Elektron ticarət
Akif Musayev
Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin
Vergi siyasəti və strateji araşdırmalar Baş İdarəsinin rəisi
İnternet vasitəsilə elektron ticarətin həyata keçirilməsi dünyada gedən qloballaşma prosesinin
əsas tərkib hissələrindən biridir. Demək olar ki, ötən əsrin sonu və yeni əsrin əvvəlləri informasiya
texnologiyalarının inkişafı, yeni elektron vasitələrdən istifadə olunmaqla biznesin təşkili üzrə dünya
iqtisadiyyatında gedən mühüm dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Son dövrlərdə də daha inkişaf
etmiş ölkələr artıq yeni inkişaf mərhələsinə - vahid informasiya cəmiyyətinin yaradılması
mərhələsinə daxil olmaqdadır. Sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində bu istiqamətdə baş verən yeni
dəyişikliklər biznesin elektron qaydada aparılmasında və ya elektron ticarətin tətbiqində öz əksini
tapmışdır.
Elektron ticarət dedikdə, kommersiya əməliyyatlarının elektron rabitə vasitələrindən istifadə
olunmaqla həyata keçirməsi başa düşülür. Bu qaydada təşkil olunan ticarət əməliyyatları üzrə
əqdlər ənənəvi məlumat daşıyıcılarından istifadə edilmədən onlayn rejimdə həyata keçirilir. Elektron
ticarətlə bağlı mülahizələrdə də qeyd olunduğu kimi, elektron ticarətin ənənəvi ticarətdən əsas fərqi
ondan ibarətdir ki, malların hərəkəti, yerdəyişməsi internet şəbəkəsi vasitəsilə aparılır.
Biznes əməliyyatlarının elektron qaydada həyata keçirilməsi ötən əsrin 60-cı illərinin sonuna
təsadüf edir. Son onillikdə isə belə əməliyyatların aparılması bank sahəsindən kənara çıxaraq digər
sahələrdə də geniş şəkildə inkişaf etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir biznesdə bu cür radikal
dəyişikliklərin həyata keçirilməsində internet şəbəkəsi əsas vasitəyə çevrilmişdir. Bunlarla yanaşı,
dünya miqyasında elektron ticarət deyilən bir yeniliyin meydana çıxması yeni yaranmış
münasibətlərin tənzimlənməsinə, o cümlədən texniki, iqtisadi, maliyyə, vergi və hüquq normalarının
uzlaşdırılmasına zərurət yaratmışdır. Mütəxəssislərin fikrincə, qeyd olunan məsələlərin həllinin
zəruriliyi daha çox iki aspektdən, yəni texnologiyaların dəyişilməsindən və iqtisadi münasibətlərin
yüksək səviyyədə qloballaşmasından irəli gəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə iqtisadi cəhətdən daha inkişaf etmiş bir sıra qabaqcıl
ölkələrdə elektron qaydada həyata keçirilən biznesi tənzimləyən qanunvericilik aktları qəbul
edilmişdir. ABŞ-da, Kanadada, Avstraliyada və bəzi Avropa ölkələrində bu sahəni tənzimləyən
qanunvericilik aktlarının qəbul olunması çox da uzaq olmayan dövrlərə təsadüf edir.
Artıq Azərbaycanda da biznesin elektron qaydada aparılması zamanı meydana çıxan hüquqi
və iqtisadi münasibətləri tənzimləyən bir sıra qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Bunlara
«Elektron sənəd, elektron imza haqqında», «Elektron ticarət haqqında» qanunları, Azərbaycan
Respublikasının Mülki Məcəlləsinə və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə elektron ticarətlə bağlı
müddəaların daxil edilməsini, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə təsdiq edilmiş
«Azərbaycan Respublikasında milli ödəniş sisteminin inkişafı üzrə 2005-2007-ci illər üçün Dövlət
Proqramı»nı və bunlardan irəli gələrək qəbul edilmiş digər müvafiq normativ hüquqi aktları
göstərmək olar.
Avropa İttifaqında «Elektron Avropa» adlı proqramın reallaşması İttifaq çərçivəsində elektron
ticarətin hüquqi tənzimlənməsinə vahid yanaşmanın təmin olunmasına, İttifaqa daxil olan dövlətlərin
vətəndaşlarının həyat tərzinə yeni informasiya texnologiyalarının geniş şəkildə daxil edilməsinə
imkanlar yaratmışdır. Bu proqramın hüquqi tərəfi Avropa İttifaqı çərçivəsində vahid qanunvericilik
bazasının yaradılmasını nəzərdə tutur və aşağıdakı əsas prinsiplərə söykənir:
· daxili bazarda informasiya məhsullarının sərbəst yerdəyişməsini təmin edən prinsiplərə əməl
olunması;
· yeni informasiya texnologiyalarının geniş tətbiq edildiyi bir şəraitdə söz azadlığının,
informasiya əldə etmək hüququnun, şəxsi həyatın toxunulmazlığının qorunmasının təmin edilməsi;
· kiçik və orta biznesin innovativ inkişafına, elmi-tədqiqat işlərinə investisiyaların artırılmasına,
əhalinin məşğulluğuna dair məsələlərin həlli;
· insanların sağlamlığı və təhlükəsizliyi kimi ictimai maraqların və istehlakçıların hüquqlarının
qorunmasına yönəldilən hüquq normalarının müəyyən edilməsi.
Elektron ticarət sahəsində normativ-hüquqi bazanın yaradılması işləri Avropa İttifaqında hələ
1996-cı ildən başlanılmışdır. İttifaq daxilində gedən geniş müzakirələrdən sonra 1997-ci ilin aprel
ayında Avropa Komissiyası elektron ticarət sahəsində «Avropa təşəbbüsü» ilə çıxış etdi. 2000-ci
ildə informasiya cəmiyyəti və daxili bazarda elektron ticarətin bəzi hüquqi aspektləri barədə Direktiv
qəbul edildi. Həmin Direktivin əsaslarını Avropa İttifaqının daxili bazarının ümumi prinsipləri,
xidmətlərin azad təşkili və təqdim olunması, milli qanunvericiliklərin harmonizasiyası təşkil edir.
Ümumiyyətlə, elektron ticarətlə bağlı qanunvericilik bazasının yaradılmasında əsas məqsəd bu
sahədə fəaliyyətin təşkilini və həyata keçirilməsini təmin edən effektiv mexanizmin
yaradılmasından, vahid bazar çərçivəsində xüsusi təşəbbüsün və sərbəstliyin təmin edilməsindən,
«ifrat dərəcədə tənzimləmə»yə yol verilməməsindən ibarətdir. Elektron ticarətin tətbiqi zamanı
istehlakçıların hüquqlarının qorunması, müvafiq vergilərin tam və vaxtında ödənilməsi, ictimai
qaydalara əməl olunması, əhalinin sağlamlığının, təhlükəsizliyinin və əxlaqi prinsiplərinin
gözlənilməsi də ən vacib məsələlərdəndir.