3
G I R I Ş
Plastik kütlələrə, adətən sərt, yarımsərt və yumşaq plastiklər aid edilir.
Elastiklər və yumşaq plastiklər müəyyən oxşar xassələrə malikdirlər, lakin qayıdan
deformasiyanın ölçüsü, eləcə də inkişaf və çəkilmə sürətinə görə fərqlənirlər.
Elastiklərdə, demək olar ki, bütün deformasiya yüksək relaksasiya sürəti (adətən ani)
ilə qayıdan olur. Yumşaq plastiklərdə çoxlu qalıq deformasiyaları müşahidə olunur,
qayıdan deformasiyalar isə aşağı sürətlə inkişaf edir və qayıdır.
Yüksəkmolekullu birləşmələr kimyasının nailiyyətləri və üzvi sintez
sənayesinin inkişafı müxtəlif xassəli sintetik yüksəkmolekullu maddələrin
(polimerlərin) alınmasını şərtləndirmişdir. Bu maddələr əsasında hazırlanan
materiallar bəzi istismar göstəricilərinə görə təbii yüksəkmolekullu birləşmələrə
nəinki uduzur, hətta bir çox hallarda onları üstələyirlər. Bu materiallar arasında
gələcək texniki tərəqqi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən plastik kütlələr mühüm yer
tutur. Plastik kütlələr müxtəlif xalq istehlakı mallarının istehsalında xammal kimi
istifadə edilir. Sintetik qatranlar və plastik kütlələrin öyrənilməsi yalnız bu materiallar
əsasında müvafiq çeşid qruplarının yaradılması səbəbindən deyil, həm də böyük
ölçüdə onların sənaye mallarının bütün vacib qrupların istehsalında tətbiq edilməsi
səbəbindən sənaye mallarının əmtəşünaslıq və ekspertizası üçün böyük əhəmiyyət
kəsb edir.
Təbii materialların əvəz olunması üçün yaradılan ilk plastik kütlələr sellüloid
və qalalit idi. Onlar üçün ilkin xammal kimi kimyəvi yolla dəyişdirilmiş təbii
polimerlər – sellüloza efirləri (sellüloid üçün) və zülal maddələri (qalalit üçün)
götürülmüşdür. Sintetik qatran və plastik kütlələr keçən əsrin əvvəllərində alınmışlar.
Əvvəlcə fenoplast və aminoplastlar, sonra isə polistirol, polivinilxlorid,
4
polimetilmetakrital və digər polimerlərin istehsalına başlanmışdır. 60-70-ci illərdə isə
sintetik qatran və plastik kütlələrin böyük sənayesi yaranmışdır.
Məmulat halına təzyiq altında tökmə, ekstruziya, vakuum mühitində formaya
salınma kimi daha mütərəqqi üsullarla emal oluna bilən termoplastik polimerizasiya
qatranları və onlar əsaslı plastik kütlələrin (polivinilxlorid, polietilen, polipropilen,
müxtəlif birgə polimerlər və s.) istehsalı sürətlə artır. Sintetik qatran və plastik
kütlələrin istehsalı texniki mütərəqqi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən vacib xalq
təsərrüfatı sahələrindən birinə çevrilmişdir. Bu, müxtəlif plastik kütlələrin
xassələrinin çoxluğu, onların məmulat halına texnoloji emal rahatlığı və ucuz
xammalın mövcudluğu ilə izah olunur, bu isə sintetik polimer materialların xalq
təsərrüfatının bütün sahələrində, o cümlədən xalq istehlakı mallarının istehsalında
geniş tətbiq edilməsini şərtləndirmişdir. Hal-hazırda tam, yaxud qismən plastik
kütlələrdən istehsal edilən məmulat, yaxud ayrı-ayrı detalları olmayan mal qrupunu
təsəvvür etmək çətindir.
Linoleum istehsalına ilk dəfə XIX əsrin ikinci yarısında başlanılmışdır. O, bir
tərəfinə 2-3 mm qalınlığında linoleum pastasının elastik qatı vurulmaqla güt parça
şəklində istehsal edilirdi. Pasta tabaşirdən kətan, yaxud günəbaxan yağı ilə
qarışdırılmış probka, yaxud taxta ununun qarışığından hazırlanmışdır. Qliftal
linoleum adlandırılan bu linoleum yaxşı xarici görkəmə və uzunömürlü olmaqla
bahalı parket, yaxud döşəmənin yağlı boyaqlarda davamsız olan rənglənməsi əvəzinə
taxta döşəmə əvəzinə vurulurdu. Onun çatışmamazlıqları ondan ibarətdir ki, onun
istehsalı zamanı əsas xammal qismində linoleum kütləsində miqdarı 22-23% təşkil
edən yalnız təbii bitki yağlarından (kətan, günəbaxan, pambıq və s.) istifadə olunurdu.
Linoleumun istilik və səs keçirmə xassələrini artırmaq məqsədilə doldurucu qismində
bahalı probka və taxta unu (linoleum kütləsinin 45%-ə qədəri) tətbiq edilirdi. Qliftal
linoleumun istehsal prosesi böyük zəhmət, yüksək miqdarda əl əməyi, uzun müddət
tələb edirdi. Əmək şəraiti sağlamlıq üçün zərərli idi.