3
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 4(78)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 4 (78)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 4 (78)
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
HÜSEYN HƏŞİMLİ
Naxçıvan Dövlət Universiteti
E-mail: huseyn.hashimli@mail.ru
UOT: 82: 316. 3
İZZƏDDİN HƏSƏNOĞLUNUN BİR QƏZƏLİ HAQQINDA
Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, poeziya, İzzəddin Həsənoğlu
Key words: Azerbaijan literature, poetry, Izzeddin Hasanoglu
Ключевые слова: Азербайджанская литература, поэзия, Иззеддин Гасаноглы
On üçüncü yüzillikdə yazıb-yaratmış
Şeyx
İzzəddin Həsənoğlu doğma dilimizdə lirik şeirləri
dövrümüzə çatmış ilk Azərbaycan şairi kimi ədəbiyyat tariximizdə mühüm mövqe tutur. Hazırda
elm aləminə şairin üçü Azərbaycan, biri fars dilində olmaqla cəmi dörd qəzəli məlumdur.Bu
məqalədə biz İzzəddin Həsənoğlunun Azərbaycan elmi-ədəbi ictimaiyyətinə təqdimedilmə tarixi
baxımından doğma dildə ikinci şeiri - “Necəsən, gəl ey yüzü ağum bənüm” misrası ilə başlanan
qəzəli barədə bəzi məsələləri araşdırmaya cəlb edəcəyik.
Həmin şeiri alman şərqşünası, Hamburq Universitetinin professoru Barbara Flemminq aşkara
çıxarmış, 27-29 sentyabr 1972-ci il tarixlərdə Türkiyədə keçirilmiş I Türk Dili Bilimsəl
Qurultayında etdiyi “Sultan Qavri divanında naməlum şeirlər” adlı məruzəsində bu barədə elmi
ictimaiyyətə məlumat vermişdir. Dinlənilmiş məruzələrin materialları Türkiyədə 1975-ci ildə çap
olunmuşdur və B.Flemminqin təqdim etdiyi mətn daxilində Həsənoğlunun qəzəli də verilmişdir
(bax: 3, s.332). Həmin elmi tədbirdə iştirak edən Azərbaycan alimi Fərhad Zeynalov
alman şərqşü-
nası B.Flemminqin aşkarladığı qəzəl barədə Bakıda çıxan “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 25
noyabr 1972-ci il tarixli sayında dərc olunmuş “Həsənoğlunun azərbaycanca yeni şeiri” adlı yığcam
məqaləsində məlumat vermiş, şeirin mətnini də oxuculara çatdırmışdır
(7).
Fərhad Zeynalov yazırdı: “B.Flemminqin məlumatından aydınlaşdı ki, o, yeni bir Misir türk
əlyazmasında Həsənoğluya aid ola bilən ikinci bir şeirə də rast gəlmişdir. Bu əlyazması, özü də şeir
yazan Məmlük sultanı Kanısav əl-Qavriinin “Divan”ıdır. Bu “Divan”da Qavriinin həştad şeirindən
əlavə, Həsənoğlunun, Nəsiminin, Yaşbek və başqalarının iyirmi doqquz şeiri toplanmışdır.
B.Flemminqin fikrincə, Qavrii ”Divan”ında tapılan şeir Həsənoğlunun ola da bilər, olmaya da.
Həmin dövrdə Həsənoğlu imzası ilə yazan digər bir şair də ola bilərdi. B.Flemminqə görə,
Həsənoğlunun birinci şeiri ilə bu şeir arasında dil cəhətdən bir qədər fərq özünü göstərir.Şeiriyyət
cəhətdən isə hər iki şeirdə ümumi cəhət daha çoxdur”.
F.Zeynalovun yazdığına görə, B.Flemminq yeni aşkarladığı qəzəl barədə Azərbaycan
alimlərinin fikirlərini bilmək istəyib...
O vaxtdan ötən qırx ildən artıq müddət ərzində Azərbaycanda və Türkiyədə bir sıra
tədqiqatçılar “Necəsən, gəl...” mətləli qəzəl haqqında elmi qənaətlərini bölüşmüş, əksəriyyət də
bunu İzzəddin Həsənoğlunun əsəri kimi qiymətləndirmişlər. Araşdırmalar nəticəsində XIII-XIV
əsrlərdə türkdilli ədəbiyyatda Həsənoğlu təxəllüsü ilə yazıb-yaradan digər bir şair barədə məlu-
matlar əldə edilməmişdir.
“Necəsən, gəl...” qəzəlinin Həsənoğluya aidliyinə tək-tək şübhələr olsa da, fikrimizcə, bunlar
əsassızdır. Aparılmış araşdırmalardan görünür ki, B.Flemminqin tapdığı şeirlə Həsənoğlunun daha
əvvəllərdən bəli olan “Apardı könlümü...” qəzəli arasında bir çox ortaq məziyyətlər vardır ki,
bunlar eyni bir müəllifin duyum və deyim tərzi kimi xarakterizə olunur. Təhlil boyunca həmin
məqamlara toxunacağıq.
4
Həsənoğlunun Sultan Qavri divanında olan qəzəlindən əvvəl şeiri yazanın kimliyi “Həsənoğlu
fərmayəd” qeydi ilə bildirilmişdir. Həmin şeir belədir:
Nеcəsən, gəl, еy yüzü ağum bənüm?
Sən əritdün оdlara yağum bənüm.
And
içərəm səndən artuq sеvməyəm,
Sənün ilə хоş kеçər çağum bənüm.
Hüsn içində sana manənd оlmaya,
Əsli yuca, gönlü alçağum bənüm.
Al əlimi irəyim məqsuduma,
Qоma yürəkdə yana dağum bənüm.
Sən
rəqibə sirrini faş еylədün,
Anun ilə оldu şiltağum bənim.
Qışladum qapunda itlərün ilə,
Оldu kuyin uşda yaylağum bənüm.
Bən ölücək yоlına gömün bəni,
Baхa dursun yara tоprağum bənüm.
Tоprağumdan
bitə həsrətlə ağac,
Qıla zari cümlə yaprağum bənüm.
Bu Həsənоğlu sənin bəndəndürür,
Anı
rədd еtmə, yüzi ağum bənüm.
(11, s.105-106)
“Necəsən, gəl...” qəzəli də Həsənoğlunun “Apardı könlümü...” qəzəli kimi, məhəbbət mövzu-
sunda yazılmışdır. Amma burada dünyəvi eşqin təqdimi daha aparıcıdır.İlk beytdə lirik qəhrəman
öz ağüzlü sevgilisinə xitab edərək onun gəlişini arzulayır, bildirir ki, nigarın eşqinin ucbatından
aşiqin bədəninin yağı odlarda ərimişdir. Əslində litota kimi səciyyələndirilən bu deyim düşünməyə
əsas verir ki, aşiqi odlara salan məhz elə ilk misrada “gəl” deyə xitab olunan sevgilinin hicranıdır,
ayrılıq atəşidir.İkinci beytdə aşiq and içərək öz sevgisinə sədaqətini vurğulayır, onunla keçən
günləri xoş çağ sayır. Üçüncü beytdə əsas yeri nigarın tərənnümü tutur. Aşiq onun gözəllər içində
onun bərabəri olmadığını vurğulayır. Eyni zamanda, sevgilinin mənəvi kamilliyinə də xüsusi diqqət
yetirilir, bu gözəlin həm də “əsli yuca”, könlü alçaq” olması nəzərə çatdırılır. Fikrimizcə, burada
şair gözəlin uca əsilli, yəni əsil-nəsəbli olsa da, lovğalanmadığını, davranışca, mənəviyyatca sadə,
təvazökar, yetkin olduğunu demək istəmişdir. Bu beyt bir daha göstərir ki, qədim dövrdə “alçaq”
sözü dilimizdə indikindən fərqli məna daşımışdır.
Dördüncü beytdə aşiq sevgilisinə xitabən çəkdiyi hicrandan, ürəyinə çəkilmiş dağların yana
biləcəyindən danışır, vüsal arzusunu ifadə edir. Beşinci beytdə sevgilidən müəyyən mənada giley-
güzar duyğuları üzə çıxır. Anlaşılır ki, nigar bu eşqin sirrini rəqibə bildirmiş, aşiqlə onun arasında
mübahisə, çəkişmə də olmuşdur. Lakin bunlara baxmayaraq lirik qəhrəman eşq yolunda
fədakarlığını davam etdirir, hər cür əzablara, sınaqlara mətanətlə qatlaşır. Altıncı beytdə obrazlı şə-
kildə deyilir ki, aşiq sevgilinin yaşadığı yerin önündə daimi məskən salmışdır, qışı onun qapısında
itlərlə qışlayır, yayda isə yar yaşayan küçəni özünə yaylaq edir. Yəni lirik qəhrəmanın eşq naminə
gecəsi, gündüzü yoxdur, o, yar yolunu gözləməkdə, daima bu sevgi üçün iztirab çəkməkdədir.
Amma bu əzab aşiq üçün usandırıcı deyil.