Endogen geologik jarayonlar intruziv magmatizm
Yüklə 25,32 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch iboralar
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Endogen geologik jarayonlar intruziv magmatizmEffuziv magmatizm. Vulkanizm Reja:
Tayanch iboralar: magma, lava, intruziya, vulqon, komponent, qorishma, jism, bosim, termodinamik, temperature, planeta, yulduz, tektonik, o`chog`, effuzif, endogen, deformatsiya, intensiv, zilzila, yoriq, materiya, ruda, slyuda, relef, ekzogen, qobig`, massa, tolk, asbest olovli, xamirsimon, turlanish, lakkolit, batolit, shtok, tomir, fakolit, dayka, liparit, tekstura, struktura, lopolit, Labrador. Magma va lava haqida tushincha. Magma (zich moy – grekchadan) yer bag`rining chuqir qismidan chiqib keluvchi gazsimon mahsulotlar bilan tuyingan sovishidan magmatik tog` jinslari hosil bo`livchi va yer qarining asosiy qismini tashkil qiluvchi silikat qorishma. Vulkan botilishidan magma yer yuzasiga oqib chiqadi, o`zida erigan o`chuvchi komponentlardan holos bo`ladi va lava deb nomlanadi. Zamonaviy tasavvurga ko`ra 50km dan keyin agar yuza sharoitida bo`lganida tog` jinslari moddalarini eritib yuboradigan 1500 S temperatura bo`lishiga qaramasdan yer butun bir qattiq jism deb yuritiladi. Lekin bu shu chuqurlikda mavjud bo`lgan katta ya`ni 130 ming kgsG`sm* bosim evaziga yuz bermaydi. Shuning uchun yerning har hil chuqirliklarida aniq termodinamik tenglik o`rnatiladi, bu tenglik har qanday buzilishni - temperaturani ortishi yoki bosimning pasayishi moddaning suyuq holatga o`tishga, ya`ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning yo`lduz holatidan qolgan qoldiq eritma hisobiga emas, balki muayyan maydondagi termodinamik tengliknining buzilishidan kelib chiqadi. Bu maydonlarda tektonik jarayonning keyingi yunalishiga bog`liq magmatik o`chog shakilanadi, ya`ni intruziv formada yoki vulkan harakati sifatida shakilanishi mumkin. Magmatizmning ikkala ko`rinishini ham–turli fizik-himiyaviy sharoitda chiqayotgan magmaning har hil formalarda harakti va sovishi aynan bir jarayonning o`zidir. Yer qa`ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi. Yerning chuqir qa`rida materiyaning rivojlanishidan ajralayotgan energiya hisobiga boruvchi jarayonlar ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi Endogen jarayonlarning yer qaridagi materiyaning bir formadan boshqa formaga o`tishda uning harakati va bo`linishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm, metamorfizm va deformatsiya ko`rinishlarida shakilanada. Bu jarayonlarning harakteri va intensivligi borasida so`z borganda bevosita uning otilayotgan vulkan, zilzila, yoriq va boshqa deformatsiyalarning yer yuzasidagi shakillanishini kuzatish lozim. Endogen jarayonlarda materiyaning bo`linishi foydali qazilmalarni juda muhim guruhlarini shakillanishiga (ko`pchilik metall rudalarni, slyo`dalarni, qimmatbaho toshlarni va boshqalarni), shuningdek stihiyali fojia ko`rinishlarini keltirib chiqaradi, qaysiki ularni o`rganish ular bilan bog`liq bo`lgan fojialar haqida oldindan ogohlantirish imkonini beradi. Shuning uchun endogen jarayonlarni o`rganish faqatgina ilmiy ahamiyatga ega bo`lmasdan balki amaliy ahamiyatga ham ega. Endogen jarayonlar chuqur yer qaridan chiqayotgan magmaning shakilanishi va uning yer yuzasiga chiqishi hisobiga yer tarkibini va shaklini o`zgartiradi. Relyef ham chuqur magmatik jinslar ham yer yuzasi sharoitiga mutloq turg`un emas. Yer qarida shakilangan jinslar o`sha sharoitdagina turg`un bo`lib ular yer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy tekis turani o`zgarishi, suvning, havoning va tirik organizmlarning mehanik va himiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada yer yuzasida turg`un bo`lgan boshqa yangi moddalar shakilanadi. Birlamchi magmatik tog` jinslarining hisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari, yangi tog` jinslari hosil bo`ladi. Kuzatishlardan bizga malumki o`zgarish va buzilish faqatgina yer qaridan yer yuzasiga chiqqan jinsgagina tegishli bo`lmaydi. O`zgarish yer yuzasida hosil bo`lgan jinslarni yerning chuqirroq zonalariga tushib qolishida yuz beradi. Masalan, cho`kindi jinslarni yer qaridan chiqayotgan magma yaqiniga ya`ni yuqori tekstura va bosim tasiriga tushib qolishda, yoki bo`lmasa yer qobigining deformatsiyasi natijasida temperatura va bosimning keskin o`zgarishi hisobiga o`zgaradi. Yer yuzasida shakillangan jinslar turg`unlik holati juda past ko`rsatgichga ega, jinslarning qayta shakilanishidan avvalgisiga o`hshamaydigan yangi jinslar hosil bo`ladi. Bu jinslar metamorfik tog` jinslari, ularni hosil qiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi. Metamorfizm jarayoni vaqtida foydali qazilma konlari ham hosil bo`lishi mumkin, misol uchun asbest, talk, mramorlar, ko`pchilik metallar va boshqalar. Shunday qilib endogen jarayonlar ya`ni ichki agentlar doimo o`zgartiradi va bir vaqtni o`zida yangi sharoitga turg`un moddalar hosil qiladi, yer yuzasiga shakilangan materiya yer qa`rida turginsiz holatda uchraydi, agar shu muhitga tushib qolsa ularni qayta shakilantiradi. Magmatik tog` jinslari magmani asta-sekin sovib kristallanib qotishdan hosil bo`ladi. Silikat tarkibli olovli massa-magma yer qobig`ining chuqur qismlarida paydo bo`lib, har hil gazsimon moddalar va suv bug`lari bilan tuyingan bo`ladi. Yer qobigtning chuqur qismlarida bunday qizigan modda katta bosim ostida nisbatan qattiq holda uchraydi. Lekin qatlamlardagi darzlarda, yoriqlarda bosimning pasayishi natijasida bunday massa suyuq (hamirsimon) holatga o`tadi. Yer qobig`ida tektonik harakatlar natijasida hosil bo`lgan darzlar orqali magma yuqorida joylashgan qatlam orasiga kirib qotishi yoki yer yuzasiga otilib chiqishi mumkin. Agar magma yer yuzasiga otilib chiqa olmasa, u asta-sekin uning chuqur qismlarida qotadi. Bunday magma mahsulotlari intruziv jinslar deb ataladi. Magmatik jinslar klassifikatsiyasi turlichadir. Bunday klassifikatsiya magmadagi SiO2 ning miqdoriga asoslangan bo`lib, magmatik jinslar qo`yidagi gruppalarga bo`linadi:
Intruziv tog` jinslari yer qobig`i orasida hosil bo`lib, keyingi tog` hosil qiluvchi jarayonlar va chuqur nurashlar natijasida yer yuzasiga chiqib ochilib qoladi. Nurash jarayonlarining bunday jinslarga kuchli ta`sir etishi ularning yotish shaklini yoki o`rnini aniqlashga imkon bermaydi. Intruziv jinslar yerning ichki qismida qatlamlar orasida turli shakllarni hosil qilishga qarab batolit, shtok, qatlamli, tomir, lakkolit, lopolit, fakolit, dayka kabi turlarga ajratiladi. Tog` jinslarining hossalari ularning ichki tuzilishi va yer po`stida joylashishiga bog`liq. Shuning uchun ham ularning struktkra va teksturasini bilish katta ahamiyatga ega. Tog` jinslarining strukturasi deb, ularning ichki tuzilishi, jins tashkil etuvchi mineral zarralarning katta-kichikligi, shakli, miqdoriy nisbati va bu zarralarning bir-biri bilan o`zaro aloqada bo`lishiga aytiladi. Tog` jinslarining teksturasi deb, ularni tashkil etuvchi minera zarrachalarining jinsda fazoviy joylashishi va jinslarning yahlitlik darajasiga aytiladi. Magmatik jinslarning yer yuzasida va ichkarisida qotishiga qarab g`ovak va zich jinslar bo`ladi. Nordon jinslar magmatik jinslar orasida eng ko`p tarqalgan. Ularga granit va uning otkindi hillari liparit, vulkon shishasi va boshqalar kiradi. Granit juda mustahkam tog` jinsi, uning rangi och kul rang, pushti yoki qizil bo`ladi. Jins hosil qiluvchi minerallardan dala shpati, kvarts, rangli minerallardan slyuda, amfibol, kam uchraydigan aktsessor minerallar apatit, sfen, tsirkon, pirit, magnetit va boshqalar bor. Liparit himiyaviy tarkibiga ko`ra granitga yaqin bo`lsa ham u otkindi jins hisoblanadi. Liparitlarning rangi och sariq va och kulrangdir. Strukturasi porfili bo`lib, shishasimon massada dala shpati. Kvarts, biotit minerallarining zarralari uchraydi. Liparitning ko`rinishi shishasimon bo`lib, vulkon shishasiga obsidian va pemza kiradi. Pemza zichligi 1 gG`sm3 dan kam bo`lgan. Oq, kulsimon, sariq tusli ko`piksimon jins. U issiqlik tutuvchi beton, tsement, buyoqlar tayyorlashda ishlatiladi. Diorit tula kristallangan donador jins. Mineral tarkibi asosan plagioklazdan (65-70 % gacha) iborat rangli minerallar 30 % ni tashkil etib, amfibiol, avgit, biotitlardan iboratdir. Gabbro qumtuproqqa tuyinmagan, massiv asosli intruziv jinsdir. Gabbro tarkibida asosli plagioklaz (labrador, labrador-bitovnit, anorit), piroksen, amfibol uchraydi. Tayanch iboralar: Vulkan, yer po`sti, yoriq, lava, krater, otqindi, konus, magma o`chog`i, mo`ri, vulkan kopoli, vulkanik jinslar, vulkanik bomba, aglomerat, gidrostatik bosim, adiyabadik bosim, energiya, erroziya, piroksinit, piredotit, dunit, olivenit, kremnezet. Vulkan (vulcano –olov hudosi) yonar tog`. Yer po`stidagi sodir bo`ladigan tiktonik harakatlar natijasida paydo bo`lgan yoriqlar lava, har hil otkindi jinslar, gazlar chiqadigan yumoloq teshikli, konus shaklidagi balandliklar. Yuqori qismi vulkan krateri, tagi magma o`chog`i va muriga o`hshash tik o`rta qismi vulkan kanali deb ataladi. Krater hamma vaqt vulkanik jinslar (lavalar, vulkanik bombalar, aglomeratlar) bilan to`lgan bo`ladi, shuningdek vulkanning yon bag`rida ikkilamchi portlash markazi joylashadi. Vulkan balandligi 0,5-1km dan 5-6km gacha. Vulkan o`chog`lari har hil chuqirlikda joylashadi: 10-15km dan 100-160km gacha. Vulkanlarning hosil bo`lishi yer qobig`ini rivojlanishi va shakillanishidagi harakterli va muhim giologik jinslarni tug`ilishi uchun asosiy rol o`ynaydi. Yerning hech bir joyi yuqki hoh u quriklik yoki okean botig`i bo`lsin, hoh harakatchan viloyat yoki platforma bo`lsin vulkanizm ishtirogisiz shakilangan bo`lsa. Yer rivojlanish tarihi davomining barcha davrlarida turli hil intensivlikda bo`lsada yuz berib turgan. Vulkanizmni o`rganish faqat ilmiy ahamiyat kashf etmaydi. Harakatdagi vulkanlar turli darajadagi zilzilalarni hosil qilmasdan balki yaqin joylashgan aholi punkitlariga fojiali havf tug`dirishi mumkin. Ular otilih vaqtida katta material yuqotish yuzberishi bilan birga ayrim hollarda aholining yahlit qirilib ketishi ham mumkin. 1902 yilda Martinik orolida joylashgan Man–Pele vulkanining otilishi natijasida uning yoniga joylashgan Sen–Pyer shahri bir necha minut ichida vulkan gazi va kolidan iborat yomg`ir ostida qolib ketgan va 30 ming yaqin kishining hayotiga zomin bo`lgan Magmaning yer qa`ridan yuzga qarab chikishi ikkitafaktorni yuzaga keltiradi: 1) Magmani butun hajmda yer yuzasiga chiqarishga yetadigan quvvatdagi gidrostatik sathlarda bir o`choqdan chiqayotgan vulkanining uzilib uzilib otilishini gidrostatik bosim bilan tushintirib bo`lmaydi. 2.) Magmaning yer yuzasiga qarab harakatida temperatura va bosimning tushishi bog`liq holda qorishma – gaz tizimi hajmini kengayishi. L.K.Greytonning hisobiga ko`ra 9,4 % gaz aralashmasi bo`lgan 40km chuqurlikda joylashgan magma yer yuzasiga chiqandan so`ng 1155 barobar kengayyadi, binobarin bu kengayish yer yuzasiga 5km qolganda boshlanadi. Shuning uchun magmatik qorishma gidrostatik bosim ta`sirida ko`tariladi, so`ngra gaz ajralishi va bosimning keskin ko`tarilishi hisobiga yuzaga keladigan adiabatik kengayishi ko`proq rol uynay boshlaydi. Vulkanlarni aktivligini ta`minlaydigan magmatik o`choqlar yetarli darajada vulkanik ener-giyaga ega bo`ladi; uning kamayishi hisobiga vulkan otilishining intensivligi doimiy pasayib boradi va vulkan so`na boshlaydi. Magmatik o`choqning barcha energiyasi sarflanib bo`lingandan so`ng vulkan faol foaliyatini to`htatadi, barcha harakatlar to`htaydi va soviy boshlaydi. Bu bog`lanishga ko`ra vulkanlar qo`ydagicha ajratiladi: a) Qadimiy so`ngan vulkonlar, eroziya va boshqa geologik jarayonlar bilan to`liq nuragan ulardan faqatgina yer qobig`ining geologik qatlamlanishlaridagi effuziv qoldiqlar va tuf qoldiqlari qolgan; b) Hozirgi vaqtda so`ngan, ammo yaqin geologik o`tmishda harakatchan faoliyatda bo`lgan vulkanlar, biroq faqatgina ularni tarihiy davrda otilmaganligi uchun so`ngan deyiladi, bu esa ularni harakati butunlay tuhtagan degan mutloq tasdiqqa asos bo`la olmaydi. v) Hozirgi vaqtda so`nayotgan vulkonlar, lava otilishining ohirgi stadiyasi. Vaqti-vaqti bilan ulardan gaz va suv bug`lari ajralib turadi. Umuman bu davrda vulkanlar so`nish bosqichini kechiradilar. g) Hozirgi vaqtda harakatdagi vulkanlar. Bu davrda vulkanlar borasida uzoq havfsiz joylashgan bo`lsada ilmiy–tadqiqot ishlarini olib borish mumkin. Vulkanlar chiqayotgan kanallarni harakteriga qarab yoriqlar buyicha va markaziy turkumlarga bo`linadi. Vulkan mahsulotlari asosan magma moddalarining va qisman miqdorda yoriq yon jinslaridan iborat. O`ltra asosli jinslar.bunday jinslarda dala shpati va kvarts deyarli uchramaydi, shuning uchun ular kremnezyom bilan to`yinmagandir. Ultra asosli jinslarga piroksenit, piredotit, va dunitlar kiradi. Piroksenit- tuk yashil, qora, to`la kristallangan, massiv jins. Asosan piroksen va olivindan tashkil topgan. Peridotit- to`la kristallangan, yirik donali, massiv, tuk kulrang, qoramtir tusli jins. Olivin va piroksen qismidan tashkil topgan. Dunit- tuk yashil yoki sarg`ish-yashil tusdagi o`rta va mayda donador, mayda kristalli massiv jins. Asosan olivindan tashkil topgan. Ultra asosli jinslar ko`rilish materiali sifatida ishlatiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O`qituvchi» 1989 yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 4. www.ziyonet.uz 5.www.kasu.uz Yüklə 25,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|