Əliquliyev R. M. 1, Mahmudov R.Ş
Yüklə 224,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT 004:330.47:330.88 Əliquliyev R.M. 1 , Mahmudov R.Ş. 2
- İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİNİN FORMALAŞMASININ MULTİDİSTİPLİNAR ELMİ-NƏZƏRİ PROBLEMLƏRİ
- Açar sözlər
- İnformasiya cəmiyyətinə dair elmi-nəzəri baxışlar
| İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 3–18
www.jpis.az 3 UOT 004:330.47:330.88 Əliquliyev R.M. 1 , Mahmudov R.Ş. 2 1,2
AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, Bakı, Azərbaycan 1 secretary@iit.ab.az, 2 rasimmahmudov@gmail.com İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİNİN FORMALAŞMASININ MULTİDİSTİPLİNAR ELMİ-NƏZƏRİ PROBLEMLƏRİ Məqalədə informasiya cəmiyyətinin formalaşmasının multidistiplinar problemləri araşdırılır və təsnif edilir. İnformasiya cəmiyyəti nəzəriyyəsi ilə bağlı müxtəlif baxışlar, yanaşmalar, konsepsiyalar analiz olunur. Beynəlxalq təşkilatların informasiya cəmiyyəti quruculuğu ilə bağlı fəaliyyəti, çağırışları şərh edilir. İnformasiya cəmiyyətinin mutidistiplinar problemləri ilə məşğul olan dünyanın nüfuzlu elmi tədqiqat mərkəzlərinin və jurnallarının fəaliyyət istiqamətləri tədqiq olunur. Açar sözlər: informasiya cəmiyyəti, postsənaye cəmiyyəti, multidistiplinar yanaşma, informasiya siyasəti, informasiya istehsalı, innovativ fəaliyyət, intellektual mülkiyyət. Giriş Sivilizasiyanın inkişafının müasir mərhələsi olan informasiya cəmiyyətinin formalaşmasının və inkişafının əsasında informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) dayanır. Ona görə də informasiya cəmiyyətinin xüsusiyyətlərini və inkişaf tendensiyalarını İKT müəyyən edir. Bu gün İKT hərtərəfli və dinamik inkişaf prosesindədir. İKT sahəsində əldə edilən nailiyyətlərin hamısı praktiki əhəmiyyətə malikdir və bu nailiyyətlər cəmiyyətin bütün sahələrinə çevik şəkildə tətbiq edir. Buna görə də hazırda cəmiyyət, insan həyatı kəskin və bir sıra hallarda gözlənilməz və proqnozlaşdırılması mümkün olmayan transformasiyalar dövrünü yaşayır. Belə ki, ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni sahələrdə bir-birləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan, bir-birlərinə qarşılıqlı təsir göstərən, zəncirvari bağlılığa malik dərin dəyişikliklər prosesi müşahidə olunur. İnformasiya cəmiyyəti insan fəaliyyətinin bütün sahələrində baş verən kompleks dəyişikliklərin məhsulu olduğu kimi, onun elmi problemlərinin araşdırılması da multidistiplinar yanaşma tələb edir. Yəni informasiya cəmiyyətinin elmi problemləri texnologiya, iqtisadiyyat, hüquq, politologiya, fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya, pedoqogika, kulturologiya, linqvistika və s. sahələr üzrə əlaqələndirilmiş şəkildə tədqiqatların aparılmasını tələb edir. İnformasiya cəmiyyətinin elmi problemlərinin araşdırılmasına ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəlindən başlanmışdır. Ötən müddət ərzində informasiya cəmiyyəti ilə bağlı bir sıra elmi konsepsiyalar, nəzəriyyələr, yanaşmalar irəli sürülmüşdür. Həmin tədqiqatlarda da məhz informasiya cəmiyyəti müxtəlif aspektlərdən şərh olunur. Bir sıra beynəlxalq və regional təşkilatlar, o cümlədən BMT-nin çətiri altında olan qurumlar informasiya cəmiyyəti quruculuğuna dair araşdırmalar apararkən, hesabatlar, tövsiyələr, konsepsiyalar hazırlayarkən multidistiplinar yanaşmadan çıxış edirlər. Həmin təşkilatların bu yanaşması informasiya cəmiyyətinin formalaşmasına və inkişafına dair milli konseptual sənədlərdə də özünü əks etdirir. Hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində informasiya cəmiyyəti problemlərinin araşdırılması ilə bağlı nüfuzlu elmi tədqiqat mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Həmin mərkəzlərdə aparılan müvafiq tədqiqatlar da multidistiplinar xarakter daşıyır, informasiya cəmiyyətinin problemləri ilə bağlı kompleks yanaşma tətbiq edilir. Qeyd edilən elmi mərkəzlərin bir çoxu beynəlxalq əməkdaşlığa üstünlük verirlər və bu istiqamətdə müxtəlif layihələr həyata keçirirlər. Eyni zamanda, informasiya cəmiyyətinin multidissiplinar problemlərinə həsr olunmuş tədqiqinə dair bir sıra yüksək reytinqli elmi jurnallar nəşr olunur. Müvafiq beynəlxalq və regional təşkilatların, aparıcı elmi mərkəzlərin və jurnalların fəaliyyətinin öyrənilməsi və analizi ölkəmizdə informasiya cəmiyyəti problemləri üzrə tədqiqat aparan müəssisələr və tədqiqatçılar üçün aktuallıq kəsb edir. İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 3–18
4 www.jpis.az İnformasiya cəmiyyətinə dair elmi-nəzəri baxışlar Hazırda informasiya cəmiyyətini xarakterizə edən çoxlu sayda konsepsiya mövcuddur. Müvafiq konsepsiyaların müəllifləri informasiya cəmiyyətinin ən müxtəlif aspektlərini araşdırırlar. Bir sıra müəlliflər informasiya cəmiyyətini multidistiplinar yanaşma əsasında, yəni müxtəlif elmi aspektlərdən tədqiq edirlər, digərləri isə onun ayrı-ayrı aspektlərinə diqqət yetirirlər. Həmin fundamental tədqiqatlarda İKT-nin gətirdiyi yeni reallıqların ətraflı elmi-nəzəri analizi verilir. Ötən əsrin 70-ci illərində, demək olar ki, eyni vaxtda yaranan iki ideologiyanın – “postsənaye cəmiyyəti” və “informasiya cəmiyyəti” ideologiyalarının konvergensiyası baş verdi. Bundan sonra “postsənaye cəmiyyəti” və “informasiya cəmiyyəti” ideologiyaları sinonim kimi işlənməyə başladı. Hamı tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul olunur ki, “informasiya cəmiyyəti” termini elmi terminologiyaya Tokio Texnologiya İnstitutunun professoru Y.Xayaşı tərəfindən daxil edilib. Sonradan elmi ədəbiyyatda bu termin K.Katoyamı, T.Umesso, F.Maxlup və başqaları tərəfindən istifadə edilməyə başladı [3]. Yaponiya hökumətinə təqdim edilən Sənaye Strukturu Şurasının “Yapon cəmiyyətinin informasiyalaşdırılmasına siyasi yardımın konturları” (1969); Kompüterlərin istifadəsinin işlənməsi İnstitutunun “İnformasiya cəmiyyətinin planı” (1971); İqtisadi Planlaşdırma Agentliyinin “Yaponiya informasiya cəmiyyəti: mövzu və yanaşmalar” adlı hesabatlarında gələcək informasiya cəmiyyətinə dair ümumi baxışlar formalaşdırılmışdır: “kompüterləşmənin inkişafı insanlara etibarlı informasiya mənbələrinə çıxış imkanı verəcək və istehsalın yüksək səviyyədə avtomatlaşdırılması təmin etməklə onları rutin işlərdən azad edəcək” [4]. Həmin sənədlərdə informasiya cəmiyyətinin ümumi xarakteristikası aşağıdakı kimi verilmişdir:
insanları rutin işlərdən (o cümlədən onların bir çox intellektual növlərindən) azad edən avtomatlaşdırmanın və robotlaşdırmanın yüksək səviyyəsi;
informasiyanın məhsulun dəyərində rolunun artması. Bir çoxlarının fikrincə, müvafiq nəzəri baxışların əsasında görkəmli Amerika sosioloqu Daniel Bellin (1919-2011) “Postsənaye cəmiyyəti” konsepsiyası dayanır [5]. Bu konsepsiyada müəllif bilik və texnologiyaların inkişafının cəmiyyətin tərəqqisinə təsir göstərdiyini önə çəkirdi. Hesab edirdi ki, postsənaye cəmiyyətində maşın texnologiyasını informatikaya əsaslanan intellektual texnologiyalar əvəz etməyə başlayır, bu cəmiyyətin əsas siyası problemi elmə dövlət dəstəyinin forma və xarakteri ilə bağlıdır, burada artıq əzələ gücü və enerji deyil, informasiya əsas rol oynamağa başlayır. “Postsənaye cəmiyyəti” konsepsiyasının əsas müddəaları aşağıdakılardır:
D.Bellin 1970-ci illərdə yazdığı əsərlərdə informasiya cəmiyyəti ideyası açıq şəkildə irəli sürülmürdü, lakin o, nəzəri biliklərin sistemləşdirilməsini yeni sosial nizamın baza prinsipi hesab edirdi. Ötən əsrin 80-ci illərində İKT cəmiyyətin inkişafına daha dərindən təsir göstərməyə başlayır və həmin vaxtdan etibarən D.Bell informasiya cəmiyyəti konsepsiyasının tərəfdarına çevrilir. O, bu konsepsiyanı postsənaye cəmiyyəti konsepsiyasının inkişafının yeni mərhələsi hesab etməyə başlayır [6]. Bəzi alimlər isə hesab edirlər ki, informasiya cəmiyyəti ideyasını ilk dəfə görkəmli Amerika alimi, kibernetikanın banisi Norbert Viner (1894-1964) irəli sürüb. O, hələ ötən əsrin 50-ci illərinin əvvəlində yazırdı ki, gələcəkdə insanla maşın, maşınla insan və maşınla maşın arasında informasiya mübadiləsinin inkişafı cəmiyyətdə mühüm rol oynayacaq [7-8]. Yüklə 224,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|