kəlami
məktəbləri tanıtdırır və təsvir edir. Hər məzhəbin yaranış tarixini, nəzər
və etiqadlarını araşdırır.
Kəlam elmi isə İslam etiqadları haqqında əqli və nəqli bəhs edir. Bu
elmin hədəfi, İslam etiqadlarını Quran və sünnədən çıxarış və müdafiə
etməkdir. Deməli, bu iki elm metod, hədəf və mövzu baxımından
fərqlidir.
Dərslə əlaqədar mənbələr:
1.
”Əl-ədyanu vəl-firəq”; (Seyyid Əbdüllah ibni Musa ibni
Əhməd ibni Məhəmməd ibni Musa Kazim (ə)).
2.
“Əvailul-məqalat fil-məzahibil muxtarat”; (Şeyx Müfid
Məhəmməd ibni Məhəmməd ibni Nöman Əkbəri. h.q.413).
3.
“Bəyanul-ədyan”; (Əbul Muali Məhəmməd ibni Əbid ibni Əli.
h.q.485).
4.
“Təbsirətul-əvamm
fimərifəti
məqalatil-imam”;
(Seyyid
Mürtəza ibni Dai əl-Həsəni ər-Razi).
5.
“Məqalatul-islamiyyin vəxtilaful-müsəllin”; (Əbul Həsən
Əşəri. h.q.324) .
6.
”Əl-fərqu
beynəl-firəq
və
bəyanul-firqətin-naciyyəti
minhum”; (Əbu Mənsur Əbdül Qahir Əşəri Bağdadi.
H.Q.429).
7.
“Əl-miləlu vən-nihəl”; (İbni Furək Cəmaləddin Əhməd ibni
Məhəmməd İsfəhani. h.q. 451) .
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
7
8.
“Əl-fəslu fil-miləli vəl-əhvai vən-nihəl”; (İbni Həzm Zahiri.
h.q. 456) .
9.
“Ət-təbsiru fid-dini və təmyizil-firqətin-naciyəti minəl
halikin”; (Əbu Müzəffər Zahir ibni Məhəmməd İsfirayini. h.q.
471).
10.
“Firəquş-şiəti”; (Əbu Məhəmməd Həsən ibni Musa Novbəxti.
h.q. 300).
11.
“Əl-miləli vən-nihəl”; (Qazi Əbu Bəkr Məhəmməd ibni Təyyib
Baqilani.).
12.
“Əl-miləli
vən-nihəl”;
(Məhəmməd
ibni
Əbdülkərim
Şəhristani. h.q. 548) .
13.
“Tarixul-məzahibil-islamiyyə”; (Məhəmməd Əhməd Əbu
Zöhrə. «Əl-əzhər» universitetinin ustadı).
14.
“Bühusun fil-miləli vən-nihəl”; (Cəfər Sübhani. Qum Elmiyyə
Hövzəsinin ustadı).
15.
“Məzahibul-islamiyyin”; (Əbdürrəhman Bədəvi).
16.
“Əl-miləli vən-nihəl”. (Rəşid Yasimi).
Ardı var...
Dostları ilə paylaş: |