Elçin MƏMMƏdov



Yüklə 117,33 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix05.04.2018
ölçüsü117,33 Kb.
#36135


122 

 

 



Elçin 

MƏMMƏDOV 

 

AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, Bakı, Azərbaycan 

e-chmamedov@hotmail.com

 

 

 

İNTELLEKTUAL ELEKTRON KİTABXANALARDA 

FORMALAŞAN QEYDİYYAT MƏLUMATLARININ EMALI VƏ 

ANALİZI FORMALARI 

 

Açar sözl

ər:  elektron kitabxana, rəqəmsal kitabxana, virtual kitabxana, 

informasiya 

analizi,    informasiya  resursları,  elektron  resurs,  OCR 

texnologiyalar, hiperm

ətn texnologiyaları. 

Ключевые  слова:  Электронная  библиотека,  виртуальная  библиотека, 

анализ  информации,  информационные  ресурсы,  OCR  технологии, 

гипертекстовые технологии.  

Keywords:  digital library, virtual library, information analysis, information 

resources, electronic recourse, OCR technologies, hypertext technologies. 

 

Getdikc



ə  postindustrial cəmiyyətdə  biliklərin  istehsalı,  saxanılması, 

ötürülm


əsi və istifadəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. XX əsrin 60-cı illərdən 

başlayaraq  informasiya  texnologiyalarının  sürətli  inkişafı  və  informasiya 

xidm

ətlərinin prioritet hala keçməsi  əksər ölkələrdə  təhsilə  ayrılan  xərclərin 



dig

ər sahələrə  nisbətən üstünlük təşkil  edirdi,  bir  növ  “təhsilin industriyası” 

yaradıldı. Bunu da digər müdafiə, səhiyyə və əhalinin sosial müdafiəsi və s. 

sah


ələr ilə  eyni  tutmaq  olar.    İnformasiya  texnologiyalarının  son  dövrlərdə 

intellektuallaşması  əmək  məhsuldarlığlnın  artırılrımasında  mühüm  rol 

oynayır. Bildiyimiz kimi, yaşadığımız informasiya əsrində müxtəlif formatda 

v

ə  növdə  olan infromasiya ilə  qarşılaşmalı  oluruq.  Bu  da  öz  növbəsində  



sür

ətlə artmaqda olan “kapital”la sistemli, keyfiyyətli və mükəmməl işin təşkil 

edilm

əsini tələb edir. Bu istiqamətdə  işin  qurulmasında  tətbiq edilən 



informasiya sisteml

ərindən biri elektron kitabxanalardır. Məlum olduğu kimi 

bu tipli  sisteml

ərin özülünü onun təşkil  olunduğu  müxtəlif  formatlı 

informasiya  resursları  təşkil  edir.  Bu  resurslar  elektron  kolleksiyaya  daxil 

olduqca onla

rın  emal  və  analizi, sonradan isə  qeydiyyatı  prosesləri  aparılır. 

N

əticə  etibarı  ilə  qeydiyyat məlumatlarının  formalaşması  baş  verir.  Bu 



prosesl

ərə geniş aspektdən nəzər salaq. 

Yuxarıda  qeyd  olunan  bu  proseslərin  başlanğıcı  e-kitabxananın 

fondunun  inkişafı  planından  asılıdır,  yəni  kolleksiyanın  (fondun)  idarə 

edilm

əsi,  orada  toplanılan  məlumatların  və  ya  resursların    menecmenti 



anlamını  veriri.  Həmin idarəetmə  sistemində  informasiya cəmiyyətinin 


123 

 

formalaşdırılması  üçün  bütün  kateqoriyalara  aid  istifadəçilər üçün 



m

əlumatların  identifikasiyası,  seçimi,  formalaşdırılması  və  resursların 

evalusiyası nəzərdə tutulur. 

E-

kitabxana  kolleksiyasının  formalaşdırlması  proseslərində  bir neçə 



sua

l meydana çıxır ki, həmin məsələlərin məntiqi ardıcıllıqla həlli qeyd edilən 

prosesin tam h

əyata keçirilməsini təmin edir. 

1.  Yaradılacaq  e-kitabxananın  resursları  hansı  məqsədlərə  xidmət 

ed

əcək?  Burada  toplanılan  resurslar  hansı  növ  istifadəçilər üçün nəzərdə 



tutulmuşdur? 

2. Toplanılan məlumatların predmet göstərucilər? Hansı növ mövzulara 

üstünlük vüril

əcək? 


3. Hansı tip e-resurslar toplanılacaq? 

4.  Hansı  formatda  resurslar  toplanılacaq  text  (e-kitab, e-periodika), 

multimedia (audio, video v

ə s.) 


5.  E-

resurslar  hansı  formada  təşkil  ediləcək? CMS və  ERMS,  İLS? 

Resurslar kataloq edil

əcək və ya metaformatlara salınacaq? 

6. H

əmin e-kitabxana vasitəsi ilə virtual məlumat-sorğu xidmətlərinin 



h

əyata keçirilməsi? Asinxron (email), və  ya sinxron (veb-çat)? Hansı  digər 

intellektual xidm

ətlərin aparılması nəzərdə tutulur və nə üçün? 

İndi isə qısa formada ortaya qoyulmuş suallara cavab tapmağa çalışaq. 

Bildiyimiz  kimi e-

kitabxananın  məqsədi cəmiyyətin müəyyən 

t

əbəqələrinə  ehtiyaclarından  asılı  olaraq  informasiya  xidməti təşkil  etməkdir 



ki, h

əmin informasiyanı təşkil edən resurslar istifadəçilərin sorğularına əsasən 

formalaşdırlır.  Burada  da  istifadəçilərin kütləvi, xüsusi və  s. kiriteriyalar 

götürülür. 

Predmet göst

əriciləri  resursların  toplanılması  zamanı  formalaşır,  belə 

ki, e-

kitabxananın  istifadəçiləri tibb, biznes, bədii  ədəbiyyat və  s.  hansı 



istiqam

ətdə məlumatla təmin olunmaq isdəyirlər.  

Formalaşan e-resursların tipləri: 

B

ələdçilər (telefon kitabları, assosiasiya, biznes və təşkilati bələdçilər) 



Lüğətlər (müxtəlif dillərdə  sürətli,  geniş  intellektual  imkanlara  malik 

olan e-


lüğətlər) 

Annotasiya, indeks v

ə  mündəricatlar  toplusu  (aid  olduğu  jurnal, 

q

əzetlərin tammətni əlavə olunmaqla) 



Ensiklopediya v

ə almanaxlar 

Tam-m

ətn və multimedia verilənlər bazası (buraya e-kitab, e periodika, 



müxt

əlif audio, video yazılar, şəkil və s.) 

Müxt

əlif hüquqi, dövlət sənədləri və statistik məlumatlar. 



Axtarış maşınları 

Email, sosial şəbəkə, blog və s. veb forumlar. 

Formalaşan  bu  e-reusrsların  vacib  elementlərindən biridə  istifadə 



124 

 

i



mkanlarıdır  ki,  bu  iki  halda  olur  açıq  və  ödənişli  resurslar.  Bu  bir  çox 

amill


ərdən asılı ola bilər e-kitabxananın lokal, və ya hər hansı bir şəbəkənin 

hiss


əsi  olması,  bu  halda  müəyyən akademik, kütləvi, xüsusi e-kitabxana 

şəbəkələri ola bilər, həmin e-kitabxananın  təqdim etdiyi informasiya 

resurslarının  özünün  texniki  imkanları  bazasında  istehsal  etməsi və  ya hər 

hansı mövcud verilənlər bazasına abunə olması. 

E-

kitabxananın  ən mühüm cəhətlərindən biri kimi istənilən formatda 



informasiya  resurslarının  komplektləşdirilmə  imkanlarıdır.  Akademik  planda 

n

əzərə  alsaq, video və  audio  formatların  dəstəklənməsi video dərsliklərin, 



podkastların və s. reusrsların istifadəsində e-kitabxanaları  mühüm vasitə edir.  

E-

kitabxananın  resurslarının  avtomatlaşdırılmış  idarəetmə  sistemi 



müxt

əlif formalarda həyata keçirilir. Buna indiki halda iki yanaşma ilə baxmaq 

olar:  birincisi  sırf  kitabxana-informasiya  işinin  standartlarına  uyğun  olaraq 

(Dublin Core, MARC21, MODS, DDC, İnteqral Kitabxana Sistemləri və s.), 

ikinci halda is

ə İnformasiya Texnologiyalarının tətbiqi ilə müxtəlif strukturlu 

s

ərbəst standart və  sistemlərin tətbiq edilməsi (Viki texnologiyalar, XML, 



Sementic Veb v

ə s.) 


E-kitabxanada ümumi formada q

əbul etsək birinci mərhələdə 

informasiya  resurslarının  texniki  işlənilməsi, istifadəyə  hazır  formaya 

g

ətirilməsidirsə, ikinci mərhələ həmin   məhsulların xidməti məsələsidir ki, e-



kitabxanadan g

ələcək istifadə  dinamikliyi,  inkişaf  perspektivləri,  inkişaf 

imkanları bu prosesin normal gedişindən asılıdır. Bu anlamda təşkil ediləcək 

xidm


ətlər  strukturlaşdırılmış  qaydada  müəyyənləşdirilməli və  buna  uyğun 

olaraq kadr siyas

əti  aparılmalıdır,  həmin xidmətlərin kommersiya tərəfləri 

əyyənləşdirilməlidir, son mərhələ  olaraq sənədlərin bir və  ya bir  neçə 



istifad

əçi qrupuna çatdırılması, sənəd mübadiləsi və s [3 s. 60].   

Bu  sualların  nəzəri  cavablandırılması  e-kitabxananın  ümumilikdə 

yaradılmasının  nəzəri  prinsip, məqsəd və  vəzifələrini müəyyənləşdirir. 

Sonrakı mərhələ isə texniki tərəflərini əks etdirir ki, özül rolunu e-kitabxanda 

formalaşan  resurslar  təşkil  edir.  Bu  prosesi  məntiqi olaraq 4 ənənəvi 

m

ərhələyə bölək:  



Sorğuların, təkliflərin toplanılması və müəyyənləşdirilməsi 

İnformasiya mənbələrin müəyyənləşdirilməsi 

əyyənləşdirilmiş  mənbələrdə  informasiyanın  axtarışının  aparılması 



v

ə seçmə kriteriyaları 

Toplanılan elektron resursların intellektual emalı, analizi və qeydiyyat 

m

əlumatı kimi formalaşması (sənəd halına salınması) 



Bu bir növ biz

ə  məlum  ənənəvi halda keçirilən proseslərə  analoji 

olaraq elektron formada aparılmasıdır. İndiki halda klassik forma yada düşür 

ki, müxt


əlif bədii,  əyləncə, elmi və  s. məqsədlər  üçün ehtiyac olan 

informasiyanın  istifadəçilərin özləri tərəfindən məsləhət bildikləri  resursların 




125 

 

e-



kitabxana kolleksiyasına daxil edilməsidir. Veb mühitin sürətli inkişafı qeyd 

edil


ən  ənənəvi strukturun tətbiq  imkanlarını  genişləndirərək e-kitabxana 

kolleksiyasının  formalaşmasının  yeni  imknalarını  təqdim edir. Bunu qlobal 

t

əcrübədən  müşahidə  etsək bir çox sistemlərdə  müxtəlif texniki tətbiq 



formalarını  görmüş  olarıq.  Həmin  texnologiyalara  viki  texnologiyaları, 

kitabxana v

ə nəşriyyatların tətbiq edtdikləri “virtual sorğu”, “virtual sifariş”, 

istifad


əçilərin daim yeni nəşrlər  haqqında  məlumatlı  olması  üçün  “e-

m

əlumatlandırma” sistemləri və s. Bu və müxtəlif formada aparlan sorğuların, 



müraci

ət olunan təkliflərin nəticəsində  yaranan  informasiya  ehtiyaclarının 

öd

ənilməsi üçün  bir neçə qlobal mənbələri göstərmək olar. 



E-

kolleksiyanın  fromalaşmasında  istifadə  edilən çap informasiya 

resursları 

Library Journal, ARBA-American  Reference Books Annual, Book 

Reference Books Bulletin v

ə s. 


E-

kolleksiyanın fromalaşmasında istifadə edilən ödənişsiz veb saytlar 

“Amazon”  onlayn  mağaza: 

www.amazon.com

; “WorldCat” OCLC 

komapniyasının  təşkil  etdiyi  dünya  kitabxanalarının  korporativ  e-kataloqu: 

www.worldcat.com

;  “Barnes  &  Noble”  dünya  miqyaslı  nəşriyyat: 

www.barnesandnoble.com

;  “Baker  &  Taylor”  dünya  miqyaslı  nəşriyyat: 

http://btol.com

; “Google”(books, scholar v

ə  s.) Qlobal miqyasda istifadə 

edil


ən axtarış maşını: www.google.com  

E-

kolleksiyanın  fromalaşmasında  istifadə  edilən dövlət səviyyəli 



strukturlar 

ABŞ 


Konqres 

Kitabxanası: 

www.loc.gov

; GPO Access: 

www.gpoaccess.gov

;  ABŞ  Dövlət Nəçrlərinin Kataloqu: 

http://catalog.gpo.gov

FDLP desktop: 



www.fdlp.gov

;  


E-

kolleksiyanın  fromalaşmasında  istifadə  edilən ödənişli  tam-mətnli 

elmi bazalar 

EBSCO host, Nexis Lexis, Springer, Elsevier, Thomson reuters, EBL 

v

ə s [3 s .25]. 



M

ənbələrin seçilmə kriteriyaları 

Qeyd etdiyimiz e-

kitabxananın  formalaşma  prinsiplərinin üçüncü 

b

əndini nəzərə  alsaq adətən vebdən informasiya əldə  edilərkən müəyyən 



d

ərəcəli problemlər çıxma ehtimalı vardır, misal üçün: 

A. M

ətndə  olan  çatışmamazlıqlar, bu ən  çox  yayılmış  problemlərdən 



biridir ki, h

ər bir kəs veb-mühitdə məlumat yerləşdirə bilər və çox zamanda 

əlliflər heç bir redaktə, korrektə işi aparılmadan edilir.   



B. Faktlarla (

əsaslanan mənbə) bağlı səhvlər,  bu özlüyündə də bir çox 

amill

ərlə bağlıdır, siyasi, tarixi, coğrafi və s. Misal üçün məşhur Azərbaycan 



yazıçı  və  şairi  Nizami  Gəncəvinin  İran  şairi  kimi  məbələrin  olması, 

Az

ərbaycanın ərazi bütövlüyü problemi ilə bağlı müxtəlif yönümlü mənbələr 




126 

 

v



ə s. Bunun daxilində həmçinin müxtəlif şəxslərin fikirlərinin dərindən analiz 

edilm


əyərək fakt kimi qəbul edilməsini də aid etmək olar. 

C. M


əlumatların  zaman  baxımından  köhnəlməsi,  əsasən də  akademik 

mühitd


ə. Nəşr  edilən  resursların  gec  işıq  üzü  görməsi, təşkil  edilən veb 

saytların  köhnə  informasiya  daşıması,  xəbər xarakterli mənbələrdə 

informasiya ötürülm

əsi zamanı tarixin göstərilməməsi və s.  

D.  Bu m

əsələ  bir növ B bölməsi ilə  əlaqəlidir, yəni  informasiya 

t

əminatı zamanı kənar təsirlərə məruz qalma.  [6 s. 45] 



   

Bunları  əsas götürərək, e-resursların  toplanılmasında  yaranan 

probleml

əri aradan qaldırmaq üçün e-kitabxananın qarşısında suallar meydana 

g

əlir ki, həmin sullara cavab taparaq keyfiyytəli  infromasiyanın  əldə 



edilm

əsini reallaşdırmaq olar: 

İnformasiya tıminatını kim tərəfindən təşkil edilməsi? 

İnformasiyanın  təqdim edilmə  məqsədi və  kimlər üçün nəzərdə 

tutlmuşdur? 

İnformasiyanı  təqdim edən müəssisənin, nəşriyyatın  nüfuzu,  resurs 

üz

ərində  aparılan  redaktə  prosesinin keyfiyyəti,  bu  işi  aparan  şəxslərin 



peşəkarlıq dərəcəsi və s. 

İnformasiya  təqdim edən  şəxs, müəssisə  tələb  olunan  mövzuda  hansı 

işlər aparmışdır? 

Maliyy


ə məsələləri informasiyanın keyfiyyətinə təsir edə bilərmi? 

İnformasiyanın dinamikliyi, yeni və son dövrləri əhatə etməsi, sürətli 

keçid imkanla

rı və s. olması [4 s. 29]. 

əyyən edilmiş mənbələrdə informasiya axtarışı formaları 



Bu qeyd edil

ənlər e-kitabxananın  fondunun  formalaşmasında  resurs 

m

ənbələrinin görüntüsünü yaratmış olur. Diqqət yetirsək yuxarıda qeyd edilən 



m

ənblərin bir çoxu veb-mühitdə  formalaşmış  informasiya  massivləridir. 

H

əmin verilənlər  bazasında  informasiya  axtarışının  aparılmasının  müxtəlif 



formaları  vardır  ki,  bu  hər  bazanın  arxitekturasından  asılıdır.  Bu  qeyd 

olunanlar elektron informasiya resurslarının formalaşması prinsiplərini təqdim 

edir, h

əmin  formalaşan  informasiyanın  mükəmməliyi  onun  axtarışı 



s

əmərəliliyini və  keyfiyyətini müəyyən edən amillərdəndir.  Yaradılmış 

çoxsah

əli və intellektual axtarış mexanizmi istənilən informasiya təlabatçısını 



sür

ətli,  dolğun  təmin etmə  imkanına  malik  olmalıdır.  Bu  baxımdan 

informasiya 

axtarışı  və  sonrakı  mərhələdə  seçimi prosesinin  müəyyən 

modell

əri  formalaşır,  kitabxanaçı-informasiya mütəxəssislərinin  ilkin  axtarış 



al

əti kimi nəzərə çarpan “sorğu” terminidir, bu axtarılan informasiyanın tərkib 

simvollarının  ardıcıllığını  təqdim edən  mexazimdir.  Sorğunun  hər bir sözü 

“axtarış termini” adlanır və  bir və ya bir neçə axtarış terminindən, yəni söz 

birl

əşməsi və  cümlədən ibarət ola bilər. Müxtəlif  axtarış  metodları  sorğunu 



m

ətndə olan müxtəlif fərqli funksiyalı hər bir sözə görə müqayisə edir, belə 




127 

 

axtarış forması “tammətnli axtarış” adlanır. Bundan başqa axtarış metodlarına 



biblioqarafik v

ə  ya digər  struktur  axtarışını  misal  göstərmək olar ki, burada 

informasiya  müvafiq  axtarış  sahələrinə  uyğun  tək və  kombinasyalı  aparılır, 

buna da “sah

ələr üzrə  axtarış  ”  deyilir.  Müasir  texnoloji  imkanları    nəzərə 

alsaq heteroqen d

əyişkən uzunluqlu mətnlərdə  istənilən nəticəni  əldə  etmək 

ç

ətin və  qeyri  adekvat  olduğundan  “tammətnli  axtarış”  effektiv  hesab  edilir. 



Lakin Westlaw v

ə Lexis informasiya sistemləri qeyd olunan axtarış metodu ilə 

çalışır.  EBSCO  host  elmi  informasiya  bazasına  diqqət yetirsək hər iki 

“tamm


ətnli” və  “sahəvi”  axtarış  formalarını  görmüş  olacağıq.  [2].  Axtarış 

metodlarından  bəhs etdiydə  “Bul” operatorlarına  xüsusi diqqət yetirmək 

lazımdır  ki,  bu müxtəlif  növ  sorğuların  bir  və  ya bir neçə  söz və  söz 

birl


əşməsinin “and, or, not” xüsusi operatorları ilə axtarılmasıdır. Qısa nəzər 

salsaq “and” (v

ə) bu operator köməyil ilə axtarış zamanı sənəddə hər iki söz və 

ya söz birl

əşməsinin olmasını vacib edir, “or” (və ya) axtarış zamanı sinonim 

axtarış terminlərinin tapılmasına yardım edir, “not” (yox) operatorunu istifadə 

ed

ərkən axtarışa lazım olmayan terminlər qeyd etmək mümkündür ki, axtarışın 



n

əticəsində bu terminlər filterləşdirilir və istifadəçiyə təqdim olunmur  [5]. 

N

əzərə  alsaq ki, bütünlükdə  qlobal virtual məkandan resurs mənbəsi 



kimi istifad

ə etmək olmaz, bu zaman ortaya çıxan vacib məslələrdən biri də 

tapılan informasiyanın təsnifatı və qiymətləndirilməsidir aparmaqdır.  

Tapılan e-resursların ümumi seçim kriteriyaları 

E-

resursların  seçilmə  prosesində  müəyyən  kriteriyalar  ortaya  çıxır  ki, 



bunlara uyğun olaraq e-kitabxananın qeydiyyat məlumatlarını formalaşdırmaq 

m

əqsədə uyğundur. Nəzərə almalıyıq ki, e-fond formalaşarkən ən narahat edici 



sual kimi “müxt

əlif veb və ya ənənəvi mənbələrdən toplanılan məlumatlar e-

kitabxananın  informasiya  təlabatlarını  ödəyirmi?” və  bu  baxımdan  aşağıda 

qeyd edil

ən ümumi kriteriyalara diqqət yetirək.  

Kontekst:  yaranma m

ənbəyi, digər resurslarla əlaqəsi (bütünlükdə 

əhatə etdiyi informasiya tutumu) 

Kontent: m

əlumatın etibarlı olması (müəlliflik, nüfuzluluğu), dəqiqliyi, 

xüsusiliyi, tamlığı, əhatəliliyi, dəyəri və auditoriyası. 

Əldə  olunması  və  istifadə  imkanları:  strukturu və  təşkili,  standartlara 

uyğun  gəlməsi, istifadənin tələb və  şərtləri, dəstəklənən sistem texniki 

imkanları, resursun yerləşməsi və s [3 s. 62]. 

Qeyd edil

ən bu kriteriyalar imkan verir ki, e-kitabxana tam mükəmməl 

formalaşmış fonda  malik olsun. Lakin e-resursların seçimi və toplanılması o 

dem


ək deyildir ki, e-fond artıq formalaşmışdır. Ümumilikdə nəzərə alsaq iknci 

böyük hiss

ə  həmin  toplanmış  e-resursların  intellektual  emal  və  analizidir. 

Əlavə olaraq nəzərə almalıyıq ki, toplanılan resurslar tək veb deyil həmin e-

kitabxananın əməkdaşları tərəfindəndə yaradılıb e-fonda daxil edilə bilər. 

E-

resursların emalı 




128 

 

Tam m



ətnli, video və audio, vizual və s. resursların texnki hazırlanmsı 

skanir


ə, format, sistem və s. məsələlər nəzərdə tutulur (buraya metaverilənləri 

d

ə aid etmək lazımdır) 



E-

resursların  sənəd  halına  gətirilməsi (qeydiyyat məlumatlarının 

hazırlanması) 

E-s


ənədlərin yerləşdiyi  virtual  məkan, miqrasiya və  ləğv  edilməsi 

m

əsələlərinin müəyyənləşdirilməsi. 



İstifadəçilərin  formalaşdırılmış  e-sənədlərdən istifadə  imkanlarının, 

hüquqi m


əsələlərin müəyyənləşdirilməsi 

E-

resursların anazlizi 



Tip v

ə növlərinin müəyyənləşdirilməsi 

Predmet göst

əricilərinin tərtib edilməsi 

Analitik sintez, münd

əricat, referat, annotasiyanın tərtib edilməsi və s. 

e-resursun mövzusunu t

əsvir edən proseslərin aparılması 

İnformasiyanın təsnifləşdirilməsi metodlarının işlənilməsi  

Elektron s

ənədlərin qiymətləndirilməsi 

Qeyd edil

ənləri sadə formada praktiki müşahidə etmək üçün müxtəlif 

texnoloji imkanları nəzərədn keçirdək və buna nümunə olaraq OCR (Optical 

Character  Recognation)  Obrazların  Avtomatik  Tanınması  və  Hipermətn 

texnologiyalarına diqqət yetirək. 

OCR (Optical Character Recognation) texnologiyalar 

əsasında  

Obrazların  avtomatlaşdırılmış  tanınma  proseslərinin OCR sistemlərdə 

realiz


ə  edilməsi  intellektual  informasiya  texnologiyalarının    ən  əhəmiyyətli 

hiss


ələrindəndir.  Adı  çəkilən abreviatura (Optical Character Recognation) 

m

ətnlərin  avtomatlaşdırılmış  oxunmasını  və  simvoların  optik  tanınması  kimi 



q

əbul  edilir.  Başqa  sözlə  çap  və  əlyazma məlumatların      xüsusi  intellektual 

texnologiyalar vasit

əsi ilə  elektron emal və  analiz etmək  imkanları  nəzərdə 

tutulur.  

OCR sisteml

ərinin aşağıdakı xüsusiyyətlərinə nəzər salaq: 

Simvolların şrift və ölçü fərqləri 

Simvolların  təsvirində  dəyişikliklər  (şəkildə  ölçü dəyişikliyi  zamanı 

simvolların yerdəyiºikliyi, itməsi və s.) 

Skanir

ə proselərində əyriliklərin müəyyənləºdirilməsi 



Müxt

əlif dilli mətnlərin olması 

Simvolların müxtəliflikləri. Burada oxşar, xüsusi simvollar. Misal üçün 

Az

ərbaycan dilində bu “ə, ü, ö, ö, ç” spesifik hərfləri göstərmək olar. 



Obrazların  tanınması.  Yüksək meqapikselli foto aparatlar vasitəsi ilə, 

müxt


əlif skanirə  prosesləri ilə  elektron sənədlərin  yaradılmasıdır.  Vizual  və 

m

ətn sənədlərin  elektron  emalı  prosesi  qeydiyyat  məlumatlarının 



elektronlaşdırılması  texnlologiyaları  və  ümumilikdə  elektron  kitabxanaların 

yaradılamasında geniş istifadə edilə bilər.  




129 

 

Aparıcı OCR sistemlər: 



Fine Reader (Fayn Rider), Fine Reader 

əlyazma və  Form Reader 

ABBYY Software House t

ərəfindən istehsal  edilmişdir  və  çap,  əlyazma 

m

ətnlərin, təsviri formların oxunmasında istifadə olunan mükəmməl proqram 



t

əminatlarındandır. 

CuneiForm,  Cognitive  Technologies  firması  tərəfindən istehsal 

edilmişdir. 

Fine Reader kimi sistemin işləmə texnologiyası özündə iki mərhələni 

c

əmləşdirir.  



Qrafiki t

əsvirlərin analizizi 

C

ədvəl və şəkillərin seçilməsi 



Tanınma bölmələrinin müəyyənləşdirilməsi 

S

ətir, simvolların ayrılması 



Ayrılmış simvolların tanınması. Bununda daxili bölmələrini klassifator 

kimi realiz

ə etmək olar. 

Şablon 


Əlamətlər 

Struktur  

Çoxsaylı  araçdırmalar  göstərmişdir  ki,  belə  mürəkkəb  prosedurların 

aparılması üçün “intellektual tanınma” texnikası tətbiq edilməlidir. 

Ən mükəmməl OCR sistemlərdə  insana  xas  tanınma  texnologiyaları 

t

ətbiq edilir. Nəzərə alsaq ki, insanda bu çox pilləlidir aşağldakı misala nəzər 



salaq: 

 



Kontekstin emalı 

Dağlıq ərazi. Zirvələrdə ağ rənglər görünür 

Əlamətlərin ilkin seçilməsi 



Ağ rəngin kompakt obyekti 

Proqnozun verilm



əsi 

İlkin versiya olaraq həmin obyektin qar olması 

Obyektin hiss



ələrinin seçilməsi 

Zirv


ədə  olan  qarın  spesifik  forması,  harada 

yerl


əşməsi. 

Hiss



ələrin düzgün strukturu 

R

əngi, həcmi 



Proqnozların təsdiq edilməsi 

Dağın ətəyində ağ qarın olması 

 

3 prinsip var ki, OCR sistem onu üz



ərində qurulub. 

T

əsvirin tamlığı prinsipi 



Istiqam

ətliliyi prinsipi 

Adaptasiya prinsipi 

Simvolun  qrafiki  obrazı  skanerdən  çıxdığı  anda  nöqtələrdən ibarət 

matris  formasında  müşahidə  edilir. Misal olaraq ”ə” hərfi  bu əlifbada “a” 

simvolu il

ə  oxşarlıq  təşkil  edir.  Məlum  olduğu  kimi  simvolların  düzgün 

oxunması mətndə olan fikir dəqiqliyini bildirmək üçün vacib elementlərdəndir. 

Bu  zaman  artıq  intellektual  analiz  prosesi  baş  verir  və  ilkin olaraq söz üzrə 

analiz aparılır. Bunu misalda izləyək: “*laqə” ulduzla işarələnmiş yerə “a” və 




130 

 

ya  “



ə” simvolunun uyğun olması avtomatik sistemdə olan lüğətlə yoxlanılır. 

N

əticədə bazada “alaqa” yox “əlaqə” sözünün olduğu və qrammatik cəhətdən  



“alaqa” 

sözünün  düzgün  olmadığı  müəyyənləşdirilir.  Digər bir misal: ”*y” 

simvolları göstərilir, bu həm ay və həm də əy sözü ola bilər. Artıq bu halda 

bütün cüml

ə analiz edilir, mənası aşkarlanır və hansı simvolun əlavə olunacağı 

əyyənləşir [7 s. 35]. 



Hiperm

ətn informasiya texnologiyaları 

Hiperm

ətn  semantik  informasiyanın  təşkil edilməsi  formasıdır.  Misal 



üçün ensiklopediyayaların əsas elementi kimi, məqalələr və terminlər arasında 

assosiativ 

əlaqənin  qurulmasıdır.    Müasir  anlamda  hipermətn müxtəlif 

m

əqsədlər üçün nəzərdə  tutulmuş  elektron  informasiya  fondudur,  xarakterik 



xüsusiyy

ətləri tematik, formativ sənədlərin əlaqələndirilməsi kimi qəbul etmək 

olar. 

Hiperm


ətinin  əsasını  informasiyanı  təşkil  edən semantik əlaqəli 

fraqmentl

ər təşkil edir ki, bir biri ilə əlaqəli məlumatlara keçid əldə edilməsini 

t

əmin edir və buda intellektual informasiya axtarışının özül hissəsi kimi qəbul 



etm

ək olar. 

Hiperm

ətn informasiya texnologiyalarının tətbiq sahələri: 



Informasiya resursları və Internet texnologiyaları; 

Hiperm


ətn informasiya-axtarış sistemləri; 

İqtisadi sistemlər üçün hipermətn informasiya modelləri; 

Hiperm

ətn əsaslı verilənlər bazaları; 



T

əhsil, distant təhsil sistemlərində hipermətn informasiya modelləri 

v

ə  sözsüz bu siyahıya elektron kitabxanalarıda daxil etmək məqsədə 



uyğun olardı [7 s. 42]. 

Bildiyimiz kimi elektron kitabxana

nın  özül  strukturunu  İnternetdə 

informasiya  resursları  təşkil  edir  və  bu məlumatlar müxtəif növlü, dinamik 

olur. Hiperm

ətn  texnologiyalarının  İnternet  məkanında  tətbiqi 1993-cü ildən 

WWW  (World  Wide  Web)  “dünya  hörmüşək  toru”  texnologiyaları 

ç

ərçivəsində  tətbiq edilir. Bu HTTP (Hyper Text Transport Protocol) 



protokolu vasit

əsilə HTML (Hyper Text Markup Language) dilində maşınlar 

arası informasiya mübadiləsini təşkil edir, çox zaman biz “veb səhifə” və ya 

“HTML s


əhifə” kimi terminlərə rast gələ bilərik. Qeyd edilən HTML səhifə 

özünd


ə  sənədin strukturunun təsvirini təqdim edir və  bu tip reusrsa URL 

(Uniform Resource Locator) ünvan vasit

əsi ilə  daxil olunur. Növbəti 

m

ərhələdə  bir neçə  HTML səhifənin  qarşılıqlı  əlaqəsi və  bir  sistem  halında 



birl

əşməsi  veb  saytın  strukturunu  yaradır.  Texniki  tərfdən də  nəzər  salsaq 

HTML dilind

ə təqdim edilən hipermətn sənədi nəinki mətn, həmçinin cədvəl, 

skript, müxt

əlif rəqəmli obyektlərə  edilən  hiperistinadları  (şəkil, audion və 

video material v

ə s.) dəstəkləyir ki, bu da informasiya resurslarının semantik 

əlaqəliliyini təmin edir [1 s. 200]. 



131 

 

Yuxarıda  qeyd  edilən nümunələr  elektron  kitabxanaların  resurslarının 



formalaşmasında  (  buraya  axtarışı,  toplanması,  emalı,  analizi  daxildir)  və 

onların  müəyyən qaydalar çərçivəsində  sənədləşdirilməsi, son nəticədə 

qeydiyyat m

əlumatlaırnın  yaradılması  texnologiyalarını  ən sadə  formada  əks 

etdirir. İnformasiya texnologiyalarının sürətli inkişaf etməsi ənənəvi strukturu 

saxlayaraq aparılan texniki proseslərin intellektual avtomatlaşdırılmasını təmin 

ed

ə  biləcək proqram təminatlarının  yaradılması  üçün    yeni  istiqamət və 



m

əqsədləri müəyyən edir. Bu yanaşma insanın elektron kitabxanadan istifadəsi 

zamanı  formalaşan  informasiya  əsasında  şəxsin  portfoliosunun  yaradılması,  

buraya onun intellktual s

əviyyəsi, infromasiya mədəniyyəti, tərcih etdiyi 

informasiya istiqam

ətləri və  s. xüsusiyyətlərini müəyyən edə  bilər. Yəni 

ist


ənilən istifadəçinin intellektual sistemlə  ünsiyyətdə  olması  onlara  məxsus 

m

əlumatların  verilənlər  bazasında  emal  və  analizi proseslərinin getməsini 



t

əmin edə bilər. Bu məlumatların avtomatlaşdırılmış formada qəbul edilməsi 

v

ə  sistemləşdirilməsi isə  elektron kitabxanada qeydiyyat məlumatlarının 



formalaşmasını  və  onların  emal,  analizini  təmin etmək üçün güclü alətə 

çevrilir, informasiya müt

əxəssisləri istifadəçilərlə bir başa ünsiyyət qurmadan 

onlar haqqında məlumatları əldə edə bilirlər və bu məlumatlar əsasında onların 

portfoliosuna 

uyğun 


olaraq 

informasiya 

təminatının 

fotmatını 

əyyənləşdirilir.  Sonrakı  mərhələdə  informasiyanın  avtopmatlaşdırılmış 



axtarış, seçim, emal və analiz prosesləri aparılır.  

Bütün bu qeyd edil

ənlər  elektron  kitabxanaların  resursların  tutumu 

baxımından deyil, onun texniki proseslərinin aprılmasının intellektuallığını ön 

plana ç

əkir. Bu yanaşma ilə gələcəkdə iki tədqiqat obyekti meydana gəlir 1. 



Yaradılacaq  intellktual  elektron  kitabxanada  qeydiyyat  məlumatlarının 

avtomatlaşdırıldırılmış  idarə  edilməsi  sisteminin  qurulması  və  onun 

istifad

əçilərlə  informasiya  işinin  təşkili,  onların  sosial  şəbəkələrinin 



yaradılması  ki,  bu  da  artıq  yeni  nəsil intellektual elektron kitabxana 

sisteml


ərinin yaradılmasını müəyyən edir. 

 

 



ƏDƏBİYYAT 

 

1. Hofstetter Fred T. Internet Literacy / Fred T. Hofstetter. – 2nd ed. – New York: McGraw-



Hill Irwin, 2001. – 354 p. ; ill : 24 cm. – ISBN 0-07-239821-3 

2. Xie, Hong (Iris). Users’ Evaluation of Digital Libraries (DLs): Their uses, their criteria, and 

their assessment / School Information Studies.- 

URL: 


http://www.sois.uwm.edu/xie/IrisArticles/Articles/dl_eva_comparison_ipm_clean.pdf  

3.  Kovacs, Diane K. (Diane Kaye), 1962-. The Kovacs guide to electronic library  collection 

development : essential core subject collections, selection criteria, and guidelines / Diane K. 

Kovacs. – 2nd ed. – New York; London : Neal – Schuman Publishers, Inc, 2004 . -  303 p. ; ill 

: 23 cm. – ISBN 978-1-55570-664-7 

4. Rajshekharan K., Raman Nair R., Nafala K.M. Digital library basics : a practical manual /  




132 

 

Rajshekharan K. …[et all]. --- New Delhi : Ess Ess Publications, 2010. --- 193 p. ; ill : 21 cm. 



--- ISBN 978-81-7000-601-5 

5. 


Using AND, OR, and NOT (Boolean Operators) URL: 

http://www.knowledgecenter.unr.edu/instruction/help/booltips.html   

6. 

Армс, Вильям И. Электронные библиотеки. – ПИК ВИНИТИ, 2001. 274 с. Пер с англ. 



Arms, William. Digital Libraries. Cambridge, Mass.: MIT Press, 2000. – 287 

7. 


Башмаков А. И., Башмаков И. А. Интеллектуальные информационные технологии : 

Учеб.  пособие.  –  М.  :  Изд-во  МГТУ  им.  Н.Э.  Баумана,  2005.  –  304  с.  :  ил.  – 

(Информатика в техническом университете). – İSBN 5-7038-2544-X 

 

 



Э.Ч. МАМЕДОВ 

 

ОБРАБОТКА И АНАЛИЗ РЕГИСТРАЦИОННЫХ ДАННЫХ 

СФОРМИРОВАННЫХ В ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫХ ЭЛЕКТРОННЫХ 

БИБЛИОТЕКАХ 

 

РЕЗЮМЕ 

 

В статье рассматриваются комплектования, систематизация, обработка и анализ 



информационных  ресурсов,  также  разработка  базы  регистрационных  данных  в 

интеллектуальных электронных библиотек. 

 

 

 



E.Ch. MAMMADOV 

 

 

PROCESSING AND ANALYZING OF THE REGISTERED DATA FORMED 

IN INTELLECTUAL DIGITAL LIBRARIES 

 

SUMMARY 

 

The article examine the forms of acquisition, sistematization, prossesing and 

analyzing of the information resources, also creation of formed registered data base in the 

inteligent digital libraries. 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yüklə 117,33 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə