286
FƏSİL 10.
Qloballaşma və insan inkişafı
10.1
Qloballaşmaya müxtəlif baxışlar
“Bəşəriyyətin inkişafının müasir mərhələsində qloballaşma onun əsas
məzmununu müəyyən edir” desək yanılmarıq. Bu prosesin əsas səbəblərini,
təzahür formalarını, nəticələrini, müxtəlif aspektlərini aydınlaşdırmadan müasir
dünyamızda baş verən sosial, iqtisadi, kulturuloji, geosiyasi və digər prosesləri
düzgün anlamaq mümkün deyil.
Bir çoxlarımız fərqinə varmasaq da, qloballaşmanın təsirini və işarələrini
hər gün həyatımızda görə bilərik. Adi gündəlik həyatınızı gözünüzün önündə
canlandırın. Səhər yuxudan oyanıb dişlərinizi Avropada istehsal edilmiş diş
pastası ilə fırçalayırsınız, Türkiyə məhsulu olan sabunla yuyunursunuz, Çində
istehsal edilmiş kompüterinizdə dünya xəbərlərini Azərbaycan xəbər portalla-
rı ilə yanaşı, ABŞ, Rusiya və b. qəzetlərdən oxuyursunuz, elektron poçtunuza
İsveçrədə beynəlxalq konfransda iştirakınızı təsdiq edən məktub alırsınız, Ko-
reyada istehsal edilmiş telefonunuzla dostunuzla zəngləşib gündəlik planlarınızı
dəqiqləşdirirsiniz, səhər yeməyi süfrəsində mütləq hər hansı bir qida xaricdə
istehsal edilib, İtaliyada istehsal edilmiş kostyumunuzu geyinib, Almaniyada
istehsal edilmiş avtomobilinizlə işə gedirsiniz. Başqa sözlə, hər gün siz dünya-
nın müxtəlif bölgələrində istehsal edilən məhsullara və tanımadığınız minlərlə
insana arxalanaraq gündəlik həyatınızı qurursunuz. Bu cür qarşılıqlı asılılıq
məhz beynəlxalq ticarətin və qloballaşmanın xidmətləridir. Sizi yuxarıda sada-
ladığımız və sadalamadığımız məhsullarla təmin edən insanlar bunu sadəcə si-
zin rahatlığınızı fikirləşərək fədakarlıqla istehsal etmirlər. Və ya heç də həmişə
hər hansı dövlət qurumu istəklərinizi nəzərə alıb bu istehlak məhsullarını is-
tehsal edib sizin ehtiyacınızı ödəməyə çalışmır. Əksinə sizin istifadə etdiyiniz
məhsulları istehsal edən insanların özləri də, öz əməklərinin nəticəsində sizin
kimi digər istehlak məhsullarını istifadə edirlər. Məhz bütün bunları arqument
gətirərək müasir liberal iqtisadçılar iddia edirlər ki, genişlənən beynəlxalq ticarət
və qloballaşma bütün xalqların və insanların maraqlarına cavab verir, çünki bu
prosesin nəticəsində hər kəs daha yaxşı imkanlar əldə etmiş olur.
Hazırda dünyada müxtəlif mətbuat dərgilərində və elmi məcmuələrdə ən ge-
niş müzakirə edilən mövzular qloballaşma və onun ayrı-ayrı xalqların ənənəvi
mədəni yaşam tərzlərinə və maddi rifahlarına təsiri haqqında bir-birinə zidd
mövqelərdir. Bu termin aktiv elmi dövriyyəyə 1983-cü ildə Harvard professoru
Teodor Levit tərəfindən gətirilsə də, ilk dəfə 1944-cü ildə işlədilmişdir. Biz tez-
tez ayrı-ayrı ölkələrdə əhalinin neçə faizinin qloballaşmanı dəstəklədiyini, neçə
faizinin bu prosesin əleyhinə olmasını və ümumiyyətlə insanların bu prosesə
287
münasibətini öyrənməyə çalışan rəy sorğularının keçirilməsi haqqında eşidirik.
Bir çoxlarınız yəqin ki, televiziya kanallarında Böyük Yeddilərin (G7 ölkələri)
görüşləri zamanı müxtəlif ölkələrdən olan anti-qlobalistlərin yürüşləri və bu
yürüşlərə qarşı ictimai asayiş qüvvələrinin, hətta ordu birləşmələrinin böyük
təhlükəsizlik tədbirləri həyata keçirməsi haqqında xəbərləri izləmisiniz. Müxtəlif
ölkələrdən olan anti-qlobalistlər asayişi mühafizə edən qüvvələrlə açıq toqquş-
maya girir və McDonalds, Coca-Cola, Pepsi və transmilli şirkətlərin simvolları
olan digər beynəlxalq markaların dükanlarına hücumlar edir, həmin obyektləri
dağıdaraq mümkün qədər çox ziyan vurmağa çalışırlar. Yəqin ki, artıq bir çox-
larınız anti-qlobalistlərin nə üçün bu hərəkətləri nümayişkaranə və mütəşəkkil
formada etdikləri sualını özünüzə vermisiniz.
Bir qrup hiperqloballaşma konsepsiyasının tərəfdarı olan alimlər hesab
edirlər ki, qloballaşma şübhəsiz hamı üçün mənfəətlidir, belə ki, ölkələr arasında
sərhədlər aradan qalxır və buna görə də ölkələr bu prosesə daha yaxından qoşul-
maq üçün öz iqtisadiyyatlarını liberallaşdırmalıdırlar. Digərləri inkişaf etmiş və
uzun müddət qloballaşmanın aktoru deyil, obyekti olmuş inkişaf etməkdə olan
ölkələr prizmasından məsələyə baxaraq, qloballaşmanın və transmilli şirkətlərin
rolunu mənfi qiymətləndirirək bu prosesə tənqidi yanaşırlar. Məsələn, məşhur
iqtisadçı, Nobel mükafatı laureatı, Beynəlxalq Bankın və keçmiş ABŞ prezidenti
B. Klintonun məsləhətçisi olmuş C. Stiqlits qloballaşmanı və beynəlxalq maliyyə
qurumlarını “içəridən” neokeynsiançılıq (Neo-Keynesian) mövqeyindən tənqid
edərək qloballaşmanın mənfi təsirlərini aradan qaldırmaq üçün dövlət nizamlan-
ması mexanizmlərinin gücləndirilməsinin əhəmiyyətini vurğulayırlar.
Əslində qloballaşma çox qədim dövrlərdən nəqliyyatın və rabitənin inkişafı
nəticəsində bir-birindən təcrid edilmiş xalqların ünsiyyətə girməsindən başla-
mışdı. Atların və dəvələrin əhliləşdirilməsi və yelkənli qayıqların inkişafı bir-
birindən təcrid edilmiş xalqları bir-biri ilə müxtəlif xarakterli münasibətlərə
girməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu əlaqələr həmin xalqların heç də həmişə
iradəsinə və mənfəətlərinə uyğun olmamışdır. Min illərlə müxtəlif ideyalar,
incəsənət növləri və mədəniyyətlər müxtəlif xalqlar arasında dünyanın bir
yerindən o birinə yayılmışdır.
Orta əsrlərdə dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan xalqların bir-biriləri
haqqında çox səthi və bəzən də fantastik təsəvvürləri vardı. Çox az insan bir
qitədən digərinə səyahət edirdi. Bu səfərlər nəinki uzun zaman tələb edirdi, həm
də bir çox hallarda insan həyatı üçün təhlükəli idi. Məsələn, Venesiyalı səyyah
Marko Poloya öz ölkəsindən Uzaq Şərqə səyahət edib qayıtması üçün 24 il
vaxt lazım olmuşdu. İndiki zamanda Yer kürəsini tam dövr etməyə sadəcə bir
neçə gün vaxt, dünyanın ən ucqar iki nöqtəsi arasında informasiya və maliyyə
əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün isə cəmi bir neçə saniyə vaxt lazımdır.
Qloballaşma yeni fenomen deyil, lakin müasir dövrümüzdə o fərqli xarakter al-