|
Fiziki kəmiyyət
|
tarix | 05.02.2018 | ölçüsü | 116,78 Kb. | | #24980 |
|
Fiziki kəmiyyət
|
Düsturu , işarəsi
|
BS-də əsas ölçü vahidi
|
Əlavə ölçü vahidləri
|
Hansı cihaz ilə ölçülür
|
Sürət
Vektorialdır
|
|
|
, , və sair.
|
Spidometr
(İş prinsipi maqnit qarşılıqlı təsirinə əsaslanır )
|
Gedilən yol
Skalyardır
Yerdəyişmə
Vektorialdır
|
|
(metr)
|
,
, , və sair.
|
|
Məsafə (uzunluq)
Skalyardır
|
və ya ilə işarə edilir
Çevrə
|
(metr)
|
,, ,
və sair.
|
Xətkeş, ruletka
və sair.
|
Sahə
Skalyardır
|
Kvadrat
Düzbucaqlı
Trapesiya
Üçbucaq
Paraleloqram
Romb
Dairə
Sfera
|
|
və sair.
|
|
Həcm
Skalyardır
|
Kub
Paralelopiped
Düz prizma
Piramida
Silindr
Konus
Kürə
|
|
və sair.
|
Menzurka
(ölçü slindri)
(İş prinsipi Arximed qanununa əsaslanır)
|
Qalileyin nisbilik prinsipi
|
Mexanikanın qanunları istənilən inersial hesablama sistemlərinə görə eynidir.
|
|
Nyutonun I qanunu
(Ətalət qanunu)
|
Cismə başqa cisimlər təsir etmirsə və ya ona edilən təsirlər bir-birini tarazlaşdırırsa, o, sükunət və yaxud düzxətli bərabərsürətli hərəkət halını saxlayır. Fəvəzləyici=0
Nyutonun I qanununun doğru olduğu hesablama sistemləri inersial hesablama sistemləri adlanır.
Cismə digər cisimlər təsir etmədikdə, onun sürətinin (sükunətinin) saxlaması hadisəsinə ətalət , bu xassəyə isə cismin ətalətliyi deyilir.
|
|
Nyutonun II qanunu
|
Cismin hərəkət təcili ona təsir edən qüvvə ilə düz, cismin kütləsi ilə tərs mütənasibdir.
Nyutonun II qanunu yalnız inersial hesablama sistemlərində doğrudur.
|
|
Nyutonun III qanunu
|
İxtiyari iki cismin qarşılıqlı təsir qüvvələri qiymətcə bərabər, istiqamətcə əksdir:
Nyutonun III qanunu da yalnız inersial hesablama sistemində ödənilir.
|
|
Ümumdünya cazibə qanunu
|
Nyuton qravitasiya qüvvələrini hesablamaq üçün belə bir düstur verdi
Qravitasiya sabiti
|
|
Ağırlıq qüvvəsi
Vektorialdır
|
Cismin Yer ( və ya başqa planet ) tərəfindən cəzb olunduğu qüvvə
Yer (planet) səthində olan cismə cazibə qüvvəsi təsir edir.
Yerin (planetin) səthindən h hündürlükdə ağırlıq qüvvəsi
|
Vahidi
|
Qravitasiya
( cazibə )
sahəsinin intensivliyi
(sərbəstdüşmə təcili)
Vektorialdır
|
Kürəvi mənbəyin səthində qravitasiya sahəsi intevsivliyinin modulu
Yer səthində
Yerin (planetin ) səthindən h hündürlükdə
|
Vahidi
|
Təzyiq
Skalyar kəmiyyətdir.
|
Təzyiq qüvvəsi təsir etdiyi səthə həmişə perpendikulyardır. Səthə perpendikulyar istiqamətdə təsir edən təzyiq qüvvəsinin bu səthin sahəsinə nisbətinə təzyiq deyilir:
BS - də təzyiq vahidi Paskal ( Pa ) adlanır.
Bir paskal - 1 N qüvvənin 1 m2 sahədə yaratdığı təzyiqə deyilir:
Praktikada çox vaxt daha böyük təzyiq vahidlərindən istifadə olunur.
|
Paskal qanunu
|
Qapalı qabdakı maye və qazlar xaricdən göstərilən təzyiqi dəyişmədən bütün istiqamətlərə bərabər ötürür.
|
Qazın təzyiqi
|
Qazın həcmini azaltmaqla sıxlığı artırırıq.
Bu da təzyiqin artmasına səbəb olur.
Qapalı qabdakı sabit kütləli qazın temperaturu artdıqca
təzyiqi də artır.
Dilatometr qazların istidən genişlənməsini müşahidə etmək üçündür.
Sabit kütləli və temperaturlu qazın həcmi kiçildikcə təzyiqi artır,
həcmi böyüdükcə isə təzyiq azalır.
|
Qabın dibinə və divarlarına mayenin təzyiqi (Hidrostatik təzyiq)
|
Hidrostatik təzyiq, mayenin sıxlığı və maye sütununun hündürlüyü ilə düz mütənasibdir.
Qabın divarına mayenin göstərdiyi təzyiq divarın hər yerində eyni olmayıb, dərinliyin artması ilə artır. Mayenin qabın divarlarına göstərdiyi təzyiqi xarakterizə etmək üçün orta təzyiq anlayışı daxil edilir.
|
Atmosfer təzyiqi
|
Yer kürəsini əhatə edən hava qatı atmosfer adlanır.
Yunan sözü olub “atmos” - buxar, və “sphair” – sfera, kürə deməkdir.
Atmosfer qazların qarışığından ( azot, oksigen, hidrogen, karbon qazı, ozon və s. ) və su buxarından ibarət olub, yerin cazibəsi nəticəsində mövcuddur.
Hava qatı öz ağırlığı ilə Yerin səthinə doğru təzyiq yaradır. Havanın yaratdığı təzyiq atmosfer təzyiqi adlanır.
Bu təzyiq yerin səthində ən böyük qiymətə çatır. Bu təzyiqin qiymətini 1643 –cü ildə italyan alimi Toriçelli təcrübi olaraq təyin etmişdir. O, uzunluğu 1 metr, bir tərəfi bağlı, nazik şüşə boru götürmüş, onun içinə civə doldurub, ağzı aşağı, şaquli vəziyyətdə civə olan digər qaba salaraq saxlayır. Bu zaman borudakı civənin bir hissəsi qaba tökülmüş, boruda 760 mm civə sütunu qalmışdır.Civənin borudan tökülməməsinə səbəb qabdakı civənin səthinə atmosfer təzyiqinin olmasıdır. Deməli, Yer səthində atmosfer təzyiqi 760 mm civə sütununun təzyiqinə bərabərdir.
Bu təzyiqi Paskal ilə ifadə edək:
Təzyiqin bu qiyməti normal atmosfer təzyiqi adlanır. Beləliklə, 00 C temperaturda 760 mm civə sütununun yaratdığı təzyiq normal atmosfer təzyiqinə bərabərdir:
P0 = 760 mm c. süt. = 101300 Pa=101,3 kPa =100 kPa
Hündürlük artdıqca havanın sıxlığı kimi təzyiq də azalır. Atmosfer təzyiqinin hündürlükdən asılılığını ilk dəfə 1648-ci ildə Paskal müəyyənləşdirmişdir.
Ölçmələr göstərir ki, yüksəklik artdıqca təzyiq orta hesabla hər 12 metrdə 1 mm. c. süt. qədər azalır
Atmosfer təzyiqini ölçmək üçün civəli barometrdən və metal barometrdən
( aneroid ( aneroid yunanca mayesiz deməkdir ) ) istifadə edilir.
Atmosfer təzyiqindən böyük və kiçik təzyiqləri, maye və qazın təzyiqini ölçmək üçün manometrdən istifadə edilir.
|
Arximed qüvvəsi
|
Bilirik ki, cismi maye və qaza batırdıqda ona şaquli istiqamətdə yuxarı yönəlmiş qüvvə təsir edir. Cismin mayedə çəkisi havadakı çəkisindən kiçikdir. İtələyici qüvvəni tapmaq üçün vakuumdakı çəkidən () mayedəki çəkini ( ) çıxmaq lazımdır.
Mayenin və qazın itələyici qüvvəsi ( ) Arximed qüvvəsi adlanır.
Cismi mayeyə batırdıqda ona maye hər tərəfdən təzyiq edir. Cismə aşağıdan edilən təzyiq üstdən edilən təzyiqdən çox olur. Bu təzyiqlər fərqi nəticəsində yuxarı yönələn itələyici qüvvə yaranır. Cismə aşağıdan təsir edən qüvvə , yuxarıdan təsir edən qüvvə olarsa, Arximed qüvvəsini belə hesablaya bilərik
Arximed qüvvəsi
Məlumdur ki, və olduğu üçün
Deməli, mayenin və qazın itələyici qüvvəsi cismin sıxışdırıb çıxardığı mayenin və ya qazın çəkisinə bərabərdir.
Cismin havada və mayedəki çəkiləri məlum olarsa, onun sıxlığını hesablamaq olar.
və ifadələrini tərəf-tərəfə bölsək, alarıq
və ya
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|