ELÇİNİN 65 YAŞI
Bədii ucalıq - elmi dərinlik
Azərbaycan xalqının tarixi-mənəvi varlığını bədii sözün əbədiyyət aləmində inadkar inamla qo-
ru
yan, əks etdirən yazıçı və tənqidçilərdən biri çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki
El
çin Əfəndiyevdir. O, təkcə ədəbi-tarixi prosesdə yox, ümumiyyətlə, milli ictimai fikirdə özünə-
məxsus yeri olan əvəzolunmaz yazıçı, ictimai xadim, təəssübkeş vətəndaş, böyük ziyalı və nəcib
insan
dır. Elçin unudulmaz İlyas Əfəndiyevin sanballı romanlar və dramlar yazmış əzəmətli əli-
nin sığalı ilə böyümüş, heç zaman bu dünya şöhrətli yazıçının müqəddəs əlinin hərarətini unut-
ma
mış, İ.Əfəndiyev və onun mənsub olduğu nəslin böyük ədəbi-tarixi ənənələrini əzmlə davam
etdir
mişdir. Bu gün o, yazıçı, ictimai xadim, ədəbiyyatşünas kimi möhtəşəm fəaliyyət göstər-
məklə bərabər, yarım əsr İ.Əfəndiyevin çiyinlərində irəliyə getmiş, yaşayıb mövcud olmuş milli
te
atr üçün dəyərli dram əsərləri yazır, böyük ədibin ənənələrini sozalmağa qoymur.
On il əvvəl yubileylərin birində böyük alimimiz mərhum Yaşar Qarayev iclası açaraq dedi: «60-
cıların 60 yaşı tamam olur». İndi 60-cıların əksəriyyətinin 70 yaşı tamam olub, budur, artıq 60-
cıların ən cavanı da 65 yaşa çatdı...
61 ya
şının tamam olduğu günün səhəri Elçin Əfəndiyevin qəbuluna getmişdim. Məni həmişəki
kimi gü
lərüzlə qarşıladı. Əl uzadıb dedim: «Elçin müəllim, ad gününüzü təbrik edirəm». Bunun-
la mən 50 yaşımla bağlı söhbətimizə körpü salmaq istəyirdim. Elçin müəllim özünəməxsus
tərzdə gülüb dedi: - «Ay Nizaməddin, adam heç istəmir ki, 60-dan sonra onun ad gününü yada
sal
sınlar...». İndi də bu sətirləri yaza-yaza həmin cavab üzərində düşünürəm... Bir aydan sonra
«Ədəbiyyat qəzeti»ndə Elçin Əfəndiyevin mənim barəmdə yazılmış «İstedad + Zəhmət» adlı bö-
yük məqaləsi çap olundu. 1979-cu ildə ilk qələm təcrübələrimdən biri, ustadım Yaşar Qarayevin
«Poezi
ya və nəsr» kitabı haqqında «Azərbaycan» jurnalında resenziyam çap olunmuşdu. O za-
man Ya
zıçılar İttifaqının katibi olan Elçin bu yazıda təzə nəfəsi duyub Y.Qarayevə demişdi -
«Kimdi bu, onu ni
yə gizlədirsiniz, göndər gəlsin mənim yanıma». Bu gənc bir qələm əhli üçün
böyük qiy
mət, unudulmaz görüş idi. O, mənə bir kəlmə tərif demədən dərhal hazırlamaqda oldu-
ğu «Fikrin karvanı» toplusu üçün yazılar tapşırdı, mən Əli Nazim və Bəkir Çobanzadə oçerkləri-
ni yaz
dım... Fikrimin canı budur ki, 70-ci illərdən etibarən Elçin qələmi olan bir çox gənclərin
əlindən tutdu, uğurlu yol, bəzilərinin kitablarına ön söz yazdı.
Elçin istedad
lı adamın qədrini bilən, gənc nəsildə özünə inam formalaşdıran, istedadla yazılmış
əsəri iti tənqidçi fəhmi ilə ədəbi proses nəhrində seçib dərhal qiymətləndirən səmimi, böyük
ürəkli şəxsiyyətdir. Elçin bizim qədrimizi bilir, biz də onun yerini; ona böyük dostumuz, ağsaq-
qa
lımız kimi dərin ehtiram bəsləyirik. Onun özündən sonrakı nəsillərlə ünsiyyət saxlaya bilməsi-
nin bir səbəbi də budur ki, Elçin gənclik ehtirasını qoruyub saxlayan, daima fikri yeniliyə can
atan, ehkamla
rı vaxtında dağıtmağı bacaran şəxsiyyət və sənətkardır.
Elçinin yara
dıcılığı Azərbaycan ədəbiyatının zəngin bir təmayülünü təşkil edir. O, 60-cı illərdə
ye
ni bir nəfəslə ədəbiyyata gəlmiş və artıq 50 ilə yaxındır ki, bu nəfəs yeniliyini, bədii təravəti
qoruyub saxlamaqda
dır. 60-cı illər nəsrinin poetikasının təşəkkül və formalaşmasında İ.Hüsey-
nov, S.Əhmədli, Anar, Ə.Əylisli, M.və R.İbrahimbəyovlar, S.Azəri, İ.Məlikzadə ilə birlikdə El-
çinin misilsiz xid
mətləri olmuşdur.
Elçinin ilk heka
yəsi «O inanırdı» düz 49 il bundan əvvəl, 1959-cu il iyulun 5-də «Azərbaycan
gəncləri» qəzetində çap olunub. Və o gündən bu yana çap olunmuş «Seçilmiş əsərləri»nin möh-
təşəm on cildi qarşımda durur. Bilmirəm hansı əsərini seçim və üzərində dayanım. Bu vaxtadək
Elçinin yara
dıcılığı haqqında altı məqalə yazmışam və onlar Əfəndiyevlər nəslinin ədəbi-tarixi
mövqeyi
ni əks etdirən «Ədəbi proses və ədəbi nəsil» (2008, V.Xanoğlanla birlikdə) kitabında
birlik
də çap olunub. Elçinin bütün əsərləri maraqlıdır, hekayələri də, esseləri də, dramları da,
tənqid və ədəbiyyatşünaslıq əsərləri də. Çünki Elçin heç vaxt ağ kağıza xəyanət etməyib, kağız
korlamay
ıb, çünki onun başının üstə həmişə İ.Əfəndiyevin zəhmi dayanıb. İ.Əfəndiyevin yanın-
da pis yazmaq mümkün deyildi...
Elçinin heka
yələri - «Beş qəpiklik motosikl», «Qatar. Pikasso. Latur. 1968», «Qırmızı ayı bala-
sı», «Gümüşü, narıncı, məxməri», «Günlərin bir günündə», «Bu dünyada qatarlar gedər», «Sarı
gəlin», «Beş dəqiqə və əbədiyyət», «Şuşaya duman gəlib» və əlbəttə «Baladadaşın ilk məhəbbə-
ti» bədii sözün qüdrəti ilə rəsm edilmiş canlı həyat parçalarıdır. Bu hekayələrdə XX əsr Azərbay-
can klassik heka
yəçilik ənənələri - Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev, Yusif Vəzir, Mir Cəlal, İ.Əfən-
di
yev, S.Rəhimov, Ə.Məmmədxanlı hekayələrindən gələn ən yaxşı ənənələr yeni tarixi müstəvi-
də, əlbəttə yeni və orijinal bir üslubda - lrik-psixoloji üslubda davam etdirilmişdir.
Kül
lən 60-cı illər ümumsovet nəsri, xüsusən də Azərbaycan nəsri üçün xarakterik olan poetik və
esteti
k cəhətlər Elçinin hekayələrində parlaq bir tərzdə ortaya çıxır. Elçin müasirləri ilə birlikdə
nəsrin poetikasında reforma apardı və öz poetikasını yaratdı. Bu reformanın mahiyyətini belə xü-
la
sə edə bilərəm: sələflərindən və yaşlı müasirlərindən fərqli olaraq Elçin öz hekayə və povestlə-
rin
də həyat hadisələrinin panoram təsvirindən imtina etdi, təsvirdə bədii dəqiqliyə nail oldu,
onun üslubunda li
rik təhkiyyə və psixoloji təhlil gücləndi, bədii detal təfərrüatı əvəz etdi. Yazıçı
so
vet ədəbiyyatı, sosializm realizmi mədəniyyəti üçün xarakterik olan ictimai borc amilini insan
ami
li ilə əvəz etməyə nail oldu. Bunun üçün hər şeydən əvvəl adi insanın daxili dünyasına, qəlb
aləminə enmək lazım idi. Elçin öz müasirlərinə, adi insana həssaslıqla yanaşdı, əvvəlcə kəpənək
çi
çəyin ləçəyinə qonan kimi onun mübhəm sirlərlə dolu narahat mənəvi aləminə endi və sonra da
inadkar bir inam
la həmin insan uğrunda mübarizəyə başladı, onun gözəlliklərlə dolu daxili alə-
mi
ni cəmiyyətə çıxarıb, bütün dünyaya bu aləmin prizmasından nəzər saldı. Təbii ki, siyasi reji-
m
in təzyiqi altında Elçin bəzən ezop dilində, bəzən sətiraltı mənalarla danışmalı, bəzən də fan-
tasmoqori
ya və qallüsinasiyalara müraciət etməli oldu. Bütöv halda bunlar Elçinin novatorluğu-
nu şərtləndirən cəhətlər, onun nəsrin üslubuna və poetikasına gətirdiyi yeniliklər idi. Bu yenilik-
ləri biz XX əsrin son çərəyində yazıçının hekayələri ilə bərabər, onun «Bir görüşün tarixçəsi»,
«Toyu
ğun diri qalması», «Dolça», «Bayraqdar» povestlərində də müşahidə edirik. Bu povestlər
müx
təlif səpkilərdə cəmiyyəti və ədibi narahat edən mənəvi-əxlaqi problemlərə həsr olu-
nub. Vaxti
lə möhtəməş «İskəndərnamə» əsərində dahi Nizami deyirdi: «Mənim fəqanım təndü-
rüstsüzlük
dəndir». Elçin də öz əsərlərində XX əsrin təndürüstsüzlüyündən, mənəvi-əxlaqi har-
moniya
nın pozulmasından yazdı, onun səbəblərini aradı. Sevgisiz həyatın faciəsini yaşayan Məs-
məxanımın göy gözlərindən onun darıxan qəlbinə, tənha iç dünyasına endi, («Bir görüşün tarix-
çəsi»). Öz əməllərinin cəzasını yaşayan, dərk olunmuş faciənin qurbanı Zübeydənin «dərsini ver-
di» («Toyu
ğun diri qalması»), nəinki min illik adət-ənənələrə müqəddəs inamla yaşayan insanla-
rın, hətta öz vəzifəsini etibarla yerinə yetirən itin pozulması səbəbləri üzərində dayandı («Dol-
ça»). Bu po
vestlər janr baxımından da yeni, miniatür povestlər idi.
Elçinin çox
cəhətli yaradıcılığında onun möhtəşəm romanları - «Mahmud və Məryəm», «Ağ də-
və», «Ölüm hökmü» xüsusi yer tutur.
«Mah
mud və Məryəm» nakam məhəbbət haqqında yox, xalqın tarixi və taleyi haqqında roman-
dır. Burada eşq və qəm xalqın özünüdərkinin başlanğıcı kimi ümumiləşdirilir. Yeri və taleyi mə-
lum olma
yan səadətini axtaran Mahmud «itmiş» xalqını tapır və onun faciəsinə qovuşur. Əziz və
is
təkli adamın axtarışı xalqın axtarışına çevrilir. Bu əsərdə artıq yazıçını adi qəhrəmanın daxili
sar
sıntıları yox, bütün adilərin - xalqın iztirabları narahat edir.
«Mah
mud və Məryəm» romanında yazıçının böyük müvəffəqiyyəti «camaat» obrazı ilə bağlıdır.
Mir
zə Fətəlinin «nuxuluları», Mirzə Cəlilin «ölüləri» və «dəliləri». Sabirin «intilgentləri» kimi
Elçinin «camaa
tı» da monumental toplum obrazdır. «Camaat» Səfəvilər dövlətinin süqutundan
son
ra Azərbaycan xalqının faciəsini əks etdirir. Xalq dövlətini itirəndə taleyi naməlum kütləyə,
«camaat»a çevrilir.
Ziyad xa
nı gənc Qarabağ xanəndəsinin qəmli səsi, Mahmudu isə Məryəmin ilıq nəfəsi oyadır.
«Ağ dəvə» romanında da musiqi mənəvi intibahın simvolu kimi obrazlaşır. Balakərimin tütəyi
dil
lə deyilməsi müşkül olan həqiqətlərdən söz açır. «Mahmud və Məryəm» romanında Sazlı Ab-
dulla
nın faciəsi, gənc xanəndənin yanıqlı səsi, «Ağ dəvə»də Balakərimin tütəyi hadisələrə aydın-
lıq gətirir, 37-ci ilin canlı faciələri ilə günahsız talelər arasında gözəgörünməz bir təmizlik, saflıq
pərdəsi çəkir. Hər iki roman kökəqayıdışın zəruriliyini təsdiq edən əsərlərdir. «Ağ dəvə»də El-
çin kö
kəqayıdışın, milli özünüdərkin iki yolunu göstərir: əfsanə və yaddaş! Tarixin ən yaxşı sax-
lan
cı yaddaşdır, yaddaş məhv olmur, bəzən adi bir tütəyin səsində də yaşayır. Tarix arxivdə, sə-
nəddə yox, yaddaşda yaşayır: əfsanənin, mahnının, işığın yaddaşında «Ağ dəvə» romanının əsas
qəhrəmanı yaddaşdır, müəllif onu qorumağa çağırır.
«Ağ dəvə» romanında Elçinin estetik idealı, humanist konsepsiyası əfsanədə təcəssüm tapır. Mil-
li-
mənəvi yaddaşımızda ağ rəng ümid, murad rəmzidir. Elçinin əfsanəsindəki ağ dəvənin ləpirlə-
rin
də ağ güllər çiçək açır. Ağ dəvə karvanının yolu ağ işıq dolu nurlu sabahlardır, bu, Azərbay-
can xal
qının yoludur.
Elçin onlarla monoqrafiya
ın, yüzlərlə elmi-nəzəri məqalənin müəllifi olan görkəmli nəzəriyyəçi
alim, filologi
ya elmləri doktoru, professordur. Ədibin on cildlik «Seçilmiş əsərləri»nin dörd cül-
di onun el
mi əsərlərini əhatə edir. Təxminən bir ay əvvəl şəxsiyyətinə və yaradıcılığına dərin
rəğbət bəslədiyim xalqı yazıçısı Anarın 70 illiyi ilə bağlı Akademiyadakı çıxışımda mən dedim
ki, əgər biz həqiqi elmə qiymət veririksə (!) onda Anarı və Elçini Akademiyaya üzv seçməliyik.
Onla
rın həm ədəbi-tarixi xidmətləri, həm də əsərləri buna imkan verir.
Əlbəttə, kiçik bir məqalədə mən Elçinin fundamental monoqrafiyalarını təhlil etmək fikrində de-
yi
ləm, zamanında bu dəyərli əsərlər (məsələn, «Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri», «Klas-
sik
lər və müasirlər») haqqında yazmışam.
Elçinin alim kimi yaz
dığı ilk böyük əsər ədibin on cildliyinin 8-ci cildinə «Tənqid və nəsr» kimi
daxil olan, 1945-1965-ci il
lər Azərbaycan bədii nəsrinin ədəbi tənqiddə dərk və şərhinə həsr
olun
muş monoqrafiyadır. Vaxtilə bu əsər «Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri» adlı kitabda
çap olun
muşdu və akademik K.Talıbzadə bu kitaba «Tənqid və janrların taleyi» adlı maraqlı bir
ön söz yaz
mışdı. Akademiklər Məmməd Arif və Məmməd Cəfər Elçinin nəsrini, K.Talıbzadə isə
bu «ön söz»də Elçinin elmini, virtioz tənqidçi məharətini yüksək qiymətləndirirdi. «Tənqid və
nəsr» monoqrafiyasında Elçin ilk dəfə ona çox doğma olan, beşiyi başında dayandığı 60-cı illər
ədəbiyyatının təşəkkül çətinliklərini ədəbi-tənqidi proses kontekstində izah edirdi. Bu nadir hadi-
sədir, həm yeni nəsri yaradasan, həm də öz nəzəri fərasətinlə onun ədəbi-tarixi prosesə gəlişinə
mühafi
zəkar tənqidilə mübarizədə yol açasan. O zamankı ədəbi tənqidin ən mübahisəli problem-
lərindən olan «Səriyyə məsələsi»ni (İ.Əfəndiyevin «Körpüsalanlar» əsərinin qəhrəmanı) Elçin
çoz düz
gün həll etməyə nail oldu: «Səriyyənin öz dövrü üçün adi hərəkətlərini az qala milli adət-
ənənələrin faciəsi kimi qiymətləndirmək» məhz ondan irəli gəlirdi ki, «milli xarakterin dinamik
mahiy
yəti, yəni tarixi kateqoriya olduğu, ənənə və novatorluğun dialektik vəhdəti unudulurdu».
Həm Elçinin, həm də mənim - ikimizin də yaxın dostu, mərhum Y.Qarayevin belə bir fikri vardı:
novator
luq, əslində, ənənəyə münasibətin konkretliyidir. Elçin «Səriyyə məsələsi»nə milli xarak-
terin tarixi ro
lu və estetik mahiyyəti prizmasından nəzər salır və ona qarşı çevrilmiş tənqidi
tərksilah edir.
Tərəddüd etmədən deyə bilərəm ki, həm görkəmli ədəbiyyatşünas alim, həm də professional tən-
qidçi kimi Elçi
nin əsərlərinin başlıca problemi MÜASİRLİKDİR. Bu materialist estetikadan gə-
lən adi bir ifadə deyil, Elçinin sənətə münasibət meyarı, onun nəzəri-estetik idealının ifadə tərzi-
dir. Onun cid
di əsərlərindən biri «Ədəbiyyatda tarix və müasirlik problemi» adlanır. Bu, Elçinin
filologi
ya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün etdiyi məruzənin adıdır. Bu məruzə bizim
elmdə ciddi monoqrafiyalara bərabər tutuldu.
Elçin ge
niş diapazona malik tədqiqatçıdır. Bunu müəyyən etmək üçün onun «Klassik aşıq poezi-
ya
sında «Dünya» obrazı» monoqrafiyasını oxumaq kifayətdir. Bu əsər Elçinin mifik təfəkkürdən
mil
li fəlsəfəyə qədərki düşüncə tariximizi gözəl bildiyini əks etdirir. Elçin müxtəlif bədii-fəlsəfi
cərəyanları həssas yazıçı fəhmi, çevik tənqidçi təfəkkürü ilə, aydın və sadə üslubda təhlil etməyi
baca
ran nəzəriyyəçi alimdir.
Elçinin iki monoqra
fik tədqiqatını xüsusi bir şövqlə qeyd etmək istəyirəm: böyük mütəfəkkir
Üze
yir bəyə həsr olunmuş «Bəstəkarın vətəndaş sözü» və Azərbaycanın böyük milli yazıçı
C.Cabbar
lıdan bəhs edən «Şəxsiyyət və istedad» monoqrafiyalarını! Hər iki əsər Elçinin öz sələf-
ləri ilə dialoqundan yaranıb. Elçinin şəxsiyyətində həm Ü.Hacıbəyliyə, həm də C.Cabbarlıya ox-
şar cəhətlər var: müdrikliyin təmkini və gəncliyin ehtirası! «Ehtiras olmadan dahiyanə heç nə ya-
ratmaq mümkün deyil» - deyirdi dahi filosof Hegel!
El
çin həm yüksək nəzəri təfəkkürə, həm də çevik tənqidçi üslubuna malikdir. S.Vurğun, M.İbra-
himov, M.Hü
seyn, S.Rəhimov, R.Rza, İ.Əfəndiyev kimi o da, Anar da ədəbi-tənqidi və nəzəri-
este
tik əsərlərində bədii yaradıcılığın təcrübəsi ilə nəzəriyyəsini birləşdirən yazıçı-tənqidçi tipi-
dir. Bu tipli ya
zıçıların, xüsusən də Elçinin, elmi əsərləri də daha canlı, oxunaqlı və təsirli olur.
El
çin təkcə nəsr və dramaturgiyada yox, ədəbi tənqiddə də reforma aparmış müəllifdir. O, 60-
70-ci il
lərdə tənqidçi həmkarları (məsələn Y.Qarayev, A.Hüseynov, A.Əfəndiyev) ilə birlikdə
təsvir tənqidindən təhlil tənqidinə keçidin əsasını qoydu. Onun böyük ziyalı amalı, vətəndaşı
yan
ğısı ilə 70-ci illərdə yazdığı «Şeir axını. Nə etməli?», «Hekayə janrı: imkanlarımız və iddiala-
rımız» kimi konspetual yazıları nəinki Azərbaycan, o zamankı İttifaq tənqidinin parlaq nümunə-
ləri idi...
Müasir qloballa
şan dünyada yazıçı mövqeyinin çətinləşdiyi bir dövrdə Elçin (Əfəndiyev) əzm və
istedadla ya
zıb yaradır, onun addımlarının səsi dünya ədəbi prosesinin ritminə düzəm verir, o,
Azərbaycan bədii sözünün şöhrətini üçrəngli bayrağımız kimi dünyanın ən uca zirvələrinə qaldı-
rır.
Nizam
əddin Şəmsizadə
Az
ərbaycan məktəbi. - 2008. - N 5. - S. 14-19
Dostları ilə paylaş: |