Əlimiz çatan, ünümüz yetən vətən
Mürşüdova Ulduz Bəşir qızı
Fil.ü.f.d. dosent
“Folklorşünaslıq və el sənətləri” laboratoriyasının rəhbəri
AMEA ŞREM
Açar sözlər:
tapmacalar, atalar sözləri, əfsanə, millilik, nağıl, xalq müdrikliyi,
Azərbaycan dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğu təsdiqlənib və
bu torpaqlarda yaşayan xalq həmin ərazinin aborigenləridir. Ölkənin qədim
yaşayış məskənlərindən biri olan Şəki, Dünya Tarixi Şəhərlər Liqasının siyahısına
salınmışdır və qlobusun 78 şəhəri içərisində qədim insan məskəni kimi tanınaraq
qoruq şəhər elan edilmişdir. Şəki həm də, 2012-ci ildə Türksoyun yekun rəyinə
əsasən, türk dünyasının qeyri-maddi mədəni irs paytaxtı seçilmişdir.
Vətənimizin varlığını anlatmaq üçün çoxlu sahələr vardır, ancaq
mədəniyyətimizin və cəmiyyətimizin əsl təsvirini şifahi söhbətə əsaslanan folklor
örnəkləri vasitəsi ilə müəyyən etmək daha düzgün yoldur. Folklor kollektiv
mədəniyyətin müxtəlif icmalar arasında paylanmasıdır və bu icmaların
problemləri, narahatlıqları xalq bədii söz yaradıcılığında öz əksini tapmışdır.
Şəki, Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi, öz tarixi abidələri,
zəngin mədəniyyəti və adət-ənənələri ilə folklorşünasların, etnoqrafları,
arxeoloqların, antropoloqların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Belə qədim
mədəniyyəti olan ərazinin zəngin folklor yaddaşının yazıya köçürülməsi folklor
fədailərinin qarşıya qoyduqları məqsədlərdən biridir.
Hal-hazırda şəhər və onun ətraf kəndlərinin şifahi söz yaradıcılığı
örnəklərinin toplanması, tədqiqatı və nəşr etdirilməsi sahəsində bir-sıra
təqdirəlayiq fəaliyyətlər həyata keçirilir.
“Azərbaycan folkloru antologiyası silsiləsindən nəşr etdirilən, “Azərbaycan
folkloru antologiyası XVIII cild- Şəki folkloru III cild”, (Bakı 2009), adlı kitab
belə fəaliyyətlərdən biridir. Bu kitabda qələmə alınmış folklor örnəklərini toplayan,
tərtib edən AMEA Folklor institutunun baş elmi işçisi Hikmət Əbdülhəlimovdur.
Elatın milli söz xəzinəsini öz varislərinin qarşısına çıxaran və ona yeni həyat verən
Hikmət Əbdülhəlimov uzun illərdir ki, bu şərəfli işlə məşğul olur.
Kitab qiymətli və zəngin xalq yaradıcılığının müxtəlif növ və janrları ilə
zəngindir və saysız-hesabsız nümunələri özündə əks etdirir. Müəllif, bölgəni qarış-
qarış gəzmiş, bədii söz yaradıcılığı örnəklərini söyləyicilərdən toplamış, müdrik
ağsaqqal və ağbirçəklərimizin gələcək nəslə miras qoyduğu öyüd və tövsiyyələrini
bir araya gətirmişdir. Kitabda qələmə alınan örnəklər, əcdadlarımızın yaşadıqları
ərazilərdəki ruhları, ideyaları, özünüdərk kimi ali hissləri, duyğuları ilə qidalanmış
və əməl-ərsəyə gəlmişdir. Ərazidə yaşayan insanların məskunlaşdıqları yerlərə
sadiq olmaları ilə bağlı çoxlu deyimlər, bu ərazilər uğrunda canlarından keçməyə
hazır olan igid və pəhləvanların sərgüzəştləri haqqında yaradılan əfsanə və nağıllar
öz rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Vətən, yurd yeri, ana torpaq, adət-
ənənələrimiz kimi ideyalar qədim əcdadlarımızdan bizə miras qalan müqəddəs
ifadələrdir. Bu torpaqlarda ulularımızın məzarları var və onlar öz bədənləri vasitəsi
ilə ona güc, həyat verib yaşadırlar. İgid vətən oğullarının cəsur ürəkləri torpağa
qarışıb öz mərd, polad kimi əyilməz qüruru ilə döyünməkdə davam edir. Bu
döyüntülər xalq ədəbiyyatı örnəklərində təsvir edilən nəhəng dağların nəfəsində,
küləklərin vıyıltısında, çayların şırıltısında, torpağın bəhrəsində, daşların
gurultusunda simvolik olaraq ifadə edilir.
Kitabda işıq üzü görən nümunələrin dilində sadə xalq dilinin şirinliyi, bölgə
dialektinə məxsus ifadə tərzləri olduğu kimi verilmişdir ki, bu da müasir folklor
örnəklərinin nəşri sahəsində mühüm məsələdir. Qələmə alınan örnəklərin məhz
Şəki ərazisində həyata vəsiqə aldığı hər cümləsində, kəlməsində, ifadə
vasitələrində və toponomoyasında hiss edilir.
Tarixi şəxsiyyətlər haqqında yazılmış rəvayət, əhvalat və nağıllar ilk dəfə bu
kitabda öz əksini tapmışdır. Şəki xanı İsmayıl xan zülmkar və öz xalqına qarşı
qəddar bir sima kimi təqdim edilir. O zor gücünə öz hərəmxanasına qadın və qızlar
gətirir, bu zaman, hətta evli qadınları da ərlərinin əlindən almaqdan
çəkinmirdi.(s.106) “Cəza eyvanı” İsmayıl xan zalımlığının şahidi idi, qəzəbləndiyi
insanı həmin balkondan atdıraraq qətlə yetirirdi. Öz nəfsinin qurbanı olan İsmayıl
xan, xanımını əlindən alaraq saraya gətirdiyi Şəmsəddin bəyin qardaşı Sədrəddin
bəy tərəfindən qətlə yetirilir. Şeyx Şamil, onun həyat yoldaşı azərbaycanlı gözəl
Kərimət xanım (Hacı Çələbi xanın nəticəsi), oğlanları Qazi Məhəmməd, onlarınin
həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı maraqlı əhvalatlar təqdim edilir. Şeyx Şamilin naibi
Hacı Muradın Nuxada (Şəkidə) son günləri, iki dostun arasında yarana
düşmənçiliyin səbəbi, Hacı Muradın Şəkidəki əsirlik həyatı, qaçmağa çalışması,
uzun müddət ələ keçməməsi üçün döyüşməsi və öldürülməsi ilə bağlı xalq arasında
şifahi olaraq danışılan hadisələr, sadə dillə nəql edilir.(s.110). Hacı Çələbi xanın
nəsli ilə bağlı nəşr edilən materiallar tədqiqatçılar üçün məxəz ola bilər. Məhşur
aşıq Molla Cümənin öldürülməsi ilə bağlı məlumat da ilk dəfə bu kitabda
verilmişdir.
Topal Teymur, Öryət kəndi, şəkili real igid pəhləvanlar, onların güclü
idmançı bacarıqları bölgədə çox sevilə-sevilə danışılan rəvayətlərdir. Bu
materiallar bir də sübut edir ki, ərazidə yaşayan igidlər tez-tez idman yarışları
keçirir, qaliblərə ənam və qızıl pul verilirdi. Lakin onların, pəhləvan adı alması
üçün müxtəlif imtahanlardan keçməsi, liderlər tərəfindən ağır sınaqlara çəkilməsi
adəti var idi.
Kitabda nəşr etdirilən nağıllarda xeyirxahlıqla bədxahlıq, mərdliklə
namərdlik, hiyləgərliklə səmimilik arasında mübarizə gedir və sonda müsbət
qüvvələr qalib gəlir.
Kitabda heyvanlarla bağlı nağıllar da öz süjet xəttinə, mövzu və ideyasına
görə diqqəti cəlb edir. Heyvanlar tayfa-sürülər şəklində yaşayır və danışırlar. Bir
çox nağıllarda heyvanlar başqandırlar, güclüdürlər, totem və rəmzlər onların
üzərində cəmlənib. Bu əhvalatlarda biz bir çox heyvanları kainatın və insan
nəslinin yaradıcısı kimi təsvir edildiynin şahidi oluruq. Onlar sərbəst olaraq
hiyləgər kimi əhvalatlara girir və mədəniyyət daşıyıcılarıdırlar. Qədim insanın
təxəyyülünə görə insanla heyvan arasında bölgü yoxdur. Heyvanlar həm özləri
arasında, həm də insanlarla danışırlar.
“Atalar sözləri və məsəllər” (69-77) bölməsində verilən nümunələrdə ifadə
edilən müdriklik və praktiklik min illərdir ki, insanlara öz sosial həyatında
qarşılıqlı münasibətləri həyata keçirməkdə bələdçilik edir. Bu atalar sözləri
gündəlik təcrübənin və bütün insanların müşahidəsinin nəticəsi kimi yığcam və
mənalı dilin məhsuludur. Bu dil məhsulları asanlıqla yaddaşlarda yaşayır, danışığı
effektiv etmək üçün ritorik və şifahi nitq zamanı istifadə edilir. Baxmayaraq ki, bu
müdrik ifadələrin bir-çöxu hələ insanların elm almadığı, məktəblərin mövcud
olmadığı zamanların məhsuludur, bu gün inkişaf etmiş texnologiya əsrində də öz
aktuallığını və tərbiyəvi, praktiki tövsiyə əhəmiyyətini itirməyib. Araşdırmalar
göstərir ki, atalar sözləri ən inkişaf etmiş mədəniyyətlərdə belə mövqeyini ən
yüksək məqamda saxlayır. “Araz aşığından, Kür topuğundan” olan
dədələrimiz(s.69) öz yaşam praktikasında “halalın azının haramın çoxundan daha
dözümlü olması”, “haramın başı dağ boyda olsa da, kökünün qıldan nazik(s.72) və
zəifliyini kəşf edərək gələcək nəslə tövsiyyələr və məsləhətlər miras qoymuşlar.
Kitabda işıq üzü görən atalar sözlərinin tədqiqatı göstərir ki, onlar xalq
arasında müəyyən tətbiqə malikdirlər, onlardan gənc nəslin fikirləşməsi və həyatda
yaşayıb mübarizə aparmaq təcrübələrini öyrənməsi üçün geniş istifadə edilmişdir,
intellektin və mədəni səviyyənin yüksəlişilərində, ruhi xəstəlikdə, mədəni
mövzularda, fərqli əqli proseslərdə, atalar sözləri cəmiyyətdə sosial işçilərin,
müəllimlərin, məruzəçilərin strategiyalarına daxil edilmişdir və hətta siyasətçilər
tərəfindən təbliğat aləti kimi atalar sözlərinin qabaqcadan düşünülmüş
formalarından istifadə edilmişdir.
Regiondan qələmə alınan atalar sözləri həyat qanunlarını diqtə edir:”Quyunu
boyuna görə qaz ki, özün düşsən çıxa biləsən”.
Atalar sözlərində:
müqayisələr “insanın da meyvə kimi kalı olur”, “bayquş kimi neyvət”,
təkrarlar “ata haqqı, tanrı haqqı”, , “doymə taxta qapımı, döyməyim
qızıl qapını”, “ərim ər olsun, kol dibi evim olsun”,
anafora “ata olmayan ata qədrini bilməz”,
əkiz formulalar “qazandığını it yeyir, yaxasını bit yeyir”.
kontrast “özü əyri, yolu düz
alletirasiya “bala neyləsin, baba ölüb mal qalmasa, baba malından nə
fayda, başda ağıl olmasa”,
ritmik “yaz əkinçi, qış dilənçi”,
paralelizm “evin anası evin dayağı, elin anası elin dayağı”,
metafora “qız qızıl alma, qızı gözdən salma “oğul meyvədir, atası
bağban”,
Kitabın Tapmaca bölməsində qələmə alınan örnəklər onu yaradan xalqın
təfəkkürü yüksək inkişaf etmiş olduğunu sübut edir. Biliklərə yiyələnmək,
həqiqətlərdən xəbər tutmaq, bir çox həyat hadisə və faktlarının görünən və
görünməyən cəhətlərini bədii şəkildə obrazlaşdırmaq yolu ilə yaranan maraqlı
janrlardan biri olan tapmacalar yalnız əylənmək üçün deyil, eyni zamanda
təfəkkürün inkişafı üçün də əhəmiyyətlidir. Tapmacalar Azərbaycan folklorunda
geniş mövcud olmuş və inkişaf etmiş janrlardan biridir.
Kitabda nəşr etdirilən əcdadlarımızın tapmaca yaradıcılığı nümunələri, onların
təbiət, əşya və hadisələrə şüurlu münasibəti, problemlərin mahiyyətinə varmaq
qabiliyyəti, əhvalatların baş vermə səbəbləri, mənşəyi və tərkibi haqqında müəyyən
biliklərə malik olduğunun bariz nümunəsidir. Xalq nağıllarımızda padşahlıqların
bir-birilərini tapmaca, bulmaca, bilməcələr vasitəsi ilə imtahana çəkməsi, sınaqdan
yaxşı çıxmayan məmləkətin hətta döyüşsüz təslim olması hələ qədim
mədəniyyətimizdə təfəkkürə nə qədər önəm verməsi diqqətimizi cəlb edir.
Kitabda sadə, bəsit tapmaca nümunələri nəşr etdirilmişdir: Sadə, bəsit
tapmacaların cavabı asanlıqla tapılır və bunun üçün çox bilik və vərdişlərə sahib
olmaq vacib olmur. Bu tip tapmacalar kiçik yaşlı uşaqlarının təfəkkürünün
inkişafına təkan verən vasitələrdir.
Folklor həqiqəti obrazlı, bədii və şişirdilmiş formada əks etdirir. Orada həm
gerçəklik, həm də fantastika var, çünki həqiqəti yazarkən uydurmalar onu xoş
sonluğa aparır və xalq ədalətin, xeyirxahlığın qalib gələcəyinə inanmışlar; Bu gün
əhvalatlar əfsanə, mif, rəvayət olaraq qəbul edilsə də, hər şeyin tərkibində
atalarımızın tarix həqiqətləri ehtiva etmişdir. Xalq zehni möhtəşəm mədəniyyət
yaratmışdır və günümüzün sivilizasiyaları buna "fantastika, əfsanə, fantaziya,
folklor" kimi adlar vermişdir.
Kitabda çəşr etdirilən nağıl qəhrəmanlarının başına gələn hadisələr adi
məişət xarakterli, yaxud mistik, qorxulu, fəlakətlərlə müşayət olunur. Xalq
nağıllarının tərtibatında konfliktlər insan insan, insan təbiət, insan cəmiyyət, insan
sehirli qüvvələr, insan şər qüvvələr arasında inkişaf edir.
Pəhləvanlarla bağlı əhvalatlarda tarixi məhşur igid pəhləvanlar, sərkərdələr,
ağsaqqallar haqqında xalq tərəfindən yaradılan və mədh edilən əhvalatlar öz əksini
tapır. Bu nağıllarda bəzən qəhrəmanlar şişirdilmiş şəkildə təsvir edilir və onlar
həmişə düşmənlərindən daha mərd, qorxmaz və cəsur olurlar. Xalq bu yolla
düşmənlərdən qorunma yollarını öz gənc nəslinə öyrədir.
Məişətlə bağlı nağıllar həm mövzu, həm də mənşə baxımından müxtəlifdir.
Bu nağıllar real həyat və insanlar haqqındadır və onlar öz ağlı və fərasəti ilə
problemlərini həll edirlər. Bu növ Azərbaycan nağılları təkərləmə ilə başlayır
Lətifələr bölməsində Kişilərlə bağlı yaradılan lətifələr daha çox öz əksini
tapmışdır. Bu istiqamətdə yaranan lətifələrin qəhrəmanları kişilərdir və əsas gülüş
hədəfi siyasi fiqurlar, məişətlə bağlı yaranan zarafatlar, ictimai həyatla bağlı
gülməcələr, gülüş vəziyyətinə qəsdən salınan axmaqlar, vəziyyətdən çıxmaq üçün
yalanlar, situasiyaya zarafatla edilən münasibətlərdir. Bu zarafat və lətifələrdə yerli
əhali arasından çıxan baməzə insanlar baş qəhrəmanlardır. Eyni zamanda məhəlli
zarafatlar və gülməli situasiyaların gülüş doğuran tərəfləri qabarıq şəkildə
verilmişdir. Onların vəziyyətə uyğun davranışları, həm güldürmək, həm əylənmək,
həm də ələ salmaq məqsədi ilə yaradılmışdır. İnsanlar öz hallarına gülür, gündəlik
vərdişlərini hədəf alaraq məzəli əhvalatlara çevirirlər. Özünə gülməkdə də bir
hikmət vardır. Bu bölmədə qələmə alınan məzəli ixtilətlər, söhbətlərdə Dodu,
Biləcik, Qışlaq, Laysqi, Qaraqoyunlu, Dərəcənnət və Şəkinin digər kəndlərində
yaranan zarafatlar, məzəli əhvalatlar, gülməcələr öz rəngarəngliyi və məzmunu ilə
diqqəti cəlb edir.Bu məzəli əhvalatlarda məhşur gülüş ustası Lütvəli Abdullayevlə
bağlı məzəli əhvalatlar maraqlıdır. Bu əhvalatlar təsnif edərkən siyasi, məişət tipli
nümunəl daha çox yer almışdır. Sovetlərin zamanında dövlət idarəçilərinin
səriştəsiz idarəçilik qaydaları gülüş hədəfinə çevrilmişdir.
Bizim fikrimizcə, ən yaxşı zarafat qısa, sözlərin sayının minimal olması,
yumorun səviyyəsinin isə maksimal ifadə edilməsidir ki, bu zarafatı keyfiyyətli
edir və bu gün zarafatın aparıcı texniki elementlərindən biri hesab edilir. Uzun-
uzadı danışılan zarafatın keyfiyyəti aşağı düşür. Zarafatın əsas keyfiyyəti onun
lakonikliyidir. Bu gözlənilən zarafatlar bir neçə dəqiqə ərzində davam edə bilər.
Əks təqdirdə danışılan hekayə anti zarafat hesab edilir, çünki o əhval-ruhiyəni
dəyişir. Kitabda qələmə alınan zarafatlar öz təbiiliiyi, əhval-ruhiyyəsinin
pozitivliyi, paralel olaraq sarkazmları ilə diqqəti cəlb edir.
Qələmə alınan zarafatların linqvistik ifadələri və komikliyi zarafatın
məzmununu bildirir və gülüş doğurur: Zarafat təbəssüm oyadır ki, gülüş və
qəhqəhə zarafatın mexanizmidir. Milton Berle 1950-ci illərdə klassik teatr
təcrübəsi ilə bunu nümayiş etdirdi: əgər zarafatlar zamanı siz gülməli olmayan
frazaları eyni ritmlə işlədirsizsə auditoriya, hər halda, gülür. Klassik
üçkomponentli ritm olan ilkin şərait, normal fraza və gülüş zarafatın ritmini
yaradır. Auditoriyanı güldürmək mütləq ritm deyildir, ancaq "zarafatın" qeyri-
məntiqi nəticəsi olan "normal fraza" özü, gözlənilməz və kulminasiya nöqtəsidir.
Zarafatda zəka şüurlu olaraq bəzi ağıla gələn təhlükəli ideyaların qabağını
alır və ya hər şeyi deməkdən boyun qaçırmağa bizə kömək edir; zəka senzuraya
malikdir və ideyaları qaldırır. Müxtəlif zəka texnikaları məzəli sözləri ifadə etmək
üçün birisinə imkan verir. Zəka zarafatının arxasında dərin məna durur; "Mən
təhlükəli ideyalara malikəm". Yaxşı Zəka ritorika budağıdır və zarafat etmək üçün
spesifik nitq fiquruna malik olur.
Kitabda müxtəlif tip zarafatlar öz əksini tapmışdır:
siyasi zarafatlar,
professional yumor, etnik zarafatlar,
dini zarafatlar, tanrıya müraciətlər və s.
“Azərbaycan folkloru antologiyası XVIII cild- Şəki folkloru III cild”
kitabı məzmun baxımından rəngarəngdir və folklorşünaslığın inkişafı istiqamətində
tədqiqat aparmaq üçün qiymətli məxəzdir. Kitabda şəkililərə xas olan slənqlər,
xalq danışıq dili üslubu linqvistlər üçün maraqlı resursdur.
Toplunu uğurlu iş hesab edirik və müəllifə bu müqəddəs işdə daha böyük
nailiyyətlər arzu edirik.
Dostları ilə paylaş: |