БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ
ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН
ELMИ
МЯЪМУЯСИ
№ 10 SENTYABR (EYLÜL) 2008
Dr. Adilə TAHİROVA
86
MÖTƏZİLƏNİN SON DÖVRLƏRDƏ GÖRÜLƏN TƏSİRİ
Dr. Adilə Tahirova*
İntellektual zəmində yaranmış ilk İslam düşüncə məktəblərindən
1
olan
Mötəzilənin klassik dövrdəki xidmətləri danılmazdır.
2
Mötəzilə alimləri İs-
lam əqaidinin əqli əsaslarını təsis edərək nəqllə ağlı uzlaşdırmağa səy gös-
tərmişdir. Onlar iman əsaslarını müdafiə etmək üçün bir vasitə hesab etdiklə-
ri kəlam elmində mühafizəkar hərəkət etməmişdir. Məzhəbə bağlılıq da on-
ların azadlıq nəzəriyyələrinə təsir etməmişdir. Bu düşüncə məktəbinin nüma-
yəndələri öz fərqli ideya və fikirlərini rahat bir şəkildə ifadə edə bilirdirlər.
Mötəzilə alimləri bir-birlərinə heç çəkinmədən müxalifət edə bilirdilər. Belə
ki, Nazzam əmisi Əbu-l-Hüzeyl əl-Əllafla, Nazzam ilə tələbəsi Cəfər ibn
Hərb, Əbu-l-Həsən əl-Əşəri ilə ögey atası Əbu Əli əl-Cübbai, Əbu Əli əl-
Cübbai ilə oğlu Əbu Haşim arasındakı elmi mübahisə və müzakirələr buna
misal verilə bilər. Mötəzilənin xidmətləri arasında Kəlam elmini qurması və
dini elmlərdə ağla böyük əhəmiyyət verməsi sayıla bilər. Ancaq bu, əsla vəh-
yin unudulduğu və ya ikinci plana qoyulduğu mənasına gəlməməlidir.
Bilindiyi kimi, kəlam elminin məsələləri iki hissəyə bölünür. Bunlar kəlamın
dəyişməz olan məsələləri (məsail və məqasıd)
3
və zamana görə dəyişə bilən,
məsaili isbata yarayan vəsaildir (məbadi). Mötəzilə ağlı əqidə məsələlərinin
* Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi.
1
İslam düşüncə məktəbi ifadəsi “məzhəb” termininin yerinə istifadə edilir. Bu
ifadənin daha uyğun olduğunu düşünərək məqalədə geniş şəkildə istifadə etməyə
çalışmışıq. (Müəl.)
2
Mövzu ilə əlaqəli geniş məlumat üçün bu mənbələrə də müraciət edilə bilər.
Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism", Islamic Studies, VIII c.,
1969; Əhməd Mahmud Sübhi, Fi ilmil-kəlam (əl-Mutəzilə), Beyrut 1985; Zuhdi
Cərullah, əl-Mutəzilə, Beyrut 1990; İlyas Çelebi, “Mutezilenin klasik İslam
düşüncesindeki yeri ve modern döneme etkileri”, Kelam Araştırmaları, 2:2
(2004), s. 3-24; İlyas Çelebi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı
Abdülcebbar, Rağbet yayınları, İstanbul 2002; İlyas Çelebi, “Mutezile”, TDV
İslam Ansiklopedisi, XXXI, İstanbul 2006, s. 391-401; Adilə Tahirova, Kadı
Abdulcebbar ve Ebu-l-Muin en-Nesefiye göre nübüvvetin gerekliliyi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul-2004.
3
İman əsasları və əsas prinsiplər deməkdir.
Mötəzilənin son dövrlərdə görülən təsiri
87
ortaya qoymaq üçün deyil, əsas prinsipləri (məsail) isbat etmə vasitəsi olan
vəsail sahəsində istifadə edirdi.
Mötəzilənin o dövrdə ortaya çıxması bir baxıma tarixi zərurət də hesab
edilə bilər. Belə ki, fəthlər nəticəsində İslam ərazisinin genişlənməsi və
bunun nəticəsində müxtəlif din, fikir və əqidələrə sahib insanlarla qarşılaş-
ma, məzhəblərin ortaya çıxma səbəblərindən biri kimi göstərilir. Bu insan-
ların İslam əqidəsində olmayan və onların öz əvvəlki əqidələrindən qay-
naqlanan suallara cavab vermək üçün yeni üslub və ağlın da istifadəsi gərəkli
idi. Eyni zamanda o dövrdəki dinsizlər, materialistlər, sabiilər, atəşpərəstlər,
maniheistlər və başqa dinlərə mənsub olanların etirazlarına cavab vermək
üçün fikir mübarizəsi aparan alimlərə ehtiyac var idi. Mötəzilə də bu müba-
rizəni layiqincə aparmağa müvəffəq oldu. Miladi IX əsrin ortalarından eti-
barən tənəzzülə uğramağa başlayan Mötəzilənin ən böyük səhvi isə azadlıq
haqqındakı nəzəriyyələrinin əksinə gedərək fikirlərini başqalarına qəbul
etdirmək üçün təzyiqə əl atmalarıdır. Bunu da ifadə etmək lazımdır ki,
Mötəzilənin təsiri yaranma tarixindən bir müddət keçdikdən sonra artıq
görülməyə başlanmışdı. Bu təsir Əhli-sünnənin qollarından birinin banisi
olan Əbu-l-Həsən əl-Əşəri (v. 324/936) vasitəsiylə, ondan sonra Cüveyni (v.
478/1085), Qəzzali (v. 505/1111), Fəxrəddin Razi (v. 606/1210) kimi alim-
lərin şahidin qaibə qiyası, mütəşabih nəssin ağılla təvili və s. metodları qəbul
etməsi ilə Əhli-sünnədə özünü göstərir. Belə ki, qırx il Mötəziləyə xidmət
etdikdən sonra bu məzhəbi tərk edən Əşərinin bu metoddan tamamilə
uzaqlaşması mümkün deyildi. Eyni zamanda Şiəliyin (xüsusilə Zeydiyyə
qolunun) fikir və metodunda da Mötəzilənin təsiri özünü büruzə verir. Zeyd
ibn Əli və Məmun dövründə yaşamış Qasım ibn İbrahim ər-Rəssi tərəfindən
başladılmış Mötəzilə-Şiə yaxınlığı Zeydilik içərisində Mötəziləyə aid fikir-
lərin yaşamağa davam etməsinə səbəb olmuşdur. Zeydiyyə alimi İbn əl-Mur-
taza onları müdafiə edir, Məqbili isə üsulu-d-dində bu iki məzhəbin eyni fi-
kirlərə sahib olduqlarını söyləyirdi. Mötəziləyə aid əsərlərin günümüzə qədər
qorunub saxlanması, nəşr edilməsi məsələsində də Zeydiyyənin xüsusi rolu-
nun olması onların Mötəziləni özlərinə yaxın hesab etmələrindən qaynaq-
lanmışdır.
Mötəzilənin sonrakı dövrlərdəki təsirinə gəlincə, bu təsirin XIX əsrdəki
yenilik axtarışları və İslami elmlərdə canlanma yaratma təşəbbüsü ilə bariz
şəkildə ortaya çıxdığını söyləmək mümkündür. Belə ki, orta əsrlərdə dinlər
Dr. Adilə TAHİROVA
88
üçün intellektual durğunluq yaşansa da XIX əsrdən etibarən bir canlanma
başlamışdır. Bu dövrdən etibarən Hindistan, Misir və Türkiyə kimi ölkələrdə
meydana gələn yenilik hərəkatı dini sahədə də təcdidə gətirib çıxarmışdır.
Kəlam sahəsində də yeniləşmə istəyi metod ətrafında müzakirələrə səbəb ol-
muşdur.
4
Bu zaman İslam mədəniyyətinin bütün mirasından bəhrələnmə
məqsədilə bütün İslami elmlərə və məzhəb fərqi güdmədən müsəlman alim-
lərin əsərlərinə müraciət edilmişdir. Təcdid dövründə kəlam sahəsindəki ihya
və təcdid hərəkatının başladığı bölgələrdən Hindistan və Pakistan misal veri-
lə bilər. Bu dövrdə ortaya çıxan dini cərəyanların insanın azadlığını, ağla
önəm məsələsini ön plana çıxardığı görülür. Mötəzilənin fikirləri ilə görülən
paralellik həmin dövrün kəlamçılarının onların metod və fikirlərindən ilham
aldıqlarını göstərir.
Seyid Əhməd Xan (v. 1316/1898), Seyid Əmir Əli (v. 1347/1928) və
Mövlana Muhəmməd Əli (v. 1349/1931) kimi müsəlman mütəfəkkirlər
qarşılaşdıqları problemləri həll etməyə çalışarkən Mötəzilənin fikirlərindən
istifadə etmişdir. Seyid Əhməd Xanı bəzi müəlliflər Mötəzilədən ilham ala-
raq irəli sürdüyü fikirlərinə görə onu yeni Mötəzilə hərəkatının nümayəndəsi
kimi xarakterizə edirlər. Lakin o, bəzi mövzularda Mötəzilənin fikirlərinə
yaxın olsa da bu məktəbin bəzi düşüncələrindən uzaqlaşmışdır. Onun Mö-
təziləyə olan heyranlığının səbəblərindən biri kimi bu düşüncə məktəbinin
məzhəb təəssübünü aşan bir davranışa sahib olması da göstərilə bilər. Möv-
lana Muhəmməd Əlinin də xüsusilə qədər məsələsində Mötəziləyə yaxınlı-
ğını görmək mümkündür.
İslam düşüncə ənənəsini yeni dövrə daşımış alimlərdən Cəmaləddin Əf-
qani (v. 1314/1897), Məhəmməd Abduh (v. 1323/1905), Rəşid Rza (v.1354
/1935), Fərid Vəcdi (v. 1373/1954) və Əhməd Eminin (v. 1373/1954) adla-
rını da çəkmək mümkündür. Ağlı istifadə etmə, təqlidi rədd etmə və uzlaş-
dırma kimi Mötəziləyə yaxın üslublarına görə bu məktəbə bağlı olduqları
irəli sürülmüşdür. Əslində adı keçən mütəfəkkirlər bir çox İslam düşüncə
məktəbi kimi bu məzhəbin də fikirlərindən istifadə etmək istəyirdilər. Mötə-
zilə alimi olan əl-Həyyatın əl-İntisar adlı məşhur əsərini Nyberqlə birlikdə
4
Geniş məlumat üçün bax. Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism", Is-
lamic Studies, VIII c., 1969, s. 322-324.
Mötəzilənin son dövrlərdə görülən təsiri
89
tədqiqat edən Əhməd Emin bu məzhəbə heyranlığını ifadə etdikdə ciddi
etirazlarla da üzləşmişdir.
5
Namık Kemal (v. 1306/1888), Filibeli Ahmed Hilmi (v. 1335/1914),
Musa Kazım Efendi (v. 1338/1920), Abdüllatif Harputî (v. 1334/1916),
Dardağanzade Ahmet Nazif, Celâl Nuri (v. 1938), İzmirli İsmail Hakkı (v.
1946) kimi son dövr Osmanlı din alimləri də yenilik tərəfdarları idilər. Onlar
da kəlam əsərlərinin yenidən yazılması, metod axtarışı, və məzhəblərin fikir-
lərinin uzlaşdırılaraq birləşdirilməsi fikrini müdafiə edirdilər.
6
Kazanlı Əbdünnasır Kusavi və Musa Carullah Biqiyev (v. 1369/1943) ilə
Krımlı İsmayıl Qaspıralı (v. 1914) kimi alimlər də Mötəzilədən təsirlənərək
yeni bir hərəkat başlatmışdır. Onlar da ağlın önəmi, təqlidin rəddi, təcdidə
ehtiyac olduğu, insanın azad olduğu, imanda təsdiqlə birlikdə əməlin də la-
zım olduğu kimi məsələləri vurğulamışdır. Eyni zamanda məzhəb ixtilafla-
rını aradan qaldırmanın zəruri olduğunu bildirmişdir.
XX əsrin ortalarından etibarən ortaya çıxan modernizm tərəfdarlarında
da Mötəzilə məktəbinin izlərini görmək mümkündür. Fəzlurrəhman, Həsən
Hənəfi, Murtaza Mütəhhəri, Məhəmməd Abid əl-Cabiri və Arkoun kimi mü-
təfəkkirlər də özlərini Mötəziləyə aid etməsələr də təqlidin rəddi, azadlıqla-
rın ön plana çıxarılması, ağlın səlahiyyət sahəsinin artırılması, məsləhətin
əsas alınması, elmə önəm verilməsi və məzhəbləri uzlaşdırmaq kimi Mötəzi-
lənin vurğuladığı bir çox prinsipi qəbul edirlər.
Yenilik tərəfdarı axımların bir-birinə təsiri olsa da aralarında böyük fərq-
lər müşahidə edilir. Belə ki, bunlardan bəziləri milli mədəniyyətlərini dirilt-
mə məqsədini daşıyır. Məsələn Hindistandakı modernist hərəkatın əsasən
ənənəvi hind mədəniyyətinə qayıdışı təmsil etdiyini söyləmək mümkündür.
5
Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism", İslamic Studies, VIII c.,
1969, s. 321.
6
Osmanlıdan Cumhuriyete İslam düşüncesinde arayışlar, Sadeleştirenler:
Abdurrahman Dodurgalı, Adil Bebek, Ahmet Yücel, Ferhat Koca, İlyas Çelebi,
Mehmet Erdoğan, Rağbet yayınları, İstanbul 1999. Bu kitabda Şehbenderzade
Filibeli Ahmed Hilmi, Musa Kazım, Yeşilzade Muhammed Salih, Ziyaeddin
Ezheri, İsmayıl İzmirli Hakkı, Halim Sabit, Musa Carullah Bigi, Ahmed Hamdi
Akseki, Şemseddin Günaltay və İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu kimi müəlliflərin
məqalə və yazıları toplanmışdır. Kitab, “İslamda yenilik arayışları” silsiləsindən
nəşr edilmiş əsərlərdən hesab edilə bilər. Bu yazıların bir çoxunda yuxarıda bəhs
edilən fikirlərə rast gəlmək mümkündür.
Dr. Adilə TAHİROVA
90
Bu fikir hamıya deyil, Seyid Əhməd Xan, Seyid Əmir Əli, Übeydullah əl-
Hindiyə şamil edilə bilər. Bu hərəkatın Misirdəki nümayəndələri olan
Məhəmməd Abduh və Cəmaləddin Əfqani kimi alimlər isə teolojik xarakter
daşıyan bir yenilik tərəfdarı idi. Türk dünyasındakı yenilik hərəkatı daha çox
qərb təmayüllü olub Misirli alimlər kimi Mötəzilənin adını çəkməməyə
çalışırdılar. Öz aralarında mübahisə edərkən Mötəzilədən iqtibas etdiklərini
isə müşahidə etmək mümkündür. Məsələn Musa Kazım Efendi, Musa Ca-
rullah Biqiyevdə bu cür iqtibasları görmək mümkündür.
7
Şərqşünas qərb alimləri Mötəziləni tanıdıqda onun fikirlərini liberalizmə
yaxın hesab edərək heyranlıqlarını ifadə etdilər. Hətta bu düşüncə məktəbi-
ninin nümayəndələrini “İlk İslam rasionalistləri” kimi adlandırdılar. O`leary,
Qoldziher, Robert Qaspar və Detlev Xalid kimi müəlliflər Mötəzilənin
fikirlərinin təsiri altında qalaraq ağıl, elm, insan azadlığı kimi məfhumlardan
bəhs edən, təəssübü, təqlid və məzhəbpərəstliyi rədd edən son dövrün adı
çəkilən İslam alimlərini “Yeni Mötəzilə (Neo-Mötəzilə) kimi təqdim etdilər.
8
Məsələn Qoldziherə görə mədəniyyətlə bağlı bir hərəkat xüsusiyyəti daşıyan
Hindistandakı Yeni Mötəzilə hərəkatı, Avropa mədəniyyətindən təsirlənən-
lərin başlatdığı bir intellektual islahat cəhdidir. Qoldziherin bu fikirlərini ya-
nıldıcı hesab edənlərlə razılaşmamaq qeyri-mümkündür. Mötəziləni tədqiq
etmiş Nyberq, Stainer, Vatt kimi alimlər Mötəziləni vəhy və ağlı uzlaşdırma-
ğa çalışan, dövrlərinin problemlərinə yer verərək onları həll etməyə çalışan
İslam düşüncəsində xüsusi rolu olan alimlər olaraq qiymətləndirirlər. Bu,
həqiqətə daha yaxın bir təhlildir. Mötəzilə alimlərini hər sahədə ağlın mütləq
hakim olduğunu düşünən filosoflar kimi təqdim etmək mümkün deyil. Çünki
onların ağlın və nəqlin həm birgə və həm də ayrı səlahiyyət sahələrinin oldu-
ğunu söylədikləri bilinir, məsələn təabbudi məsələlərdə sadəcə nəqli tək
mənbə hesab etdikləri də məlumdur. Eyni zamanda bu alimlərin zahid, iba-
dətlə çox məşğul olan şəxslər olduğu da mənbələrdə ifadə edilir. Hətta zəif
7
İlyas Çelebi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet
yayınları, İstanbul 2002, s. 188-201.
8
Daha əvvəl adı keçən və məqaləni yazarkən istifadə edilən Detlev Xalidin
məqaləsi belə adlanır: "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism" ( Islamic Studies, VIII
c., 1969, s. 322-324). R. Qasparın bir məqaləsi isə belə adlanır: “Le Renouveau
de Mo'tesilisme” (MIDEO, IV/1957, s. 141-202).
Mötəzilənin son dövrlərdə görülən təsiri
91
də olsa Mötəzilə adının qaynağının zahid və abidi xarakterizə etmək üçün
istifadə edilən bir vəsflə əlaqəsi olduğu ehtimalı vardır.
9
Hələ dissertasiya işi yazarkən diqqətimi cəlb edən Detlev Xalidin məqa-
ləsi və çox iddialı Neo-Mötəzilə ifadəsi, “Həqiqətən yeni bir axımdan bəhs
etmək mümkündürmü?” - sualını meydana gətirmişdi. Məqalə boyu Mötəzi-
lənin bariz şəkildə son dövr alimlərinə təsiri ilə yanaşı bu suala cavab axtar-
mağa çalışmışıq. Qərb şərqşünas alimlərinin əsərlərindən belə bir qənaətə
gəlmək mümkün olsa da nəticə etibariylə yeni bir Mötəzilə axımının var ol-
duğunu iddia etmək həqiqəti ifadə etməz. Lakin intellektual mirasımızın bir
parçası olan Mötəzilənin ağla və təcrübəyə verdikləri əhəmiyyəti, metod or-
taya qoyma səylərini, təəssübdən uzaq şəkildə fikirlərini ifadə edərək sərbəst
formada müzakirə etmələrini, məzhəbləri uzlaşdırmaq cəhdlərini, azadlıq
haqqındakı nəzəriyyələrini günümüzə daşıya bilərik. Son dövr alimlərinin
səyləri də yenidən bir məzhəbi diriltmək məqsədini deyil, bəlkə də bizim ifa-
də etdiyimiz məsələlərdə axtarışlarla əlaqədardır. Ənənəvi İslam düşüncəsin-
dəki müsbət hesab edilə bilən üslub, ideya və fikirlərdən bəhrələnmə, digər
İslam düşüncə məktəbləri kimi Mötəzilənin də zəngin düşüncə mirasından
istifadə etmə günümüzün aktual məsələlərinə həll yolları tapmağa və ya kə-
lam elmi üçün yeni bir metodologiya qurma səylərinə də öz töhfəsini verə
bilər.
9
İrfan Əbdülhəmid, İslamda itikadi mezhepler ve akaid esasları, tərc. M. Saim
Yeprem, s. 98.
Dr. Adilə TAHİROVA
92
ƏDƏBİYYAT
1.
Adilə Tahirova, Kadı Abdulcebbar ve Ebu-l-Muin en-Nesefiye göre
nübüvvetin gerekliliyi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul-2004.
2.
Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tezilism", Islamic Studies,
VIII c., 1969, s. 322-324.
3.
Əhməd Mahmud Sübhi, Fi ilmil-kəlam (əl-Mutəzilə), Beyrut 1985.
4.
İlyas Çelebi, “Mutezile”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXI, İstanbul
2006, s. 391-401.
5.
İlyas Çelebi, “Mutezilenin klasik İslam düşüncesindeki yeri ve
modern döneme etkileri”, Kelam Araştırmaları, 2:2 (2004), s. 3-24.
6.
İlyas Çelebi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı Abdülcebbar,
Rağbet yayınları, İstanbul 2002.
7.
İrfan Əbdülhəmid, İslamda itikadi mezhepler ve akaid esasları, tərc.
M. Saim Yeprem, Marifet yayınları, III nəşr, İstanbul 1994.
8.
Osmanlıdan Cumhuriyete İslam düşüncesinde arayışlar (Şehbender-
zade Filibeli Ahmed Hilmi, Musa Kazım, Yeşilzade Muhammed Salih, Ziya-
eddin Ezheri, İsmayıl İzmirli Hakkı, Halim Sabit, Musa Carullah Bigi,
Ahmed Hamdi Akseki, Şemseddin Günaltay, İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu),
Sadeleştirenler: Abdurrahman Dodurgalı, Adil Bebek, Ahmet Yücel, Ferhat
Koca, İlyas Çelebi, Mehmet Erdoğan, Rağbet yayınları, İstanbul 1999.
9.
Zuhdi Cərullah, əl-Mutəzilə, Beyrut 1990.
Mötəzilənin son dövrlərdə görülən təsiri
93
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена методу Мутазилитов и их влиянию мыслителям
19-20 вв. названными Нео-Мутазилитами. Мутазилиты были предста-
вителями свободного мышления раннего периода Ислама. Их отноше-
ние к религии и религиозному мышлению стало прототипом модер-
нистского периода.
Главными терминами в статье являются эти слова: Мутазилиты,
Нео-Мутазилиты, модернизм.
RESUME
This article has dealt with the Mu'tazilite method and their impact to the
thinkers of 19
th
and 20
th
centures who named as Neo-Mu’tasilite. Mu’tazilite
thinkers were the representatives of free thinking in early Muslim society.
Their approach to religion and religious thinking became a prototype in
modern period.
Key words: Mu'tazila, Neo-Mu'tazilism, tajdid.
Dostları ilə paylaş: |