Ərəb və farsdilli müəlliflərin əsərlərində g
Yüklə 402,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Türkolosiva яш Jr
“ T ü r k m a n ” anlavışı və onun etimologivası ərəb və farsdilli müəlliflərin əsərlərində ^ g R am il AĞAYEV, ta rix üzro folsəfə d o k to ru “T urkm an” anlayışı. onun yaranm a tarixi və etim ologivası haqqında m ü x təlif fik irb r m övcud- dur. D igərtərəfdən "türk” . "türk m an” v ə “m rkm ən” adları arasm dakı oxşar v ə tərq'.i c ə h ə tb r indiyədək m üəyyən edilm əm işdir. Q eyd etm ək iazım dır ki. “türkm an” anlayışı b ir sıra ölkələrdə və elmi ədəbiyyatda bəzən. yalnız “türkm ən” şəklində təqdim olunur. B e b ki, Avropa. R usiya və T ürkiyə tədqiqatçılan nın böyük əksəriyyəti "tü ık m an ”. yaxud “turkum an” adını ilkin m ənbələrdə olduğu kim i tərcöm ə etm ək əvəzinə. onu sadəcə olaraq “türkm ən” şəklindo tərcüm ə və təqdim ed irb r. Şübhəsiz. tarixi m ən b əb rd ə rast gəldiyim iz “türkm an” v ə “türkm ən” anlay ışlan arasında oxşarlıq vardır. Bu hər şeydən əvvəl o n lan n bilavasitə T u rk ” kökü ilə bağlıdır. Lakin on- Iar heç də eyni anlayışlar deyildir. B aşqa s ö z b . “ türkm ənlər” dedikdə əsasən, indiki Türkm ənistan ərazisində vaşavan türklər. xüsusi iiə oğuz m ənşəli xalq başa döşüiür. “T ürkm an” m əthum u isə daha geniş anlayış olub tarixi lürk to rpaqlannm m üx təlif b ö lg ə b rin d ə yaşayan
tü rk b rə m ünasibətdə işlə d ib n addır v ə d a h a çox üm um i x arakterdaşıvır. konkret şəkildə a y n c a b ir etnosa aid devil. Bu aaı indi m ä x tə lif ö lk ə b rə (İraq. Türkiyə. Suriya və s.) səpələnm iş türklər daşıyır. H ər halda lörkm an adı altında təqdim edilən türkm ənşəli xalqlar arasında cografi, tarixi. m ənəvi v ə dil birliyinin olm ası inkar edilm əzdir. “ T urkm an" anlayışınm etim ologivası m əsələ- sində tam b ir qanşıqlıq m övcuddur və bu anlayışın m ənasım m üəyyən etm ək “dolaşıq b ir yum agm açılm ası kim idir”, desək səhv etm ərik. B u adm əsl m ahiyyətini m üəyyənləşdirm ək, onun həqiqi m nnasm ı dərk ctm ək öçün ə w ə lc ə . tarixşünasiıqda m öv cud olan fikirləri və m ən b əb rd ək i m əlum atian d iq q ə tb araşdırm aq iazımdır. T ürkm an adı haqqm da bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən sö y b n ilm iş fikirləri ö m u m ib şd irərək əsasən. üç qrupa bölm ək olan 1. B irinci geniş y ayılm ış nk rə görə. “T urk m an” adı “T ürk” və “ im an” sö z b rin d ə n yaranıb və m ənası “ im an gətirm iş türk” dem əkdir. B aşqa s ö z b . burada İslam dininə X-XI a s rb rd ə ilk dəfə im an gətirm iş tü rk b r. xüsusilə oğ uziar başa düşölür.
2. Ikinci fıkrin tərəfd arlan n a görə. "T ürkm an" sözü “T ürk” adı ilə farsca “oxşar”, “bənzər" m ənası verən “m anənd” sözlərinın birləşm əsindən varanm ış “türk m an ən d” sözündəndir. M ənası isə "türkə bənzor” dem əkdır. 3. C çüncü fikrə görə, “T ürkm an” sözü “T urk” və “m ən” sö z b rin in birləşm əsindən yaranm tş və ‘Türkəm m on” və yaxud “ m ən türkəm ” anlam m ı verir. Birinci fikrin tərəfdarları daha çoxdur. Lakin bu zam an b e b b ir sual m eydana ç ı x ı r \ ə uçön oğuzlardan ə w ə l A zərbaycan v ə X orasanda İslamı qəbul ctm iş törklər. S a c ib r və Q əznəv ilər kimi d ö v b tb r in m üsəlm an hökrr.darları, xəlifələrin saraylann da xidm ət
etm iş tü rk lər türkm an adlanm ırdı? A zərbaycan tarix ç ib rin d ə n Z.M .B ünyadov, S .B .A şurbəyli, Ş .M .M ustafaye\ və T.H.Nəcəfli v ə başqaları ö z əsərlərində türkm ən (türkm an) anlayışı ilə baülı m üəyyən fik irb r söyləm işdir. Z A l.B ü ny ado v özünön Atabəy b r ə v ə X arəzm - şahlara həsr etdıyı ə s rb rin d ə türkm anlarla bağlı m ə sə lə b rə də toxunm uşdur. O . Bəlx ətrafındakı oğuzları türkm an a d lan d m r (1. 20). M ünllif. 1158-ci ildə baş verən hadisələrdən bəhs edərkən M avərənnəhrdə yaşayan tü km an lan n başçısm ın
,
Türkologiya “ ilık tü rk m a rf adlandınldıgını qeyd cd ir (1. 28). O , y a z ır k i. X arəzm şah C əlaləddindən sonra M o sul və K ərkükdə qalan X arəzm tü rk b ri ö z b rin i indi də türkm an ad lan d ın rlar (1, 118). Nlüəlifin yazdıgına görə. X V əsrdə Təbriz ətrafındakı əhalinin böyük əksənyyətı türkm ən (türkm an) adlanırdı (1, 158). S .B .A şurbəyli Yaqut Homəvi v ə Zəkəriyyə Q əzviniyə istinad edərək M uğanda çoxsaylı türk- m an adlanan əhali qruplarının yaşadığm ı qevd edir (2. 235). Biz onun əsərində X arəzm şah C əlaləddinin vəziri Ş a rə f əl-M ülkün türkm anların m al-qarasını qovub aparm ası (2. 192). M uuanda >aşayan türkm anlann taıarlar tərəfindən oradan sıxışdınlm ası (2. 240). Şirvan ordusu tərkibinda m uzdlu türkm an d ö y ü şçü b rin in olm ası haqqında m əlum atlara rast gəlirik (2. 179). Ş.Nl.M ustafayev S əlcuqlara həsr etdiyi m ono- qrafiyasm da türkm anlarla bağlı tarixşünaslıqda m övcud olan bəzi fikirlərə m ünasibət bildirm iş və b ir sıra m ə n b əb rd ən nüm unələr gəıirm işdir (3 , 13-25). О . X əsrdən etibarən ərəb və fars- dilli m ösəlm an ədəbiyyatında türkm an etnon- im inin getdikcə daha geniş şək ü d ə işləndiym i yazır.
M üəllif, öz əsərində Ə l-B ıruni. Əl- M ərvazi, Fəzlullah R əşidəddin kim i m üəllifb rin asərlərindən n ü m u n ə b r gətırərək türkm an adının etim ologıyası i b bağlı fikirlərə m ünasibət bildirm ışdir. O nun yazdığına görə. orta əsr m üsəlm an m üəllifb ri türkm ənlərin (türkm anlann) İslam ı qəbul etm iş oğuzlar o lduqlanm yekdilliklə qeyd etm işdir. O . bu term inlə baglı fikirlarin tar- ı \ i həqiqətə nə dərəcədə uygunluğundan asılı ol- m ayaraq. İslam ı qəbul etm iş oğuzlanw lürkm an adlandınidığm ı qeyd edir (3 . 19). T.H.Nəcəfli ö z m onoqrafiyasm da Q araqoyun- lulann m ənşəyini araşdırarkən o n lan n türkm an adlanan elnik qrupla bağiı /jld u ğ u n u göstnrir. O. öz əsərində V.V'.Bartoldun. V.İ.Jirmunskm in. F.KöprüIünün. Z.V.Toğanın. F.Süm erin, İ.K afəsoğlunun. O .Şaiqin və b aşqalannm türk- m anlarla baglı fik irb rfn ə m ünasibət bildırm işdir. M ü əllif türkm an anlavışı haqqında Ə l-M üqəddəsi. Ə l-B iruni. M .K aşğari. F.Rəşidəddın kim i orta əsr m ü əllifb rinın əsə rb rin d ə rast gəlinən nüm unələrə də m ünasibət bildirm iş və b elə bir qənaətə gəlm işdir ki. həm in isiilah İslam dinini qəbul etm iş böıün oğuz lay fa lan n a şam il olunm uş bir ad idi (4 ,2 1 -2 3 ). V.V.Bartold özünün bir sıra ə sə rb rin d ə türk- m an anlayışına toxunm uşdur. O . F.Xirtin Ç in m an b əb rin d ə işlənən “teqom en" anlayışının türk- m an a rla y ışı ılə bağlı olm ası ehtim alım qəbul edır (bax: 4. 21-23). M ü əllif yazır ki. M ahm ud K aşğarinin əsərındə rast gəlinən üç xalq - qar- luk, yağm a. cigil kim i türk tay falan Q a ra x a n ib r sü lab sin in (927-1212) hakim iyyəti dövründə m ühüm rol o ynam ışdır \ ə q arluk lan da oğuzlar kim i türkm an adlandınrdılar. V.V.Bartold daha sonra qeyd ed ir ki. ilk dofə X əsrdə rast gəlinən bu sözün m ənşəyi indiyə qəd ər aydm deyil. O . ‘lürkm an'* anlayışm ın M ahm ud Kaş&aridə d ə rast gəlinən m ənalarından birini yəni, fars m ənşəli ‘'tü rk m an ə n d - (“türkə bənzər**) şəklində etim ologiyasını q ə tiy y ə tb rədd edir və b ild irir ki, “türk m an" adi '“Türk" adm dan fərqli idi. O . qeyd edir ki. Q a ra x a n ib r nəslindən olan türkm anlar XII əsrdə B alasaqun v ə Yeddisu hakim ləri idilər (5, 59). V.V.Bartold “türkm an” adm ın əsasən. oğuzlara m ünasibətda işb n d iy in i xüsusi olaraq qeyd edir. A .K .A rendsin yazdığına görə. A m u-D ərya çayınm sağ sahillərində m əskunlaşm ış oğuzlar X əsrin II y an sın d a İslam dinini qəbul e td ib r \ ə ö z b rin i lürkm ən adlandırdılar. T urkm an adı tədicən oğuz adm ı sıx ışd ırm a fa başladı. Həmin oğ uzlar XI əsrin başlanğıcında S əlcuqlann rəhbərİiyi altm da tədricən ındiki Türkm ənistan ərazisin ə b keçirm əvə başladılar (6 ,6 3 0 ). T ürkm an sözünün m ənşəyıni m üəyvən etm əyə çalışan A .M ixaylova görə. oğuz tü rk b ri özlərini türkm ən (turkm an) ad lan dınrdı. B e b ki. onlar “sən kim sən" sualına “türkəm m ən" deyə cavab vcrirdilər (7). C .Q .A ğacanova görə. bu ada hələ VIII-IX ə s rb rə aid Ç in m ənbolərində tə sa d ü f olunur. Bclə ki. Ç in m ə n b əb rin d ə “T ekum enq'' ölk ə adına rast gəlınir. B e b chtim al o lu n u r ki. bu zam an. indiki Yeddisu ərazisi başa düşülürdü və bu söz türk- m an sözü i b baglıdır. O . b e b bir qənaatə g əlir ki. İslam ı qəbul etm iş oğuzlar. eləcə də qarluqiar və xalaclar türkm ən (türkm an) adlam rd: (8 ,2 3 ). “ D ədə-Q orqud" dastanının tədqiqatçısı V .İJirm unski bu istilahın m əhz m üsəlm an oğuzlara aid o ld u iu n u vazır (B ax: 4 . 22). V F .M inorskiyə görə. səlcuqlar özlərindən ə w ə l qərbo doğru hərəkət ctm iş oğuzlardan fə rq b n ird i. O . yazır ki, M avərənnəhrdə böyük qüv vəy ə çevrilm iş oğuz (türkm an) tayfalan XI əsrin başlanğıcında geniş ə ra z ib r ələ kcçirdilər (9. 187). B ununla da o. türkm an dedikdə m əhz o ğ u zlan n başa d ü ş ü ld ü ^ n ə işarə edir. K .K ahenə görə. **köçəri m üsəlm an tü r k b n " ifadə cdən türkm an sözü geniş şəkildə vayıldıqdan sonra bu ad o n lan b ir tərəfdən oturaq türklərdən. dig ər tərəfdan isə. İslam ı qəbul etm əm iş “k an r” (şam anist) köçəri oguzlardan fə rq b n d irm əv ə başladı (3 ,2 0 ). Qarapapaqlar .
Türkologiya T urkm an və türkm ən an lav ışlan n a ən çox diqqət yönəldən tadqiqatçılardan biri da görkam li Türlriyə larixçisi Fanıq Sum erdir. Ə l-M üqəddəsinin sözlərinə istinad edan m ü ə llif y a z ırk i. X yuzıllikdə B alasaqun ilə M irki qasabasi arasm da “türkm ən " adlı b ir xalq yaşayırdı v ə bu xalqm h ökm dan “ ilig” adlanırdı. O nun iqam ətgahı O rdu qəsəbəsi idi və o, İsficab h ö m danna hədiyyələr göndərirdi (10. 28). F.Sum er d ah a sonra bild ırir ki. eyni m üəllif b ir sıra hallarda. oğuzlara a y n c a işarə edir. lakin o n lan n m üsalm an olduğunu söyləm ir. B eləüklə. həm in tükm anlərin (türkm anlann) oguzlardan a y n c a bir xaiq oiduğu göıönür. Ehtim al olu- nur ki. həm in türkm anlərə İslam ı İsficab hakim i qəbul etdirm işdir (10. 28). F.Sum er türkm ənlarin etnik m ənşəyi m əsəlasində m üəyyən dərəcədə V.V.Bartoldla razılaşır v ə o n la n n qarluqlardan olm ası ehtim alını qəbul edir. D igər tərəfdən o. bununla bərabər türkm anlərin qarluqlardan da a y n b ir em os olm ası. o n la n n türkeşlərin və ya o noxlann q alıqlanndan olm ası ehüm alını da irəli sürür (10. 29). Q arlu q lan n İslam ı qəbul edən ilk xalqlardan biri olm asını söyləvən m üəllif. ” m üsalm an oğuzlara türkm ən adı verilm əsi də bu xalq ilə bağlıdır" nkri özərində dayanır. O ğuzlardan İslam ı qəbul edən züm ralərə onları qeyri-m üsəlm an qardaşianndan ayırd etm ək üçün m rkm ən adı verilirdi. T urkm an adı M avarannəhr m üsalm anlan arasında “m üsəlm an türk" kimi bir m əna kasb eim işdi (10, 51). F. Sum era görə. türkm ən adının ancaq oguz m ənşəli m üsəlm anlara verilm əsi, “Ə l-B iruninin da qeyd etdiyi kim i. hər cü r şübhadən uzaqdır" (10, 51). Lakin oğuzlar öziərinə lürkm ən (türkm an) dem irdi. O nlar m üsəlm anlar larafindan verilən bu adı uzun b ir za- m an m ənim sam adilar v ə oğuz adını unutm adılar. Lakin XIII yüzilliyin ə w ə llə rin d ə artıq har yerda oğuz y erinə türkm an adı işladiiirdi (10. 51). Q eyd etm ək lazım dır ki. oxşar f.kra B .Ç obanzadanin əsərində da rast gəlinir (3, 20). F.Sum er həm çinin qeyd cd ir ki. XI yüzillikdan başlayaraq “lörkm ən” adının '4ürkm anand“ sözündən yaranm ası fikri geniş y ay ılm ışcır və X IV yüzillikda İranda "türk- man'* sözünün bu şakilda izahm a üstünlük verilir di. M ü əllifb u zam an Fəzlullah R aşidaddina istinad edir (1 0 .5 2 ). O nun yazdığm a görə. bəzi alim lar. о cüm ladən J.D eni və V.F.M inorski bu sözün “öz- türk" şaklinda anlam m ı da irali sürm üşdür (10. 52). M .F.K ırzıoğlu qıpçaqlara həsr
etdiyi əsərində türkm anlarla bağlı m əsələlərə d a tox- unur. O nun türkm an sözünön m ənşəyi ilə bağlı fikirləri m araqlıdır. M u əllif türkm an sözünü Çin m ənbələrində rast gəlinən “tü-kü-m ön" . “T ö v r a f d a k ı saka “to rq om alar" və oəzi qaynaqlar- da eradan ə w ə lk i hadisəlarda adı çakilən '“darga- man'* adı ilə bağlı olm ası ehtim alm ı irali süriir (11, 203-204). Ö , VTII a sr ərəb m üalliflarindən V əhəb bin M önəbbihin asarinda rast galinan və hökm dar Z ü lqam ey nla qaışılaşdığı güm an edilan “to rg ü m a n la r' adlı xalqa diqqət v ö naldir (11, 204). M .F.K ırzıoğlu öz əsərində səlcuqlann və m o n qollan n hakim iyyəti dövründə türkm anlann hərbi-siyasi faaliyyatm ə də y er verm işdir. F.Köpürlü və Z.V.Toğan törkm an adm m m üsəlm an oğuzlara verilm əsi v ə asasan. XI asra aid olm ası fikrini m üdafia ed irlər (bax: 4 . 22-23). Z.V.Toğana göra, o ğ u zlan n “o £ u z“ və “türkm an” adı ilə iki qrupa bölünm əsi səlcuqlann hökm ranlığı dövründə m eydana gəlm işdir (bax: 4 .2 2 ). İ.KafəsogJu türkm an term ininin y aln ız İslamı qəbul etm iş oguzlara şam il edilm əsi ila razılaşm ır. O . bu term inin hələ IX arda işləndiyini və 'asil türk". “böyük tü rk " m ənası verdiyini yazır (bax: 4. 22). Türicman adı va onun m ənşəyi haqqında m alu m aiab irsırao rtaasrm ü allifiarin in .o cü m ləd ən arabdilli tarixçilardan Ə l-M uqəddəsi. Ə l-B inıni. Ə l-H üseyni. İbn Kəsir. İbn Ə l-Ə sir. İbn Xəldun. İbn X allikan. Yaqut H am əvi, Ə bu-l-Fida, Ə l- M ər\razi, Ə n-N əsəvi. Ə bdürrahm an ibn Ə l-C övzi, Sabt ibn Ə l-C övzi. farsdilli tarixçilərdən Ə bu Said Q ardizi. Ə bu-l-Fazl B eyhəqi. Ə l-C üveyni \ ə başqalann ın asarlarinda rast gəlinir. Y uxanda adı çakilən m üallifiarla yanaşı Z ah ir əd-D in N işapuri. H əm duilah Q azvini. Fəzlullah R aşidaddin. Z əkəriyyə Q əzvini, Ə bül-Q azi, Ə bubəkr Tehrani. Hafiz Ə bru. R uzbehan X unci. İsgəndər bay T urk m an va b aşq alan da ö z asarlarində türkm anlar haqqında m alum at verm işlər. B ununla yanaşı XV- X V II asrlarda yaşam ış b ir sıra Osm anlı tarixçiləri da öz asarlarinda türkm anlarla bağlı m araqlı m alum aılar verirlar. X əsr m üalliflarindən Əl-V löqaddasi İsncab bölgəsində lü rk m an lan n yaşam ası haqqm da m alum at verarak yazır: "O rd u kiçik şahardir. türkm an m əliyinin iqam ətgahı orada yerlaşir*' (12, 275). Lakin həm in türkm an m alivi İsficab hakim indən asıh idi v ə o n a həd iyy ələr verirdi. O . oğuzlardan “qu z-al-ətrak" kim i ayrıca bəhs edir va o n lan türkm an ad land ırm ır (12. 286). XI a sr m üalhflarindan Ə l-B iruni özünün “ Kitab a l-C a m a h ir' adlı əsərinda bildirir ki. m üsalm an ahali oğuzlardan İslam ı qəbul edib m ösalm an olanları digarlarindan farqlandirm ak üçün onları türkm an adlandım ıağa başladı (1 3 .9 0 ). XII asr m üalliflarindən Ə l-M arvazinin "T abai- 1-həyavan" adlı asərinda türkm an sözü m üsəlm an Qarapapaqlar. 2015, Л vqust, .Ys8 (96) Turkologiyt quzlara (o ğ uzlara) aid ediür. О y az ır ki. İslam m əm ləkətinə yaxın olan oguzlar m üsəlm an olub türkm an adını qəbul etdikdən sonra kafir kimi qalanlara qarşı cihada başladılar. Lakin o. bu adı İslam ı qəbul etm iş digər tü rk b rə m ünasibətdə də ışlədir (3, 19). Ə l-M ərvaziyə istinad edən Nləhəmm əd Əl-Əufi 1231-ci ildə q ələm ə aldığı "C əvam i əl-hekayət'* adlı ə sə rim b vaztr ki. İslam dinini qəbul edən oğuzlar İslam şə h ə rb rin ə gəldilər. O nlara lürkm an deyirdilər (3. 19). S ədr əd-D in Əli Ə l-H üseyni ö z əsərində S əlcuqlar və E ld ən i/lərlə baglı hadisələrdnn bəhs edərkən b ir neçə dəfə türkm anlardan və tərəkəm ələrdən bəhs eım işdir. O nun əsərində Şəm səddin Eldənizin *‘öz ətrafına türkm anlardan böyük q ö w ə to p la m a sf' öz əksini tapm ışdır (14. 90a). Ə l-H üsevni y azır ki. səlcuqlar 426-cı (1034) ild ə X orasana doğnı hərəknt etdilər. Bu zam an X orasandakı türkm anlar səlcuqlara xidm ət etm əyə başaladılar və onlara qoşuldular (14, 110a). G öründüyü kim i. burada səlcuqlarla türkm anlar bir-birindən fərqbndirilir. Türkm an adına M ahm ud K aşğarinin "L üüətındə" də rast gəlinir. M ahm ud K aşğaridə deyilir: ‘*Oğuz
bir türk
boyudur. O ğuzlar
türkm əndirlər. O nlar iyirmi iki b ö lü k d ü r' (15, 1. 55-56). Orıun yazdığına görə. " Sən kim sən” anlam ında olan “ Kim sən” sualına cavab olaraq “T ürk m ən“ d eyilir və m ənası ~M ən türkəm " dem əkdir ( 1 5 . 1. 352-353). O. qarluqlar haqqında y az ın “ K öçən törklərdən b ir bölü>4iıı adıdır. O suzlardan ay n lıb . O ğuzlar kim i tü rk m a n d ır' (1 5 .1 .4 7 3 ). Q əznəvi tarixçisi Ə bu-l-Fəzl Ö eyhəqinin əsərində türkm an adına dnfəbriə, rast golinir. Lakin bu zam an o. səlcuqlarlar. türkm anlar və türklər adını cyni yerdə bir-birindən a y n şəkildə dəfələrlə işlədır \ ə o n lan fəcqləndirir. B eiə ki. o, h. 423-cü (1031) il h ad isəb rin d ə n bəhs edərkən "70 seçm ə turk qulanvm n əsir düşm əsindən", “türkm anlann və səlcuq lann D abusda döyüşə hazırlaşm asm dan'* eyni vaxlda bəhs ed ir (1 6 .3 2 8 ). O. h. 424-cü (1032) il h ad isəb rin d ə n bəhs edərkən -rürkm anlar və səlcuqlar" ifadəsini işlədir (16. 380). B ir qədər sonra isə ~Səlcuq tü rk m an lan " ifädəsinə vol verir (16. 443). B eləüklə, o. bəzən Səlcuq türkm anlan. bəzən də səlcuqlar yazır. B urada m üəllifi səlcuqlar v ə türkm anlar dedikdə səlcuqlardan daha əvvəl qərbə doğnı gəlib çıxm ış ofcuzlan, Səlcuq tü rk m a r!arı dedikdə isə Səlcuq v ü rü şb ri dövründə gəlib çıxm ış oguzları nəzərdə turnr. B e b lk ib , o. türkm anlann yalnız səlcuqlardan ibarət olm adığm a işarə edir. Onun əsərində h. 428-ci (1036) il nadisələrindən bəhs edilərkən səlcuqların iki elçisinin Q əznəvilərin düşərgəsinə gəlm əsi əks olunm uşdur. B urada səlcuqlar lürkm an adlandm hr. Lakin səlcuq elçi- sinin dilindən dcyilir: “S irr deyil ki. Xorasandakı türkm anlar başqa türkm anlardır*' (16. 476). Yenə həm in ilə aid h ad isəb rd ən dam şılarkən Qızıl, Yagjmır və B3İxan-kuh türkm anlannın səlcu qlann hü cum lan qarşısm da geri çəkilm əsindən bəhs olu- nur. H. 430-cu (1038) i! Sərxas döyüşündən bəhs edən m ü ə llif səlcuqları v en ə lürkm an ad lan dm r (16, 536). Lakin bunun ardınca h. 432-ci (1040) il h ad isəbrind nn bəhs edən m ü əllif vazır ki, “h ə b səlcuqlar gəlm əzdən ə w ə L X orasan lürkm anlar tərəfindən qana b u la n m ış d r (1 6 ,6 5 2 ). Beyhəqinin əsərində h. 425-ci (1033) il hadisələrindən bəhs olunarkən İraq türkm anlanndan (1 6 .4 0 0 ). h. 426- cı (1034) il h ad isəb rin d ə n bəhs olunarkən həm Səlcuq tü rkm anlanndan. həm də İraq və Xarəzm türkm anlanndan danışılır (16. 444). Büıün d e y i b n b r göstərir ki. h ə b səlcuqlardan ə w ə l Xo rasan və İraq to rp aqlann da lürkm anlar yaşavırdı. D igər Q əznəvi tarixçisi Ə bu Səid Qardizi y azır ki, Sulıan M ahm ud M avərənnəhrdə olarkən rast gəldiyi böyük bir tayfanı gördökdə vilayət hakim indən soruşdu: “ Bu lürkm anlar nə üçün bu \ ilayətdədirlər”? (1 7 .2 6 8 ). O nun əsərində h. 418- ci (1027) ildən etibarən törkm an lan n d ə fə lə rb Q əznəvi ordusu ilə qarşılaşm ası gösıərilir. Bu za- Qarapapatflar, 2015 .
.'i’^
Türkologiya m an səlcuq sərkərdələri Toğrul bəy və Ç ağ n bəy türkm an a d la n d ın h r (1 7 ,2 8 4 ). Q ardizi öz əsərində “tərəkəm ə" term inindən də istifadə edir. M əsələn, o. h. 429-cu (1037) ildə M ərvə doğru hərəkət edən Q əznəvi ordusunun tərəkəm ələrin hücum una m əruz q aldığuu vazır (1 7 ,2 8 2 ). XII əsr m üəlliflərindən Ə l-Q əm ati yazır ki. M uğanda türkm anlann m ənzilləri vardır. Lakin o. daha son ıa qevd edir ki, hal-hazırda burada ta- tarlar qışlavırlar və yerii rQrkmanlar buranı tərk etm işlər (18, 165). İbn K əsir yazır ki. h. 432-ci (1040) ildə S əlcuqlann fəaliyyəti g en işb n d i və o n lann h ökm dan M əhəm m əd Togrul bəyin nüfuzu artdı. O nun babası Səicuq vaxtı m üsəlm anlara sığınm ışdı. O nun atası M ikayıl kafir türklərlə m üharibədə şəhid olm uşdu. Səlcuqlar haqqında sö z b rin ə davam edən m ü əllif daha sonra yazın “ H al-hazırda türkm an adlanan m öm in türklər, yəni tö rk -l-im a n la r' onun ətrafına toplandılar. T ürkm anlar həm in səlcuqlardır və Sultan M ahm u- dun ölüm ündən sonra o n lar X orasanı lam am ilə ələ keçirdilər (19. 1813). Ə bu-l-Fida A nadoluda Q aram an oğullan adlan an türkm anlann yaşadığım v ə oradakı dağm T urk m an dağı adlandtğm ı yazır. O . turkm an sözünü cəm də ‘4ərakamin*‘ (“lərəkəm ələr") şəklində təqdim edir (20. 29). Ə l-İdrisi öz əsərində X ərləxit (qarluqlar) və doqquzoğuzlardan bəhs edir (21. 511). О doqquzoğuzlann hələ İslam ı qəbul eım əyib m əcus olduğunu v ə oda siıayiş etdiyini yazır. İsficab v ə ona yaxın olan n a h iy ə b r haqm da m əlum at verən Ə l-İdrisi həm in bölgədn yaşayan lürkləri. oğuz m rk b rin i və xərləxit tü rk b rin i fərqbndirir. O . bu bölgadə oğuz lü rk b rin in yaşadığını və “o n la n n qədim d ö v rb rd ə n İslam ı qəbul eldiy- ini" yazır (21. T05). Q eyd etm ək lazım dır ki. elm i ədəbiyyatda törkm an adının Ə l-İdrisnin yazdığuıa görə, M akedoniyalı İsgəndar lərəfindən verilm əsi haqm da fikir m övcuddur. Ə slində isə burada söhbət türkm anlardan deyil, sadəcə olaraq tü rk b rd ə n gcdir. O . bu zam an "türk'* adının m ənşəyi ilə baülı fikir söyləyir (21, 850). B elə ki. onun yazdığına görə. türkləri Y əcuc-M əcucdan о tərəfə qovan İsgəndər onlan tərk etmişdir. Ə rə b b r də bundan sonra həm in tərk edilm iş xalqı "tü rk '' adlandırm ışdır. “T ü rk " v ə “tərk~ sözü isə ərəb dılində eyni şəkildə yazıhr. Ə lbəttə. bu do£ru devildir. Ç ünki. e b həm in ərəb m ü əllifbrinin ə sə rb rin d ə İsgəndərin yürüşlərindən ə w ə lk i dövrə aid h a d isə b rd ə m rk b rd ə n d ə f ə b r b bəhs edilir.
İbn X alikan öz əsərində türkm an adını b ir ncçə dəfə çəkir. O , səlcuqlardan olan ə m irb ri türkm an ə m irb ri kim i təqdim edir (22, 1. 191: VI. 117). O . h.563-cü (1167) ildə vəfat edən Ə rbil hakim i NlüzətYərəddinin türkm an əsilli oiduğunu bildirir (22. IV. 114). T örkm anlarla bağjı dah a m araqlı m əlum ata İbn X əldunun əsərində rast gəlinir. M əsələn, o. yazır ki. ərəb m üsəlm an ordusu h .l 11-ci ildə (729-730) "Tiflis nahivəsindən olan "türkm an " ("m rkum an") ölkəsi" üzərinə hücum cdərək onları m əğlubiyvətə uğratdı (23. III. 111). Q eyd ctm ək lazım dır ki. İbn Xəldun öz əsərinda tez-tez "xəzərlər və tü rk b r” ifadəsinə y er verərək onları bir-birindən fərqbn dirir. D igər tərafdən о. VIII əsrin ə w ə lin d ə baş verən hadisələrdən bəhs edərkən x əz ərb ri ~m rkuman~ a d lan d ın r (23. III, 114). İbn X əldun öz əsərində sanki, gələcək n ə s ilb r tərəfindən bu adm diizgün oxunm asm a yardım etm ək üçün onu h ə rə k ə b rlə birlikdr» \erm işd ir. О bu sözü "turk m an". "lu rku m an" şəklində təqdim edir ( 2 3 .1.94). İbn X əldun dönə-dönə y az ır ki. x ə z o rb r törkm andır və bütün tü rk b r Yafət (Yafəs) nəslindəndir (23. II. 11). İbn X əldunun bu m əlum atı türkm an adm ın etim ologıyası ilə bağlı y u x an d a söylənən fik irb ri şübhə altın a alır. Birincisi. burada ’ou adm yalm z oğuzlara aid olm adığı ay dın olur. İkincisi. bu adm yalnız İslam a im an gətirm iş lü rk b rə aid oim adığı Qzə çıxır. Ç ünki x ə z n rb r homin dövrdə hələ İslamı qəbul eım əm işdilər və ə rə b b rin Tiflis bolgəsində \-uruşdu5u türkm anlar m üsəlm an deyildi. B ununla bclə. m ə n b ə b rin verdiyi m əlum atlardan göründüyü kımi.
rürkman anlayışı зп çox Səlcuqlar dövrünə tə sa d ü f edir. O nlar səlcuq ordusunun əsasım ləşkil edirdi. Səlcuqlardan sonra A\Topadakı x ə riıə b rd ə An- adolunun şərq hissəsi T urkom aniya. O sm anhlarda isə Turkm an eli kim i göstərilirdi. İbn Xəldun oğ u zlan türk x alqlann dan savır. A zərbaycana dax- il oian səlcu qlan da türkm an a d lan d m r ( 2 3 , 1. 95: III. 580). O . Səlcuq sulianı M əlikşahm dövründə cyni zam anda 7 min lürkm an və 3 m in türkün s ə lib ç ib rə qarşı m übarizə apardığm ı y az ır (23, V. 39). M ö əllif O sm an h lan d a türkm an ad lan d ın r ( 2 3 . 1.86) v ə o n lan *'Rum ölkəsindəki türkm anlar- dan olan osm an ö v lad lan ” kım i təqdim edir (23, II. 20). G öründüyü kim i burada osm anlı və türk- man sözü bir yerdə işlənir. Lakin tədricər. türk- m an sözü osm anlı adı tərəfindən sıx ışd ın ld ı. İbn X əldun lürk v ə lürkm an kəlm ələrini ay n -ay n lıq d a işlətsə də lürkm anlan tü rk b rin qardaşı ad ian d ın r (2 3 .1 .1 5 1 -1 5 2 ). İbn X əldunun m əlum atından b c b an laşılır ki, tü rk m anlarəsasən. köçəri həyaı lərzinə üstünlük v e rird ib r ( 2 3 , 1. 181). MQəlIif döyüşkən layfalar su asm d a türk v ə türkm anlan xüsusi
olaraq qcyd edir. O . h.421-ci (1030) ildə Fəzl ıbn M əhəm m ədin xəzərlərlə m üharibəsi zam anı yenə də xəzərləri türkm an a d lan d ın r (23, IV. 676). Yaqut HəməNİ do ö z əsərlərində türkm anlar- dan bəhs etm işdir. O . M ərv ətrafında "T ürkm an'' adlı kənd olduğunu bildirir. O nun yazdığına görə. ərəb xəlifələrindən H işam bin Ə bd-ül-M alik (724- 743) o ğ u zlan n hökm danna elçi göndorib onu İslam a dəvət etsə da o, bunu qəbul etm ədi (24, II. 24). O . M uğanda türkm anlara m əxsus o tiaqlann yerləşdiyin y az ır (24. V, 225). İbn əl-O sr oğuzları sonralar türkm an kim i təqdim etsə d ə quz (oğuz) türkləri ilə səlcuq türkləri arasında fərq qo\-urdu (25, IX. 440). O, 547-ci ( 1 152) il hadisələrindən bəhs edərkən H er at şəhərindoki səlcuqlan "ətrak əl-səncəriyyət" (25, IX. 380). q arluqlan "ətrak əl-qarğaliyyət” adlandırır (25. IX. 322). İbn Ə l-Ə sir qeyd edir ki. hal-hazırda (XIII əsrdə) X orasanda olan qu- zlar (oğuzlar) h ə b X əlifə M ehdinin (775-785) dövründə İslam dinini qəbul etm işdi və on lan \a x tı ilə qarğaliyyəc türktari M avərənnəhrdən qoM nuşdu (25. IX. 385), İbn Ə l-O sirin əsərində türkm an anlayışm a dəfələrlə rast gəlirik. M ü əllıf A zərbavcan, İraq.
M avərənnəhr. Anadolu
to rp aqlannda baş verən hadisələrdən bəhs edərkən on lar haqqında m əlum at verir. O , tiirkm anlar dedikdə əsasən. oğuz türklərini nəzərdə tutur. Ə l-C üveyninin "C ahanqo şa" əsərində də türkm anlardan bəhs olunur. О ö z əsərində torəkəm ələnn m onqollann birinci >ürüşö (1120- 1123) dövründə Vlərvdə hakim iyyətindəo (26, 1. 131), h.553-cü 1 1158) i;də köçəri tərəkəm ələr və 10 m in qoşuna başçılıq edən İlck tücfcmandan (26. II. 15). C əlaləddinə qanşı vuruşm aq öçön türk və tərəkəmələıür. Hilaıda toplanm asından (26. II. 178) bəhs etmişdir. M əhəm m əd bin
Y əqub 431-Firuzabadinin (1414-cö ildə vəfat
etm işdir) "L üğətində“ aşağıdakı sözlərə rası gəlirik: 'T u rk m a n türk nəslindəndir. B ir ay ərzm də onlardan y ü z min n əfər iman gətırdiyinə görə belə adlanırlar. O nlara *1ürk im an” deyildi. sonra sadələşdirildi və “türk- m an" deyildi" (27. Itl82). F əzlullah R əşidəddin y azır ki. hal-hazırda Rum və Q aram anda olan törkm anlar \ a \ t ı ilə Tognıl bəyin başçılığı ilə həm in ərazılərə gələn 20 min türkm anın nəslm dən olanlardır. Togrul bəy geri qayıdanda o nlar orada qaldılar O n lan n başçısı qınıq tavfasından olan sultan Arslan idi (28. 46- 47)
m an lar elə bu adla da tanınırdılar. Y əni. onlar yerli türklərin etnik m ənsubiyyətini dəyişikliyə m ənız qo>TnamışdıIar. T ürk m ənşəli türkm anlar elə həm in adla. onlardan əvvəl bu ərazidə vaşayan yerli əhali isə “türk'* adı ilə tanım rdı. Zam an keçdikcə əvxəllər A zərbaycan to rp aq lan n a gəlm iş köçəri türk tay falan kim i, türkm anlar da verli A zərbaycan türkləri ilə q aynayıb q an şd ılar və bir çox türkm an tay fa lan özlərinin ilk tayfa ad lan n ı unutdular. A zərbaycanda Q araqoyunlu və A gqoyıınlu tay fa birliyinin əsasını təşkil edən tayfalar da türk- m an adlanırdı. Həm in sülalələrin hakim iyyəti döv rü nd ə Şərqi A nadolu vəA zərb ay can torpaqlan "türkm an eli” kim i tanınırdı ( 3, 112-118; 4. 10). S onralar A ğqoyunlu törkm an tayfalanm n b ir çoxu S əfəvilər dövlətinin ordusunda xidm ət etm əyə başladı. Bu zam an ordunun əsasını təşkil edən qızılbaş tayfalan da turkm an adlanırdı. Bəzən bu term inlə qızılbaş term ini sinonim təşkjl edirdi. V.F.M inorski, türkm an tayfalanndan olan əm irlərin (şam lı. ustaclı, türkm ən. rum lu. zülqədər. əfşar. qacar. təkəli) Səfəvilər dövriində birinci (lərəcəli roluna diqqət y önəldir (9 . 14). O. xüsusi olaraq qeyd edir ki. S əfəv ilər Q araqoyunlu və A ğqoyunlu türkm an sü lab lərin in davam çısı idi (9 ,3 0 ). X V II-X IX əsrlərdə. d ə c ə də X X əsrin birinci y a n sın d a bir sıra türkm an b o y lan n ın davam çıları A zərbavcan. D agıstan. Şərqi A nadoluda xüsusilə. T örkiyənin İraq. S u riya və C ənubi A zəıbaycanla həm sərhəd olan bölgələrində m əskunlaşm ışdılar (29. 13-18; 20. 67-68). XIV -XVI əsrlərdən etibarən A zərbaycanda tərəkəm ə acı daha geniş vayılm ışdı. Lakin biz bu term inə y u x a n d a qeyd olunduğu kim i. hələ X I-X III əsrlərdə yaşam ış m üəllifiərin əsərlərində də rast gəlirik. Tərəkəm ələr bu gün də A zərbaycan to rpaq lann da etnik qrup kim i yaşam aqda davam edirlər. A zərbaycan və DaSıstan ərazisində onlaria bağlı b ir sıra y er adlan m övcuddur. Beləliklə, orta əsrlərdə yazılm ış ərəb və fars- dilli m ənbələrdə "türk m an ” anlavışından əsasən, üç halda istifadə ed ilin 1. Q ədim dö\Tİərdən "türk" adlanan xalqla on lara qohum olan. lakin “tü rk ” adı altında deyil. özlərinə m əxsus adlarlarla xatırlanan d ig ər türk m ənşəli xalqlara ınünasibətdə üm um i şəkildə işlədilir. 2. T ürk m ənşəli olan. lakin əsasən, köçəri həyat tərzi sürən xalqlara m ünasibətdə işlədilir. O ğ u zlan . xösusilə İslam ı qəbul etm iş d ig ər türk xalqlanndan fərləndirm ək Z ənnim izcə. F.R əşidəddinin bu m əlum atı bir daha sübut ed ir ki. Səl^-w kınn уйгц^й A zərbaycan və ə tra f işlədilir. i ş l j r l < 3 » r » * . ■ ^O C g^OgNT ■ _____________________ Oarapapaqlar, 2015. Arqust ,
Tiirkologiya O ğuzlara gəiincə. onlar V III-X II əsrlərdə 3 qru- pa bölünm üşdür. O n lan n b ir hissəsi X əzərin şərc sahillərində m əskuniaşaraq m üasir tükm əniərın etnik tərkibinı əm ələ gətirm işdir. O ğ u zlan n ik- inci böyük b ir hissəsi A zərbaycana, İraq və Şərqi A nadolu torpaqlarına gəlm işdi. O nlann üçüncü hissəsi isə U ral v ə Volqa istiqam ətindən А \торауа gələrək qaqauz və B alkan lürklərinin form alaşm asında yaxm dan iştırak etmişlər. “T ürkm an" adının konkreı m ən asın a gəldikdə isə bunıı y aln ız türk v ə fars dillərində yazm ış orta əsr şairlərinin əsəriərində rası gəlinən və sonu '*maıT sözü ilə bitən sözlərdə. eləcə də lügətlərdə axtarm aq lazımdır. Bu m üqayisədən belə nəticəyə gəlm ək olur ki. “m an" insan. bəşər. cins m ənasında işlənırdi. M əsələn. biz Ş.Sam inin lüğətində türk- man sözünün m ənasının m üəyyən edilm əsınə yardım edən m əlum aıa rast g əlin k. О qeyd edir ki. “man*", incə hecalarda isə **тэ«Г adətən. “adam ". “bəşər". “ insan cinsi’' m ənasm ı verir və yalnız qocam an. çıraqm an. lürkm an. köləm ən kimi tərkıblərdə işlənir (31. 1262 ). Başqa sözlə. "türkm an" sadəco olaraq '4ürk m ə o ş ə li' v ə yaxud “türk i n s a n f dem əkdir. Ş.Sam i y azır ki, ‘Turk m an" türk m ənşəli böyük xaiqlardan biridir. O . türkm anlan n əsasən. köçəri halda y aşadıqlannı. əsasən. A zərbavcan və İraq ərazilərində m əskən saldıqlann ı bildirir. Ş.Sam i Nl.Fözulinin şeirlərinin türkm an ləhcəsində olduğunu da xösusi olaraq. qeyd edir (3 1 ,3 9 9 ). Şübhəsiz. bu tədqiqatm nəticələri bilkin və m übahisəsiz hesab oluna bilm əz. Bu istiqam ətdə gələcəkdə apan lacaq tədqiqatlar "türfcman" anlayışının yaranm a tarixi və onun etim ologiyası ilə bağlı yeni-yeni faktlann ortaya çıxanlm ası ilə nəticələnə bilər. İstİfadə olunmuş mənbələr və ədəbİyyat: 1. Б у н н ято в 3.M . Государство Х орезчш ахов- А нхш гегинндов. И зб р ан н ы е соч и н ен и я в грех Toxtax.
Т. 3. Б ак у : Э л ч . 1999. 206 с. 2. A şa rb ə y li S.B. Ş irx a n v ah lar döxlati. B akı: A xra- s h a press. 2006. 416 s. 3. M ustafayev.Ş.M . S əlcuqilardan O sm a n lıla ra : XI- XV' yüzilliklarda V n a d a l u n u n tü r k m iıhitində etnosi- vasi proseslər. B akı: “ Elm *\ 2010. 332.S. 4. Xəcəfli Т.Н. A zərbaxcan Q ara q o y u n lu xa A ğqoxunlu düxlətlari. Bakı. Ç aşıoğlu. 2012. 604 s. 5. Б а р т а !ь л B.B. Т ю рки. Д в е н а д ц а т ь л ек ц и и no истории турецких народов С релней А зии. А л х о т ы , Ж а л ы н . 1993. 192 с. 6. А бу-л-Ф азл Бей хаки. И стория Масхда (1030- 1041). В о у п и т е . 1 ь н ая с т а т ь я , перевол и п р и м ечан и я А.К* А ренде*. Т аш к ен т. 1962. 748 с. 7. М ихайлов А. Т узем цы Закасп и й ской области Н Н |
.
,
и их ж и зн ь. A şxabad. 1900. 69с. 8. А га дж ан о в С.Т. Государство С ел ьд ж у к и д о в и С р е д н я я А зия в XI - X II вв. М осква: Н аука. 1991. 303 с. 9. T a d h k ira t A l-M aluk. P ersian lex l in facsim ile. T ra n sla ted a n d explained by Y .M n o rsk y . L ondon. 1 9 4 3 .2 1 8 + 1 2 9 10. S u m e r F. O f;uziar (T u rk m e n lar). T arih le ri. Boy te^kilatu D estanlari. İlavelerlə 3 . baski. A na x a in la n . Ista n b u l: Milli F gitim basim exi. 1980. 701 s. 11. K ir/io g lu M.F. Y u k arı - K ö r xe Ç o ru k B oxlarinda K ipcaklar. A n k a ra . 1992. TTKY.Y II. Dizi. - Sayt.121. (278 s a h -l xaritak 12. O l-M tiqaddasi. Ə hsən ət-təqasim fi m arifat əl- aqalim . Ə l-Q ah irə. 1411. 518 s. 13. Ə l-B iru n i. Ə l-C əm ah ir fi m arifat al-caxahir. hhtp:/Mx»x». Islam icbook. « v a m m a aljm a h r-fi-m arft- aljw a h r.p d f 14. Ə l-H üseyni. Ə x b a r ad -d a u la t as-Səlcuqixya. L a bor. 1933. 15. k a ş ğ a r i M . D ixanü L u g a t-it-T ü rk tercüm esi. c.I-II. Ç exiren Besim A talax. Ista n b u l 1941. 16. Ə bu-I-Fazl Be>b.>qi. T arix. M ^şbəd 1383. 815 s. 17. Ə bu Said Ə l-C ^ rd i/i. Z exn əl-əxbar. T ərcu m ət ƏfTaf Os-Se> id Z id a n . Ə l- Q a h irə . 206. 544 s. 18. Y alixanlı X. M . IX -X II asr arə b cografixa^ünas- səxy a h la n A /ə rb a x c a n h a q q ın d a . B akı: E lm . 1974. 220 s. 19. İbn K asir. O l-B idaxa xa-n-nihayə. B exrut. Bexi- ul-dfkar-ud-düxaliyya. 2004. 2460 s. 20. O bu-I-F ida. Taqvim əl-B uldan. B eyrut. I)aru -s- sadir. 602 s 21. Ə l-İdrisi. X üzbat əl-m üştaq fi ix tira q al-afaq. Ə l-Q ab irə. 1422. 22. İbn X allikan. \u f iy a t əl-əyan. I-V'HI. B eyrut. I>aru-s-sadir. 1968-1993. 23. İbn X əldun. T arix İbn X əldun. I-V III. B exrut. D aru-l-fikr. 1421. 24. ^ a q u t M-Haməxi. M ucəm aM>uldan. I-\.B e y ru L D aru-us- sadir. 1988. 25. İbn al-Ə sir Ə l-K am il fi-t-tarix. 1-XII.BeyruL D aru -l-k tu b . 1407. 26. O la ud-D in Ə ta m alik əl-C öxexni. T arixu С a h a n k u şa . I-III. L ondon 1937. 27. M aham m ad bin Y aqub F iru z A badi. Q am us-ul- M ühit. B exrut. Ə r-R isalah . 13262005. 1498 s. 28. Ф а зл а л л а х Раш ил ал-Д ин. О гу з-Н ач е. П еревол с персилското. предисловие, к о м ч ен ı ари и , п р и м еч ан и я и х к азател и Р .М .Ш хкю ровой. Б акх: Э лм . 1987. 128 с. 29. T u rk m a n asiratlərL Istan b u l. 1334. 543 s. 30.
S aray.M . Q u/ex
xə C ü n ey ,\i» rb a x c a n tu rk la rin in ta rix i. B akı: Ş a rq -Q ə rb . 2010. 724 s. 31 . S am i Ş. Q a m u s tu rk L Iki ciltda. Istan b u l: İq d am . 1317. 1575 s. Yüklə 402,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|