FƏRMAN QULĠYEV
kənd təsərrüfatı elmləri dofetoru, professor
ZEYTUN
(OLEA EUROPAEA)
BITKĠSI
Bakı - 2007
Elmi redaktor: k.təs.e.d., prof. Z.M.Həsənov
Rəyçilər:
coğ.e.d., prof. B.Ə.ġəkuri,
k.təs.e.n. C.S.Məmmədov
Redaktor:
Hacı Etibar Əhədov
FƏRMAN QULĠYEV.
ZEYTUN (OLEA EUROPAEA) BĠTKĠSĠ
"MBM", Bakı, 2006, 296 səh.
Kitabda qədim subtropik meyvə bitkisi olan zeytunun xalq
təsərrüfatında əhəmiyyətindən, yetişdirilməsi tarixindən,
becərilməsi, çoxaldılması və emalı texnologiyasından və s. bəhs
olunur.
Kitab kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, ali və orta məktəb
müəllimləri, tələbələr, aspirantlar, həvəskar bağbanlar üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
ISBN 9952-29-018-7
© Fərman Quliyev
"MBM" MMC
Professor
Fərman
Ağadədə oğlu Quliyev
1937-ci
ildə
Lənkəran
rayonunda
anadan
olmuşdur.
1959-cu
ildə
Azərbaycan
Kənd
Təsərrüfatı
İnstitutunun
aqronomluq
fakültəsini
bitirmişdir.
1961-1965-ci
illərdə sabiq Ümumittifaq
Çay və Subtropik Bitkilər
Elmi-Tədqiqat
Ġnstitutunda
(Gürcüstan)
elmi işçi işləmiş və orada aspiranturanı bitirmişdir. 1965-ci ildə
kənd təsərrüfatı elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır.
1965-1967-ci illərdə sabiq Ümumittifaq Bağçılıq və Sənaye
Gülçülüyü Elm-Ġstehsalat Birliyində (Rusiya) baş elmi işçi
vəzifəsində işləmişdir.
1968-1984-cü illərdə Azərbaycan Bağçılıq və Subtropik
Bitkilər Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Lənkəran fılialının direktoru
olmuşdur. 1984-1988-ci illərdə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı
İnstitutunun "Meyvəçilik və subtropik bitkilər" kafedrasının
müdiri, 1988-2002-ci illərdə Azərbaycan MEA-nın Ginetika və
Seleksiya İnstitutunun "Subtropik bitkilər" şöbəsinin müdiri
işləmişdir.
1988-ci ildə kənd təsərrüfatı elmləri doktoru elmi dərəcəsi,
sonralar professor elmi adı almışdır.
3
2002-ci ildən Lənkəran Dövbt Universitetində "Ġqtisadiyyat
və aqrotexnologiya" kafedrasına rəhbərlik edir.
Azərbaycan Respuhlikasının Əməkdar aqronomudur.
Beynəlxalq EkoEnergetika Akademiyasımn həqiqi iizvü -
akademiki seçilmiĢ və "XXI əsrin tanınmıĢ alimi"
Bcynəlxalq diplomuna layiq görülmüĢdiir.
Azərbaycan Çay Assosiasiyası İB-nin prezidenti və
Azərbaycan Ekologiya və Ətraf Mühitə Nəzarət Mərkəzi İB-
nin Lənkəran cənub regional departamentinin sədridir.
Subtropik bitkiçilik sahəsində 220-dən çox elmi əsərin, o
cümlədən 26-dan çox kitabın, monoqrafiyaların, metodiki
vəsaitlərin, tövsiyələrin miiəllifidir. Feyxoa, çay, zeytun,
badam, kivi, əncir və s. bitki sortlarının yaradıcılarındandır.
Subtropik bitkilərin becərilməsi və ekologiyasınm elmi-
praktik əsaslarını öyrənir və onların arealmın genişləndirilməsi
qayğısına qalır.
Onun çay, limon, naringi, portağal, qreypfrut, feyxoa,
zeytun, kivi, innab, əncir,hadam, nəcib dəfnə və i.a. subtropik
bitkilər, bir sıra dərman bitkiləri üzərində apardığı elmi-
tədqiqat işlərinin nəticələri təsərrüfatlarda geniş tətbiq edilərək,
ali məktəblərin tədris proqramlarına, tədris vəsaitlərinə daxil
edimiş, xarici dillərə tərcümə olunmuşdur.
Prof. F.A.Quliyevin elmi rəhbərliyi altmda Azərbaycanın və
xarici ölkələrin müxtəlif elmi-tədqiqat və tədris müəssisələri
üçün 15 aspirant və dissertant hazırlanır. Onlann bir qismi elmi
dərəcələrini almışdır.
Elmi əsərləri Azərbaycan, rus, fars, ingilis, çin, gürcü və s.
dillərdə çap olunmuşdur.
4
ÖN SÖZ
Müstəqil Azərbaycanın memarı, ümummilli lider Heydər
Əliyevin respublikada böyük uğurla həyata keçirdiyi iqtisadi
siyasət, islahatlar və özəlləşdirmə proqramı digər sahələrdə
olduğu kimi kənd təsərrüfatının da inkişafı üçün böyük
perspektivlər
açmışdır.
Azərbaycan
Respublikasında
sahibkarhğın inkişaf etdirilməsi və bu sahədə olan problemlərin
həlli ilə bağlı son dövrlərdə möhtərəm Prezident Ġlham Əliyev
cənablarının verdiyi sərəncam və fərmanlar isə mövcud
imkanlann həyata keçirməsinə təminat vermişdir.
Azərbaycanın təbii torpaq-iqlim şəraiti göstərir ki, strateji
əhəmiyyətli bitkilərdən sayılan zeytunun yetişdirilməsi üçün
böyük aqroiqlim potensialı vardır.
Kitabm hazırlanmasında əsas məqsəd - Azərbaycanda
ənənəvi zeytunçuluğu dirçəltmək, inkişaf etdirmək, milli zeytun
yağını artırmaq, ölkə əhahsinin bu dietik, müalicəvi əhəmiyyətli
yağa və digər zeytun məhsullarına ilbəil artmaqda olan
ehtiyacını yerli istehsal hesabına təmin etmək üçün elmi-praktik
əsaslandırılmasıdır.
Bu kitab "Azersun Holding" ġirkətlər Qrupunun
prezidenti Türkiyə və Azərbaycanda yaxĢı tamnmıĢ iĢ
adamı, hömətli Abdolbari Goozal bəyin qayğıkeşliyi
sayəsində hazırlanmışdır.
Kitab zeytun məhsulu istehsalı və emalı ilə məşğul olanlara,
həmçinin bu sahənin mütəxəssislərinə, həvəskar bağbanlara və
geniş oxucu kütləsinə sadə açıqlamalarla izah edən şəkildə
stolüstü vəsait kimi istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
"Azersun Holding" ġirkətlər Qrupunun prezidenti
Abdolbari Goozal bəyin Azərbaycana gəlməsi və yağ
sektoruna investisiya qoyması nəticəsində bitki yağlarınm
istehsalı baĢlanmıĢdır. İlk əvvəl soya, günəbaxan, qarğıdalı
yağları istehsal olunurdusa, 2002-ci ildən etibarən "Zeytun
emalı fabriki"nin də qurulması ilə zeytun da emal olunmağa və
onların müxtəlif məhsullarının hazırlanmasına başlandı.
5
"Azersun Holding" Şirkətlər Qrupuna daxil olan "Zeytun
emalı fabriki" fəaliyyəti ib Azərbaycanda zeytun bitkisi,
zeytunçuluq özünün ikinci həyatını yaşamağa başladı. Bu
prosesdə "Zeytun emalı fabriki" tərəfindən həyata keçirilən
zeytun meyvələrinin toplama kampaniyalarının rolu çox
böyükdür.
"Zeytun emalı fabriki" 2002-ci ildən bu ana hər il əhalidən
sərfəli şərtlərlə zeytun meyvələri qəbul edərək onları yağ
istehsalı prosesinə cəlb etmək kampaniyası artıq ənənə halını
almışdır. Fabrik əhalinin topladığı zeytun meyvələrini qəbul
edərək, xammal kimi etməklə ölkə iqtisadiyyatına səmərə verir.
Kampaniyalar insanların maddi gəlir əldə etməklərinə kömək
göstərməklə birlikdə onların həyətlərdə, bağçalarda və bağlarda
sahibsiz qalan zeytun ağaclanna qayğı göstərmələrini də
stimullaşdırır. Bu da ətraf mühit, təbii sərvətlərin istifadəsinə və
yaşıllıq örtüylərinin qorunmasına səbəb olur.
Bundan əlavə fabrik Dübəndidə 14-15 hektar torpaq sahəsi
alaraq zeytun bağı salmış və burada 2500-dən çox zeytun ağacı
əkib və becərir.
Əhalinin sağlamlığına həssas yanaşan qida sənayesi şirkətlər
qrupu olaraq "Azersunq Holding", eyni zamanda insanların
sağlam ətraf mühitdə yaşamalarının da qayğısına qalır.
Müasir texnologiyaya malik "Zeytun emalı fabriki"ndə
Türkiyədən gətirilmiş zeytun emalı avadanlığı quraşdırılmışdır.
Burada müasir texnologiyadan istifadə edilərək insan əli
dəymədən zeytun yağı emal olunur.
Zeytunçuluq sahəsinə qayğı ilə yanaşan, maddi mənfəət əldə
edilməsindən daha çox sosial məsuhyyət hissinə üstünlük verən
Abdolbari Goozal bəy bu sahənin gündəmə gəlməsinə və
gələcəkdə daha da inkişaf etməsinə səbəb ola biləcək bir kitabın
mövcudluğunu zəruri hesab edərək, bu kitabm ərsəyə
gəlməsində öz köməyini əsirgəməmişdir.
Xoş arzular, niyyətlər və uğurlarla
"Azersunq Holding"
6
Mü əllifd ən
Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin layiqli
davamçısı, Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham
Əliyevin 11 fevral 2004-cü il tarixli 24 saylı Fərmanı ilə təsdiq
edilmiş "Azərbaycan Rcspublikası regionlarının sosial-
iqtisadi inkiĢafı Dövlət Proqramı" (2004-2008-ci illər)
Azərbaycan Resublikasında regionların sərvətlərindən və təbii
şəraitindən səmərəli istifadə etməklə kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalını artırmaq, qeyri-neft sənaye sahələrini,
o cümlədən emal sənayesinin, xidmət və digər infrastruktur
obyektlərinin, turizmin inkişafını təmin etmək, məşğulluğun
səviyyəsini yüksəltmək və əhalinin güzəranını daha da
yaxşılaşdırmaq kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələləri
qarşıya qoymuşdur.
Bu baxımdan böyük aqroiqlim potensialına və təbii
ehtiyatlara malik olan Azərbaycan respublikasında hər bir
iqtisadi və inzibati rayonların aqroiqlim şəraitindən düzgün və
səmərəli
istifadə
olunması,
yeni
torpaq
sahələrinin
mənimsənilməsi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin onlarm aqrobioloji
xüsusiyyətlərinə
daha
uyğun
olaraq
yerləşdirilməsi,
məhsuldarlığın və onun keyfiyyətinin yüksəldilməsi işində
ərazinin iqlim ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə edilməsi
tələb olunur.
Kitabın hazırlanmasında əsas məqsəd-Azərbaycanda ənənəvi
zeytunçuluğu dirçəltmək, inkişaf etdirmək, milli zeytun yağı
istehsalını artırmaq, ölkə əhalisinin bu dietik, müalicəvi
əhəmiyyətli yağa və digər zeytun məhsullarına ilbəil artmaqda
olan ehtiyacını yerli istehsal hesabına təmin etmək üçün elmi-
praktik əsaslandırmaqdır.
Kitab ali məktəblərdə aqronomluq və meyvəçilik ixtisasları
üzrə təhsil alan tələblərə və magistrantlara, aspirantlara zeytun
məhsulu istehsalı və emalı ilə məşğul olanlara, həmçinin bu
7
sahənin mütəxəssislərinə, həvəskar bağbanlara və geniş oxucu
kütləsinə sadə açıqlamalarla izah edilən şəkildə mizüstü vəsait
kimi istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Müəllif bu sahədə tədqiqatlarm aparılmasında köməklik
göstərdiklərinə görə Azərbaycan MEA-nın Genetika və
Seleksiya (indiki Genetik Ehtiyatlar) İnstitutunun işçilərinə -
mərhum professor Ġ.M. Axundzadəyə rəhmət diləyir, b.e.n. S.
Hüseynovaya, e.i. R.Ə.Əsgərovaya, b.e.n. N.Ə.Həsənova,
b.e.n. N.Ġ.Axundovaya öz səmimi təşəkkürünü bildirir.
Müəllif həmçinin bu kitabın ərsəyə çıxmasında, etdikləri
qiymətli təkliflərinə görə akad. U.K. Ələkbərova, prof.
Z.M.Həsənova, prof. B.Ə.ġəkuriyə, k.t.e.n. C.ġ. Məmmədova
minnətdarlığını bildirir.
8
Mündəricat
Ön söz ................................................................................. 5
Müəllifdən ........................................................................... 7
Fəsil I. Zeytun haqqında məlumatlar .................................. 9
Zeytunun əhəmiyyəti ......................................................... 9
Zeytunun coğrafı yayılması və istehsalı ........................... 16
Azərbaycanda zeytunun qısa becərilməsi tarixi ................ 20
Zeytunun qısa botaniki morfoloji xüsusiyyətləri ............. 27
Zeytunun qısa bioloji xüsusiyyətləri ................................. 34
Fəsil II. Zeytun bitkisinin yetişdirilməsi baxmadan
Azərbaycanın təbii torpaq - iqlim şəraiti . . . .................... 52
Abşeron bölgəsi . ... ............................ . ...... ....................
JJ
Gəncə-Qazax bölgəsi ........................................................ 59
Şirvan bölgəsi .................................................................. 60
Mil-Qarabağ bölgəsi ......................................................... 64
Fəsil III. Azərbaycanda yetişdirmək üçün zeytun sortları və
perspektiv formaları, onların qısa
aqrobioloji xüsusiyyətləri ................................................. 70
Azərbaycan
xaricdən
introduksiya
olunmuş
sortlar.................................................................................71
Azərbaycanın yerli sortları ............................................... 82
Azərbaycanda alınmış perspektiv formalar ..................... 89
Fəsil IV. Zeytun bitkisinin çoxaldılması və əkin
materiallarının yetişdirilməsi texnologiyası...................... 94
Zeytun tingliyi................................................................... 94
Tingliyin əsas şöbələri ..................................................... 95
Tinglik üçün yerin seçilməsi ............................................. 96
Tinglik torpağının hazırlanması və gübrələnməsı
sistemi ............................................................................... 96
Calaqaltıların yetişdirilməsi ............................................. 98
Calaqaltıların seçilməsi və toxum tədarükü ...................... 98
Səpinqabağı toxumların hazırlanması, səpin və
səpinə xidmət ................................................................... 99
293
Tingliyin birinci tarlası. Calaqaltı toxumcaların
əkilməsi ........................................................................... 104
Tingliyin ikinci tarlası. Cırlara calaq vurulması ............. 105
Tingliyin üçüncü tarlası .................................................. 112
Tingliyin dördüncü tarlası ............................................... 112
Tingliyin beşinci tarlası .................................................. 114
Zeytun bitkisinin çoxillik çilinglərlə çoxaldılması ... .114
Yaşıl və yarım oduncaqlaşmış qələmlərlə
(çilinglərlə) çoxaldılması ............................................... 115
Zeytun kök pöhrələri ilə çoxaldılması ........................... 121
Əkın materiallarının çeşidləşdirilməsi,
bağlanması (dəstələnməsi) və nəql edilməsi .................... 125
Fəsil V. Zeytun bağının salınması ................................. 127
Sahənin seçilməsi ........................................................... 127
Sahənin bölünməsi ......................................................... 131
Sahənin hamarlanması ................................................... 134
Torpağın əkinqabağı hazırlanması ................................. 135
Əkin sxemi və tinglərin əkilməsi .................................... 137
Küləkdən mühafızə edən meşə zolaqlannın
salınması ........................................................................ 141
Fəsil VI. Zeytun bağına xidmət ...................................... 146
Cərgəarası torpaqların saxlanması ................................. 146
Zeytun bağının suvarılması rejimi ................................. 149
Zeytun bağının gübrələnməsi sistemi .............................. 157
Zeytun ağaclarına forma verilməsi və budanması...........159
Fəsil VII. Zeyturı bitkisinin zərərvericiləri və
xəstəlikləri, onlara qarşı mübarizə tədbirləri .................. 167
Zərərvericilər və onlara qarşı mübarizə .......................... 168
Xəstəliklər və onlara qarşı mübarizə .............................. 176
Fəsil VIII. Zeytun meyvələrinin yığılması və
emal olunması ................................................................. 179
Zeytun meyvələrinin yığılması ...................................... 179
Yaşd zeytunun konservləşdirilməsi ............................... 181
Qara zeytunun konservləşdirilməsi ................................. 187
Yetişmiş və yarıyetişmiş zeytun meyvələrinin
şorabaya qoyulması......................................................... 188
294
Yetişmiş zeytunun quru duzlanması ............................... 189
Zeytun meyvələrindən yağ emalı .................................... 192
Fəsil IX. Zeytun bitkisinin coğrafi tədqiqat və
inkişaf etdirilməsi perspektivliyi .................................... 195
Azərbacanda zeymn bitkisinin inkişaf etdirilməsinin
perspektivliliyi ................................................................ 195
İranın Dəşti Muğanda zeytun bitkisinin coğrafi
tədqiqat və inkişaf etdirilməsi perspektivliyi .................. 204
Fəsil X. Zeytun (Olea europaea) bitkisi xülasələr...........216
Azərbaycan dilində ......................................................... 216
İngilis dilində .................................................................. 233
Rusdilində ...................................................................... 247
Fars dilində .................................................................... 265
Əlavələr ........................................................................... 285
Ədəbiyyat ....................................................................... 291
Mündəricat ..................................................................... 293
295
FƏRMAN AĞADƏDƏ oğlu
QUL ĠYEV
ZEYTUN
(OLEA EUROPAEA)
BĠTKĠSĠ
Yığılmağa verilmişdir: 05.01.2007
Çapa imzalanmışdır: 10.03.2007
Tiraj: 500 şərti çap vərəqi 18.5
"MBM" nəşriyyatında
çap olunmuşdur
F.Ağayev, 14. Tel: 439 75 06
Dostları ilə paylaş: |