3
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 7 (80)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 7 (80)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 7 (80)
BİOLOGİYA
SALEH MƏHƏRRƏMOV
AMEA-nın müxbir üzvü
Naxçıvan Dövlət Universiteti
salehmaharramov@mail.ru
UOT: 619;616.995
QOZ YARPAQLARININ ANTİHELMİNT TƏSİRİ
Açar sözlər: qoz yarpağı, antihelmint təsir, strongilyatlar, bişirmə, helmintoovoskopiya
Key words: walnut leaves, antihelmintic effect, strongilatus, brew, helmintoovoscopy
Ключевые слова: листья орех, антигельминтное действие, стронгиляты, отвар,
гельминтоовоскопия.
Təsir spektrinə görə qurdəleyhi preparatlar 2 qrupa bölünür.
1.
Bağırsaq helmintozlarının müalicəsində tətbiq edilən preparatlar. 2. Digər orqanlarda
lokalizasiya edən helmintlərə qarşı istifadə edilən dərman maddələri [9].
Praktikada helmintəleyhi vasitə kimi əsasən kimyəvi mənşəlli preparatlar istifadə edilir.
Qurd əleyhi preparatların seçici təsiri nisbidir. Bəzi antihelmintlər müxtəlif siniflərdən olan
helmintlərə təsir göstərir.
Bağırsaq helmintozlarının müalicəsində qurdəleyhi preparatların bağırsaqda yüksək
konsentrasiyasını yaratmaq vacib şərtdir. Buna görə də müalicədən əvvəl həzm traktında
möhtəviyyatın az olması əsas amillərdən biridir. Müalicədən 2-3 gün əvvəl xəstə heyvan asan həzm
olunan yemlərlə yemləndirilməli, nəhayət yem rasionu kəskin məhdudlaşdırılmalı və helmintlərin
bağırsaqlardan qovulmasını asanlaşdırmaq, eyni zamanda antihelmint preparatın bağırsaqda qalma
müddətini qısaltmaq üçün işlədici dərman verilməlidir.
Qurdəleyhi preparatlar az dozada helmintin ölümünə səbəb olmur, onların yumurta istehsalını
zəiflədirlər. Bu isə helmintoovoskopiki müayinələrdə antihelmint preparatın səmərəliliyini təyin etməyə
imkan vermir. Antihelmint preparatların təsir mexanizmləri müxtəlifdir. Bəziləri qurdun kutikulasını
dağıdır, başqaları narkotik təsir edir, digərləri onların hərəki fəallığını, əzələlərin tonusunu dəyişdirir. Təsir
mexanizmlərinə görə helmintəleyhi preparatlar aşağıdakı qruplara bölünür:
1. Qurdların sinir-əzələ sistemlərinin funksiyasını pozan preparatlar. 2. Helmintlərdə
energetik prosesləri blokada edən dərmanlar. 3. Helmintlərin örtüyünü dağıdanlar [10].
Helmintlərlə mübarizədə istifadə edilən kimyəvi mənşəlli antihelmint preparatların
orqanizmə müsbət təsiri ilə yanaşı, zəif də olsa həyati vacib orqanların funksiyasına mənfi təsirləri
də qeydə alınır. Xüsusən də onların ixracı zəif olduqda parenximatoz orqanların fəaliyyətində
pozulmalar müşahidə edilir. Digər tərəfdən kimyəvi maddələrin sintezi zamanı ətraf mühitin
çirklənməsi insan orqanizmi üçün təhlükə yaradır.
Bitkilərin antihelmint təsirlərinin araşdırılması istiqamətində son illərdə aparılan tədqiqat
işlərində yovşanın, üzərliyin, qalxanəyin, dirçəyin, yoncanın, biyanın, əvəliyin, dəvətikanının,
çaşırın, acılığın, sarımsağın və b. yüksək səviyyədə helmintosid səmərə göstərdiyi müəyyənləşib
[1, s. 5-22; 2, s. 6-11; 3, s. 3-5; 4, s. 175-179; 5, s. 85-88; 8, s. 64-68].
Bitkilərin vegetativ orqanlarının təbii olaraq heyvanlar tərəfindən yeyilən və yeyilməyən
növləri arasında antihelmint təsirə malik olanlarının müəyyənləşdirilməsi üçün ilk növbədə
ədəbiyyat məlumatlarına əsasən onların tərkibi araşdırılmalıdır. Seçilmiş bitkilərin antihelmint təsiri
ilkin olaraq orqanizmdən kənarda - in vitro şəraitində öyrənilir, sonra yüksək təsirə malik olanlar
müxtəlif formalarda heyvanlara verilir.
4
Bitkilərdə fəal təsiredici maddələrin çiçəkləmə və meyvələrin yetişmə fazasında maksimuma
çatdığını nəzərə alaraq həmin mərhələlərdə topladığımız vegetativ orqanlardan bişirmə hazırlayıb in
vitro şəraitində helmintlərə təsirini öyrənirdik. Antihelmint təsirini öyrəndiyimiz qoz yarpaqlarından
bişirməni ümumi üsullar prinsipi əsasında hazırladıq [6; 11, s. 6-16; 12, s. 8-12].
Ədəbiyyat məlumatına əsasən qoz ağacının (Iuglans regia L.) [13, s. 540] yarpaqları
helmintosid təsirə malikdir. Onun yarpaqlarını heyvanlar çox az dərəcədə yeyir. Bitkinin
yarpaqlarında L-hidroyuqlon, β-hidroqlükon, flavanoidlər; hiperozid (0,2%), 3-arabinozid kversetin,
3 arabinozid kempferol; askorbin turşusu (4-5%), aşı maddələr (3-4%), karotin (0,33 mq%), C, B
1
və P
vitaminləri aşkar edilib. Yaşıl yarpaqlar fitonsid təsirə malik olduğundan ibtidai parazitləri 12-13
dəqiqəyə məhv edir. Onun qızılı stafilokokklara, paratif bakteriyalarına, dizenteriya çöplərinə,
hemolitik streptokokklara təsir göstərməsi də müəyyən edilib. Tədqiqatlar onun tərkibinin uçucu və
uçucu olmayan fraksiyalarının da antimikrob təsir etdiyini göstərir [7, s 285-286].
Hazırladığımız bişirmələrin in vitro şəraitində antihelmint təsirini müəyyənləşdirmək üçün təzə
kəsilmiş heyvanların həzm sistemindən götürdüyümüz 20-30 ədəd helminti fizioloji məhlulda yuduqdan
sonra preparat olan qaba qoyub müşahidə aparırdıq. Nəzarət üçün həmin növ helmitlərdən eyni sayda
fizioloji məhlul olan kasaya qoyub təcrübə qrupunda olduğu kimi nəzarət aparırdıq.
Tədqiqatlarda qoyunların şirdanından götürülmüş hemonxuslara, bağırsaqlardan
topladığımız həzm sistemi strongilyatları və trixosefalyuslara qozun meyvələrin yetişmə
mərhələsində topladığımız yarpaqlarından hazırlanmış bişirmənin antihelmint təsirini öyrəndik.
Həzm sistemindən götürdüyümüz helmintləri bişirmə olan Petri kasasına daxil etdikdə
hemonxusların 2 saat 15 dəqiqəyə, strongilyatların 1 saat 55 dəqiqəyə, trixosefalyusların isə 33
saata hərəkətsizləşdiyini müşahidə etdik. Həmin helmintləri fizioloji məhlul olan Petri kasasına
keçirdikdə ölmədikləri sübut olunduğundan yenidən preparat olan kasalara qoyub nəzarət edirdik.
Helmintlərin ölümü nisbətən gec başlayaraq, hemonxuslarda 4 saat 20 dəqiqə, strongilyatlarda 4
saat 40 dəqiqə, trixosefalyuslarda isə 36 saata başa çatmışdır. Nəzarət kasalarında isə helmintlərin
ölümü 32-36 saata olmuşdur.
Preparatın strongilyatlarla yoluxmuş heyvanlar üzərində antihelmint təsirini araşdırmaq
üçün hər birində 5 baş olmaqla 3 qrup heyvan götürdük. Qrupdakı heyvanlar yaşına, çəkisinə və
əvvəlcədən aparılan müayinələrə əsasən yoluxma dərəcəsinə görə bir-birinə yaxın idilər. I qrup
heyvanların hər birinə 2 gün 50 ml, II qrupa isə 100 ml bişirmə verdik. III qrup heyvanlar isə adi
şəraitdə saxlanılmaqla nəzarət qruppası idi.
Bişirmə verildikdən 3 gün sonra təcrübədə olan bütün qrup heyvanlardan yenidən 3 dəfə
səhər tezdən kal götürüb helmintoovoskopiya edərək preparatın antihelmint səmərəliliyini
müəyyənləşdirdik. Qozun yaşıl yarpaqlarından hazırladığımız bişirmədən strongilyatlarla yoluxmuş
heyvanların hər birinə 50 ml 2 gün verdikdə onun antihelmint səmərəliliyi 34,1%, 100 ml verilən
qrupda isə 56,7%-ə çatdı. Birinci qrupda məhlul verilməmişdən əvvəl heyvanlarda 751,4 ədəd,
ikinci qrupda isə 648,6 ədəd, məhlul verildikdən sonra isə müvafiq olaraq 495,5 və 280,8 ədəd
strongilyat yumurtası sayılmışdır. Aparılan kliniki müayinələr qoz yarpaqlarının təcrübədə olan
heyvanlara toksiki təsir etmədiyini göstərdi.
Təcrübə heyvanları ilə eyni şəraitdə saxlanılan, lakin heç bir antihelmint bitki qəbul etməyən
nəzarətdə olan heyvanlardan götürülən kal nümunələrində helmint yumurtalarının sayı preparat
verilməmişdən əvvəl 717,6 ədəd, sonrakı müddətdə isə 729,5 ədəd olmuşdur ki, bu da təcrübə
qruplarındakı helmint yumurtalarının sayının preparatın təsirindən azaldığını göstərir.
Aparılan təcrübələrin nəticələri qozun meyvələrin yetişmə mərhələsində yarpaqlarının antihelmint
təsirə malik olduğunu sübut edir. Yarpağın tərkibindəki antihelmint təsirə malik fəal təsiredici maddələrin
ayrılması yeni yüksək səmərəyə malik helmintosid preparatın alınmasına səbəb olar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Məhərrəmov S.H. Müalicə profilaktika məqsədilə qoyunların mədə-bağırsaq nematodozlarına
qarşı anthelmint bitkilərin və onların kimyəvi preparatla qarışığının işlədilməsinə dair
təkliflər. Bakı,
Mütərcim, 2010, 27 s.