AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ
AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI AKADEMĠYASI
Elman Mövsümov
Laləzar Quliyeva
ƏTRAF MÜHĠTĠN
KĠMYASI
(Ali məktəblər üçün dərslik)
II nəşr
Azərbaycan Respublikası təhsil
nazirinin 06.06.2007-ci il tarixli
678 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir.
Bakı – «MBM» – 2010
2
Müəlliflər:
Mövsümov Elman Məhəmməd oğlu
kimya elmləri doktoru, professor,
Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası,
Kimya kafedrasının professoru.
Quliyeva Laləzər Həsən qızı
kimya elmləri namizədi, dosent,
Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası,
Kimya kafedrasının dosenti.
Rəyçilər:
Fuad Yusif oğlu Əliyev,
kimya elmləri doktoru, professor, Gəncə Elmi Mərkəzin
direktoru, AMEA müxbir üzvü,
Vahid ġamxal oğlu Quliyev,
biologiya elmləri doktoru, professor,
AKTA-nın Ekologiya kafedrasının müdiri
E.Mövsümov, L.Quliyeva. Ətraf mühitin kimyası. Ali məktəblər üçün
dərslik (II nəĢr). Bakı: «MBM», 2010. - 184 səh.
Kitab
Universitetlərin
və
Azərbaycan
Kənd
Təsərrüfatı
Akademiyasının Ətraf mühitin qorunması və təbiətin mühafizəsi ixtisasları
üçün dərslik kimi nəzərdə tutulmuşdur. Kitabdan həmçinin bioloqlar,
ekoloqlar və digər ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr də istifadə edə bilər.
ISBN 978-9952-29-036-3
© E.Mövsümov, 2010
Bakı, «MBM»
3
GĠRĠġ
XIX-XX əsrlərdə yaranmış və inkişaf etmiş elmi-texniki tərəqqi
eyni zamanda ətraf mühitin – hava, su, torpaq və ərzaq məhsullarının
kimyəvi maddələrlə çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Tərkibində
minlərlə kimyəvi birləşmələr olan sənaye tullantıları şəklində təbiətə
yayılır və uzun müddət ətraf mühitdə qalaraq zərərsizləşmir və
nəticədə yeni daha zəhərli maddələrə çevrilirlər.
Sənayenin kimyalaşması dövrü cəmiyyətin artan tələblərini ödəsə
də onun tullantıları ətraf mühitə yayılaraq, hava, su, qida məhsulları ilə
orqanizmə daxil olaraq qarşısı alınmayan zərərli təsirlər yaradır.
Onların bir çoxu uzun müddətli təsirə malik olub bir neçə nəslin daxili
sistemində qalaraq sağalmaz xəstəliklər-xərçəng, mutagen-embrion-
təzadlar, allergiya-əmələ gətirirlər.
Məsələn, 1948-ci ildə alman alimi Paul Müller yeni insektisid-
DDT-Dixlor-difenil-trixlor etanı sintez edərək Tibb ilə Fiziologiya
sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
Azərbaycanda bit dərmanı kimi geniş istifadə tapmış bu yeni
kimyəvi birləşmənin 1964-cü ildə BMT-nin (Birləşmiş Millətlər
Təşkilatı) qərarı ilə istifadəsinə qadağa qoyulmuş, 1970-ci ildə SSRİ-
də tətbiqi dayandırılmış, lakin 1980-ci ilin ortalarına qədər bizim
respublikada geniş miqyasda istifadə edilmişdir.
Təbiət və canlılar bu birləşməni zərərsizləşdirə bilmir. Belə ki, ananın
südündən uşağa, uşağın qanından növbəti nəslə keçərək irsiyyət
hüceyrələrinə təsir edərək şikəst embrion və ya şikəst nəsl yaradır.
Təbiətdə isə uzun müddət qalaraq su, meyvə-tərəvəz vasitəsilə
orqanizmə daxil olur.
Müqayisə üçün deyə bilərik ki, Xəzər dənizinə Azov dənizi qədər
sulfat turşusu tökülərsə dəniz onu «xərcləmək» qabiliyyətinə malikdir.
Lakin Xəzər dənizi 2 kq DDT-ni heç cür zərərsizləşdirə bilmir.
Kimya sənayesi meydana gəldikdən sonra zavodların tullantıları
atmosferə və yer qabığına yayılaraq biosferi tamamilə korlayaraq
qarşısı alınmaz zərərli təsirlər yaratmağa başladı. Təbii ki, həmin
zavodlar yer qabığından çıxarılan faydalı qazıntılarla işləyir.
Zavodların əhəmiyyətli məhsulları ilə yanaşı istifadə olunan mineralla-
rın yalnız 2-3%-dən istifadə olunur. Qalan hissə isə təbiətə yayılaraq
4
ekologiyanı məhv edir. 1970-ci ildə planetin hər bir nəfərinə düşən
mineral miqdarı 20 tona bərabər olmuşdursa, sonrakı hər 10 il üçün bu
rəqəm 30% artaraq böyük kütləyə çatmışdır ki, bu filizlərin 97-98%-i
tullantı adı ilə təbiətin ballastına çevrilmişdir.
5 milyard il yaşı olan planetimizdə hər şey yerli-yerində istifadə
edilmiş, canlı varlıqların əmələ gəlməsi və təkamülü üçün lazımi şərait
yaradılmışdır.
İnsan zəkası inkişaf etdikcə təbii sərvətlərdən istifadə etməyə
başlamış və öz məişətini yaxşılaşdırmaq üçün sonu bizə məlum olan
texniki-inqilab səviyyəsinə çatdırmışdır.
Bu inkişaf mərhələləri zamanı insan zəkası həmçinin ətraf mühiti də
korlamağa başlamışdır.
Təbii qazın, daş kömürün, neftin kəşfi məişət problemlərinin həllinə
kömək etsə də, onların yanma məhsulları atmosferin çirklənməsinə
gətirib çıxarmışdır.
Hazırda hər il 3,3 milyard ton neft məhsulları, 30 milyard ton daş
kömür, 50 milyard ton təbii qaz yandırılır ki, bu zaman 30 milyard ton
sərbəst oksigen sərf edilir. Bunun əvəzində isə atmosferə 50 milyard tona
yaxın karbon qazı yayılır. Hesablamalara görə son 50 il ərzində istifadə
olunan oksigen qazının miqdarı canlı varlıların yarandığı zamandan bəri
istifadə olunan oksigen qazından çoxdur.
Ayrılan
karbon
qazının
miqdarı çoxaldıqda
atmosferin
temperaturunun yüksəlməsi prosesi gedir ki, bu da buzlaqların yavaş-
yavaş əriməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə də təbii tarazlıq get-gedə
pozulmağa başlayır.
Atmosfer havası canlı varlıqların əmələ gəlməsi və yaşaması üçün
əvəzolunmaz amil hesab olunduğundan onun
çirklənməsi qarşısıalınmaz fəsadlar əmələ gətirir.
Daxili və xarici faktorların təsiri ilə atmosfer havasından daimi
olaraq kimyəvi, fotokimyəvi, elektromaqnit, aerodinamik və istilik
prosesləri gedir. Bu proseslərin normadan fərqli dəyişmələri,
atmosferlə daimi təmasda olan yer qabığında, okeanlarda, hətta
kosmosda öz təsir effektini yaradır.
Var olmanın əsas şərti sayılan atmosfer təbəqəsi özlüyündə bir neçə
qatdan ibarətdir. Bizim daha çox təmasda olduğumuz troposfer 20 km
yüksəkliyə qədər hesab olunur ki, bu təbəqənin orta illik temperaturu
Dostları ilə paylaş: |