FOLKLORŞÜNASLIQ MƏSƏLƏLƏRİ * ВОПРОСЫ ФОЛЬКЛОРИСТИКИ * FOLKLORE
88
FOLKLORŞÜNASLIĞIN TARİXİNDƏN. ИЗ ИСТОРИИ ФОЛЬКЛОРИСТИКИ.
FROM THE HISTORY OF FOLKLORE STUDIES.
Lətafət Ələkbərova
Bakı Dövlət Universiteti
(Azərbaycan)
l-alekperova@mail.ru
SMOMPK MƏCMUƏSİ XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARININ ƏN ÇOX
NƏŞR EDİLDİYİ MƏNBƏ KİMİ
Açar sözlər: SMOMPK, nağıl, söyləyici, toplayıcı, möcüzəli doğuluş motivi, kiçik
qardaş motivi, ögey ana motivi, ögey qız motivi
XIX əsr mətbuatını nəzərdən keçirsək, bəlkə də ən çox toplanıb nəşr edilən janrın nağıllar
olduğunu görərik. Nağıl xalq yaradıcılığının məhsulu olub, nəsildən-nəslə keçərək yaşayan,
xalqın həyat, məişət tərzini, ənənələrini və cəmiyyətdəki ictimai ziddiyyətləri qabarıq halda,
bədii uydurmalar vasitəsilə əks etdirən, sonu nikbin əhval-ruhiyyə ilə qurtaran bir janrdır. Na-
ğıl xalq içərisində daha çox yayılan, sevilən və söylənilən janr olduğu üçün toplayıcılar da
çox zaman ilk növbədə nağıla müraciət etmiş və şifahi dildən yazaraq mümkün olanları çap
etmişlər. XIX əsrdə Azərbaycan nağıllarının ən çox nəşr edildiyi mənbə SMOMPK məcmuə-
sidir. Nağıllarımız da digər nümunələr kimi çox vaxt erməni folkloru adı altında çap edilmiş-
dir.
Məcmuənin səhifələrində, əsasən, sehrli nağıllar nəşr edilmişdir. Prof. A.M.Nəbiyev yazır
ki: «Sehrli nağıllar sehrli süjetlər üzərində qurulur, sehrli obrazlar burada əsas rol oynayır.
Bütün sehrli nağıl qəhrəmanları son anda qarşılarına çıxan ən qorxunc qüvvələrə qalib gəlib
məqsədə çatırlar. İnsanın kamalı, ağlı və dərrakəsi, yenilməzliyi və qorxmazlığı onun əlindən
tutub irəliyə, məqsədə qovuşmağa doğru aparır. Lakin burada sehrkar qüvvələr qarşısında, əs-
lində, aciz qalan insana kömək edən də yenə insan əqli, onun qüdrətli fantaziyası, biliyin və
kamalın qüdrətindən törəyən insan əməlidir» (4, 3).
V.Y.Propp qeyd edir ki: «Sehrli nağılların strukturunun öyrənilməsi bu nağılların öz aras-
ında sıx qohumluğun olduğunu göstərir. Bu qohumluq o dərəcədə sıxdır ki, bir süjeti digərin-
dən dəqiq ayırmaq mümkün olmur. Bu da öz növbəsində iki çox vacib nəticəyə gətirib çıxarır.
Birincisi: heç bir sehrli süjet digərindən ayrı tədqiq oluna bilməz, ikincisi isə: heç bir sehrli
nağıl motivi onu bütövlüyə münasibətdə öyrənmədən araşdırıla bilməz» (19, 19).
Məcmuənin III buraxılışında Salahlı kənd məktəbinin müəllimi B.Veniaminov Salahlı
kəndinin coğrafi, etnoqrafik təsvirini vermiş və eləcə də orada yazıya aldığı bir neçə nağılı
dərc etdirmişdir.
Birinci nağıl «Məlik Məmməd və Məlik Cümşüd» adlanır. Bu nağıl «Məlik Məmməd»
nağılı ilə eynilik təşkil edir, lakin bir sıra fərqlər də var. Nağılın əvvəlində deyilir ki, bir şə-
hərdə iki xan arvadı var idi − Gülzar və Əsli. Heç birinin övladı yox idi. Bir gün həmin şəhərə
dərviş gəlir, hər ikisinə bir alma verir. Almaların yarısını xan arvadları, yarısını da ərləri yeyir
(10, 112-113). Dərvişin almasını yedikdən sonra övlad əldə etmə Azərbaycan nağılları üçün
Lətafət Ələkbərova
89
xasdır. Məşhur rus alimi V.Y.Propp möcüzəli doğuluş motivini tədqiq edərkən yazır ki,
«meyvə-bar vasitəsilə hamilə qalmaq bir çox dünya xalqlarının folkloru üçün xasdır. Lakin
sehrli alma bunların arasında xüsusi yer tutur. Digər rus və Ukrayna nağıllarında noxuddan da
övlad əldə etmə motivləri var. Məsələn, Sumatra adasında yaşayan malayların nağıllarında qa-
dın izdivaca girmədən kokos qozundan, Britaniya Kolumbiyasında kauçuk çeynəməkdən ha-
milə qalır. Havay adalarında isə rəvayətə görə bir qız iki banan tapır, düşmənlərdən gizlədərək
sinəsinə bərk-bərk basır və ondan hamilə qalır. Hamilə qalmaqdan ötrü müxtəlif meyvə ye-
mək adətinə bütün dünyada fərqli mədəni inkişaf pillələrində olan xalqlarda bu günədək rast
gəlmək olur» (20,208-209).
Alma yedikdən sonra iki oğlan doğulur – Məlik Məmməd və Məlik Cümşüd, 12 yaşa ça-
tanda şahzadə Avqunaş xanımın padşahlığına könüllü əsir gedirlər. Məlik Cümşüd Avqunaşla
evlənir, lakin pəhləvan Xəmşin Avqunaşı qaçırdır. Arvadının dalınca gedən Məlik Cümşüd
Nadir və Usub pəhləvanlara rast gəlir. Xəmşini öldürüb Avqunaşı azad etdikdən sonra Nadir
və Usub Məlik Cümşüdə namərd çıxırlar, onu quyunun dibində qoyub gedirlər. Lakin o gəlib
çıxır bir şəhərə ki, orada bir timsah hər gün bir qızı öldürür. Adətən bu epizodda əjdaha olur.
Çox yəqin ki, bu, tərcüməçinin səhvi idi. Ümumiyyətlə, məcmuədə çap olunmuş nağılların
tərcüməsi çox vaxt aşağı səviyyədədir. Bunun bir neçə səbəbi vardır. «Əvvəla, digər folklor
janrlarından fərqli olaraq nağılların orijinalı yox, yalnız ruscaya tərcüməsi verilirdi. Digər tə-
rəfdən bu, nümunələri toplayıb, ruscaya çevirib çap edən şəxslərin təcrübəsizliyi, onların
müxtəlif təbəqələrə məxsus olması, senzuranın tələbləri, nağıl motivlərinin zamanın ab-hava-
sına uyğunlaşdırılması qaydaları ilə də izah olunurdu» (11, 123).
Məlik Cümşüd şəhəri timsahdan, quzğun balalarını onları yemək istəyən ilandan qurtarır,
quzğunun kürəyinə minərək öz ölkəsinə qayıdır. Yolda ona namərdlik etmiş Nadir və Usubu
görüb, onları şir kimi parçalayır, sonra öz vilayətinə qayıdıb həyat yoldaşı Avqunaşla və Mə-
lik Məmmədlə şad-xürrəm yaşayır. Qeyd edək ki, bu nağılda nə ənənəvi «biri var idi, biri yox
idi» başlanğıcı, nə də ənənəvi «Biz yedik, içdik, dövrə keçdik», yaxud «göydən üç alma düş-
dü» sonluğu yoxdur (10, 112-118).
Başqa nağıl «Avil-Kasim və Avil-Mamed» adlanır. Nəzərə alsaq ki, bu nağılları qeyri-
azərbaycanlı toplamışdır, nağılın «Əbil-Qasım və Əbil- Məmməd» adlandığını güman etməli-
yik. Bu nağıl müəyyən dərəcədə «Məlik Məmməd», bir qədər də «Ağ atlı oğlan»la səsləşir.
Nağılın əvvəlində də övladsızlıq motivi, dərvişin almalarının vasitəsilə övlad əldə etmə motivi
var (10, 118-119). Lakin şərtə görə oğlanların birini – Əbil-Qasımı dərviş özünə götürür. Dər-
vişin vilayətində Əbil-Qasım bir otağa girir, orada qızıl fəvvarə vurur. Qanadlı atına minib qı-
zıl fəvvarəyə yaxınlaşanda Əbil-Qasımla at başdan ayağadək qızılla örtülürlər. Bir məqam
diqqətimizi cəlb edir: qızıl rəngə boyanmış qanadlı at yiyəsindən xahiş edir ki, onu azadlığa
buraxsın. Əbil-Qasım elə də edir. Lakin atın quyruğundan bir-iki tük qoparır ki, lazım olanda
atı çağıra bilsin. Müqəddəs Simurq və ya Zümrüd quşunda da belə bir xüsusiyyət var. Amma
daha çox biz bu motivə rusların «Сивко-Бурко» nağılında rast gəlirik. Orada bir-iki söz de-
məklə həmin at gəlib baş qəhrəmanın dadına çatır (17, 135-138).
Əbil-Qasım Şah Mərdanın padşahlığına gəlir, orada mehtərlik edir. Şahın kiçik qızına vu-
rulur. Şah Mərdan xəstələnəndə isə ona sehrli alma tapıb gətirir. Sonra isə bu vilayətə Şah
Asaut qoşun yeridir. Əbil-Qasım onun pəhləvanına asanlıqla qalib gəlir. Şah Mərdan artıq qo-
SMOMPK MƏCMUƏSİ XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARININ ƏN ÇOX ...
90
ca idi, taxt-tacını Əbil-Qasıma verir; o isə qocalanda hakimiyyəti böyük oğlu Əzizə tapşırır
(10, 124).
«Şah Rüstəm»in nağılı da maraqlı süjet üzərində qurulmuşdur. Bu nağılda Şah Rüstəmin
ova çıxmasından, saray əyanlarından birinin gördüyü yuxudan, yuxuda şahın qızının bu gün
doğulan oğlan uşağına ərə getməsindən və şahın bütün cəhdlərinə baxmayaraq illər keçəndən
sonra bu yuxunun çin olmasından bəhs edilir.
Məşhur rus alimi V.F.Miller dəfələrlə SMOMPK məcmuəsinə müraciət etmişdir. Belə ki,
İlya Murometsi o, İran pəhləvanı Rüstəmə oxşadaraq Nart eposundakı Rüstəm obrazı ilə də
paralellər aparmışdır (15). Bu nağıl da əvvəlki iki nağıl kimi çox qısadır. Ənənəvi başlanğıc
və final formulları yoxdur. Hətta burada bir dialoqa belə rast gəlmirik. Bu da ondan irəli gəlir
ki, toplayıcı azərbaycanlı deyil.
«Şahzadə Qəmbər» adlanan növbəti nağılda Şahzadənin ovda iri bir qaza rast gəlməsindən
danışılır. Yoldan keçən bir ərəb bunu görərək həmin qazı ondan 100 manata alır. Şahzadə
təəccüb qalır, gəlir həmin ərəbin evinə, təzədən o qazı 10 manata alır, qarnını yarır və oradan
qeyri-adi, bahalı üzük çıxır. Bu üzük həm də sehrli olur. Onun köməkliyi ilə Qəmbər özünə
saray tikdirir, Şah İbrahimin qızını alır. Lakin bir gün həmin ərəb bunların hamısını mənimsə-
yir. Sədaqətli 9 it və pişiyin vasitəsi ilə Şahzadə Qəmbər sarayını və həyat yoldaşını qaytara
bilir (10, 126-128). «Şahzadə Qəmbər» nağılı «Sehrli üzük» rus nağılı ilə səsləşir (17, 142-
149).
«Şərif» nağılı motiv baxımından «Məlik Məmməd» nağılına bənzəyir. Kiçik oğul atanın
ölümündən sonra gecələr onun qəbrini qoruyur. Oraya gəlib atasını söyənləri öldürür, atlarını,
libaslarını gizlədir. Sonra isə 3 padşah qızını qardaşlarına və özünə alır. Şərif onun arvadını
oğurlayan Qaradan pəhləvanı öldürüb qələbə çalır, həmin pəhləvanın dərya ortasındakı sara-
yında ömrünün axırınadək arvadı ilə xoş günlər keçirir (10, 134-137). Məlik Məmməd,
Nərbala, Şərif və digər baş qəhrəmanlar həmişə üçüncü oğul olurlar. Rus alimi Y.M.Meletins-
ki bu məsələ ilə məşğul olmuş və qeyd etmişdir ki, «bu problemi hələ fin məktəbinin nüma-
yəndələrindən V.Anderson qaldırmış və təsadüfi süjetin təsadüfi elementi hesab etmişdir. La-
kin antropoloji məktəbin nümayəndəsi A.Lenq bunun əsas kökünü minoratda (varislik hüqu-
qunda kiçik oğulun üstünlüyü) görürdü və kiçik qardaşın idealizə olunmasını nağılın məişət
əsası sayırdı... Kiçik qardaş həmişə ata ocağına bağlı olur və adətən bu ocaq da ona miras qa-
lır… Eyni zamanda dünya xalqları nağıllarının tədqiqi antropoloji nəzəriyyənin tərəfdarlarının
bu tezisini alt-üst edir. Müşahidələr göstərir ki, bir çox geridə qalmış xalqların (məs., Tibet-
Birma dağ tayfaları) folklorunda qalib gələn kiçik qardaş süjetləri yoxdur, digər tərəfdən isə
inkişaf etmiş xalqlarda (çinlilər, slavyanlar, alman xalqları) belə nağıllar çoxdur… Farslarda
da kiçik qardaş motivi məşhurdur. Məsələn, Firdovsinin «Şahnamə»sində böyük qardaşlar Fi-
rudini öldürmək üçün onun başına daşlar yağdırırlar. Lakin o, bir möcüzə ilə daşları saxlaya
bilir. Nisbətən sonradan yaranmış fars nağıllarında isə kiçik qardaş motivi bir o qədər nəzərə
çarpmır. Çox yəqin ki, bu, islam dini ilə bağlıdır, çünki islam şəriətinə görə var-dövlət oğullar
arasında bərabər bölünməlidir» (14, 126-128).
Bu məqalənin əvvəlində B.Veniaminov qeyd edir ki, «Salahlı camaatı atalar sözü və mə-
səlləri, tapmacaları və ən çox pəhləvanlar haqqında nağılları xoşlayırlar. Bu da təsadüfi deyil.
XIX əsrin 70-ci illərində Pənah ağa Vəkilovun evində qocalar və cavanlar birlikdə yığılıb
Lətafət Ələkbərova
91
nağıllara qulaq asırdılar. Pənah ağanın vəfatından sonra bu gecələr də yığışdırıldı» (10, 107).
Dünya şöhrətli şair Səməd Vurğun həmin Pənah ağa Vəkilovun nəslindəndir (13, 67).
Məcmuədə çap olunmuş sehrli nağıllar motiv zənginliyi ilə seçilirdi. O da qeyd olunmalı-
dır ki, 1920-30-cu illərdə Azərbaycan nağılşünaslığına aid əsərlərdə də SMOMPK nəşrlərinə
çox istinad edilirdi. Məsələn, Baqrinin ədəbi seminarında «Azərbaycan xalq nağıllarının mo-
tivləri» mövzusunda referatla çıxış edən N.X.Vəzirova həmin nəşrlər əsasında 100 motivi
qeyd və şərh etmişdir: möcüzəli cinsdəyişmələr (könüllü və könülsüz), möcüzəli sağalmalar,
tanınmalar, nağıl qəhrəmanının müdrik və hami məsləhətçiləri, qəhrəmanın qarşısında duran
çətin məsələlər, nadir əşyaların tapılması, əhdin pozulması və itirilənin axtarılması, qəhrəma-
nın divlə vuruşması və gözəl qızın azad edilməsi, nağılın baş qəhrəmanının göstərdiyi igidlik-
lərin qardaşı (və ya dostları) tərəfindən mənimsənilməsi, atanın (ananın, arvadın) məkrliliyi,
bacarıqlı oğru və bic yalançı, nahaqdan böhtana düşmüş qızın iztirablarına görə bir bəxşeyiş
olaraq gözəl şahzadə oğlana ərə getməsi, qəhrəmanın özgə ad altında gizlənməsi, onun yeraltı
dünyaya səyahəti, hami dərviş, müdrik nəsihət və öncəgörmələr, möcüzəli dünyaya gəlmə, uş-
aqların itməsi və ya oğurlanması, yeraltı sərvətlərin tapılması, gəlinin pulla dustaqlıqdan geri-
yə qaytarılması, şahın dövlətinin yarısını və qızını qəhrəmanlıq göstərmiş gəncə verməyi vəd
etməsi və s. (24, 60).
IV buraxılışda «İrəvanın alınması (ağsaqqalların dedikləri əsasında)» adlı yazı var. Belə
yazılara məcmuədə tez-tez rast gəlmək olur. Məsələn: «Nənəmin nağılları» (9), «Tamerlan
Cavanşir qəzası ermənilərinin dedikləri əsasında» və s. Bunların nağıl janrı ilə heç bir əlaqəsi
yoxdur. Guya, tarixi həqiqətləri əks etdirən bu qısa oçerklər yalan və iftiradan başqa bir şey
deyildir. F.ü.f.d. A.Əfəndiyeva bu barədə yazır: «SMOMPK və «Azərbaycan və ətraf ölkələ-
rin folkloru» adlı məcmuələrdə çoxlu sayda mənəvi saxtakarlıqlar üzə çıxır. Bu saxta materi-
allar Azərbaycan nağılları içərisində yerləşdirilir və onlardan xüsusi başlıqla ayrılmırdı. Belə-
liklə, bunlar bir tərəfdən Azərbaycan tatarlarının ermənilərlə həmrəyliyinə, türklərə qarşı düş-
mənçiliyi işarə edən Azərbaycan folkloru materialı kimi təqdim olunurdu, digər tərəfdən isə
oxucu onları asanlıqla Azərbaycan folkloru kimi qəbul edə bilərdi» (25, 119).
VI buraxılışda A.Zaxarovun topladığı 10 Azərbaycan nağılı çap edilmişdir. Birinci nümu-
nə «Düz danışan tacirlə yalançı tacirin nağılı» adlanır (18, 77-78).
İlk baxışda bu nağıllar III buraxılışda çap olunan nağıllardan həm həcminə, həm təhkiyə
üslubuna, həm də dialoqların olmasına görə fərqlənir. Bunun da obyektiv səbəbləri var. İstər
III buraxılışda, istərsə də VI buraxılışda nağıllarımızı digər millətlərin nümayəndələri toplasa-
lar da, yenə də ilk təşəbbüs həmişə zəif, sadə desək çiy, xam olur. Təbii ki, get-gedə
SMOMPK-da nağılların toplama, tərcümə və nəşr işi təkmilləşirdi. Nağıl belə başlayır:
«Deyirlər bir vaxtlar iki tacir var idi. Hər ikisi səxavətli, adlı-sanlı, hörmətli idilər, ancaq biri
var-dövlətini düz yolla əldə etmişdi. Biri Allahı, o birisi isə şeytanı sevirdi....» (18, 77).
Mətn rus dilində olsa da burada Azərbaycan dilində işlənən bəzi sözlər tərcümə olunma-
dan verilmişdir: «Allah», «Salam-əleyküm», «Pərvərdigar», «şeytan», «üç-aşıq» (oyun növü),
«həkim», «cindar», «kişmiş».
Nağıl ənənəvi formul-sonluqla bitir: «Göydən üç alma düşdü: biri mənim, biri danışanın,
biri də dərviş Mustafanın (nağıl söyləyənin adı)» (18, 88). Deməli, bu nağıl nə varlı, nə də
yoxsul təbəqənin nümayəndəsinin dilindən deyil, dərvişin dilindən yazıya alınmışdır.
SMOMPK MƏCMUƏSİ XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARININ ƏN ÇOX ...
92
Bu barədə görkəmli Azərbaycan alimi N.Seyidov yazırdı: «Şamaxı məktəb müəllimi
A.Zaxarov məcmuənin VI buraxılışında «Vicdanlı tacir və kələkbaz tacir» nağılını dərviş
Mustafadan, «Lal Şahzadə» nağılını isə Molla İbrahimdən eşidib yazmışdır. Birinci nağılda
iki tacirin necə qazanc əldə etməsindən danışılır. Göründüyü üzrə, nağılda iştirak edən əsas
surətlərin hər ikisi yuxarı sinif nümayəndələridir. Mövzu isə tacirin dövlət qazanması məsələ-
sidir. Tacirlərdən biri «Allah yolundan» uzaqlaşır, ikincisi «Allahın köməyi» ilə dövlət qaza-
nır. Burada dinin təsiri özünü göstərir ki, bu da təsadüfi deyildir. Çünki nağılı söyləyən dər-
vişdir» (7, 55).
N.Seyidov bu haqda demişdir: «Məişət nağıllarının içərisində tacir həyatına aid bəzi hadi-
sələr də təsvir edilmişdir ki, onlar daha sonrakı dövrlərlə səsləşməkdədir. Məlum işdir ki, ta-
cirlik sənəti getdikcə daha çox mənfəət götürmək üçün müxtəlif yollar axtarır, aldatma, kələk
və sairədən istifadə edirdi. Lakin tacirlər eyni zamanda başqalarını istismar etmək yolu ilə
varlanırdılar» (7, 108-109).
İkinci nağıl «Taledən qaçmaq olmaz» adlanır. Burada bəhs olunur ki, bir şahzadəyə tale
kitabında onun üçün yoxsul bir çobanın xəstə qızı ilə evlənəcəyinin yazıldığını bildirirlər.
Bununla razılaşmayan şahzadə həmin çobanın evinə təsadüfən gəlib çıxır. Xəstə qızı öldür-
mək istəyir, əvəzində isə onu sağaldır. Daha sonra həmin qız olur gözəllər gözəli, şahzadəyə
ərə gedir və şahzadə biləndə ki, tale kitabında yazılanlar yerinə yetdi, müqəddəs alın yazısına
inanmağa başlayır (18, 88-94). Bu nağılda bəzi ifadələr nəzərimizi çəkir: «Царевич сидел на
лошади шайтана» − bu, frazeologizmdır – «Cin atına minmişdi». «Крепко держал за ворот
рубашки старика» − yenə də frazeologizm – «Qocanın yaxasından bərk yapışmışdı»;
«Прелестная, молодая девушка, которая будто говорила солнцу: «Ты не выходи, я уже
вышла» − mənası «Qız elə gözəl idi ki, günə deyirdi: «sən çıxma, mən çıxım» (18, 90-93).
V.F.Miller bu nağılın İlya Murometsin arvadına rast gəldiyi epizodla oxşarlığını qeyd edir
(15, 7-8).
«Lal şahzadə» nağılında padşah, padşahın oğlu və lal qızı haqqında bəhs edilir. Padşah
ölümünə yaxın oğlunu evləndirir. Cavan padşahın arvadı təkcə baldızını sevmir. Bir gün əri-
nin sevdiyi göl quşunu, bir dəfə də ərəb atını öldürtdürüb lal qızın üstünə atır. Hər dəfə qarda-
şı deyir:
-Да будет кол-куш (любимый конь) жертвой праха ног моей сестры (18, 95).
- Qol-quşu (sevimli at) mənim bacımın ayağının tozuna qurban olsun (L.Ə.).
Toplayıcı milli koloriti saxlamaqdan ötrü bu ifadəni başqası ilə əvəz etməyib, Azərbaycan
dilindən ruscaya hərfi tərcümə edib.
Bir gün padşah arvadı öz uşağını öldürüb, bunu baldızının boynuna atıb evdən qovdurur.
Lal qız meşədə ağlayıb-ağlayıb yatır. Kim bilir bir saat, bəlkə bir gün, bir il, bəlkə də on il ya-
tır. Gözünü açanda qarşısında qızıl dərili, məxmər əlli bir dovşan görür. Dovşan insan kimi
danışır, lal şahzadənin də dili açılır. Dovşan qaçıb-qaçıb şahzadəni bir padşahın sarayına gəti-
rir. Dovşan cildini dəyişir, olur bir xeyirxah sehrbaz, şahzadənin dostuna çevrilir.
Nağılların tədqiqi ilə məşğul olan rus alimi A.N.Afanasyev «Древо жизни» (Həyat ağacı)
kitabında qeyri-adi heyvanlardan bəhs edir və onların içərisində dovşanı təsvir edir:
«Dovşanın qeyri-adi çevikliyi, qıvraqlığı artıq bu heyvana verildiyi adda onu sürətli işıq anla-
yışı ilə yaxınlaşdırır. Hind miflərində ay işığı dovşana bənzədilir... İpatiy salnaməsində litvalı-
Lətafət Ələkbərova
93
ların dovşan Allahına itaətindən bəhs olunur (8, 154-156). Məcmuənin VII buraxılışında çap
olunmuş «Şah İsmayıl» nağılında qeyri-adi ceyran (18, 143), III buraxılışdakı «Əbil-Qasım və
Əbil–Məmməd» nağılında isə qızıl at obrazları yaradılmışdır (10, 118).
Bir vaxt lal, sonra isə dili açılan şahzadə burada gözəl şahzadə oğlana rast gəlir, ona ərə
gedir, iki oğlu olur. Bir gün qızın qardaşı təsadüfən bacısının yaşadığı saraya gəlib çıxır. Bü-
tün sirlərin üstü açılır. Nağılın sonluğu da ənənəvidir:
«Şah əmr edir ki, arvadını əhliləşməmiş atın quyruğuna bağlayıb, çöllərə, dağlara, daşlara
buraxsınlar və beləliklə onun yalnız sol qulağı qalır. Şər orada- xeyir burada. Göydən üç alma
düşdü: biri mənim, o birisi nağıl danışanın, üçüncüsü Molla İbrahimin (nəql edən)» (18, 100).
Bu nağıl eyni zamanda ənənəvi «böhtana düşmüş qız» süjeti ilə səsləşir.
«Zalım ögey ana» nağılı çox məşhur nağıldır. Burada zülmə dözən ögey qız sonradan şah
arvadı olur. Ögey ana ilə qızı isə məhv olurlar. Məcmuədə çap olunan «Lal şahzadə qız» nağı-
lı rus nağılı «Морозко» ilə eyni motivdədir (18, 62-64).
Y.M.Meletinski qeyd edir ki, «zalım ögey ana və ögey qız haqqında nağıllar dəfələrlə
folklorşünaslığa aid ədəbiyyatda tədqiq olunmuşdur. Ögey qız çox vaxt ögey ananın qurbanı
kimi nağıllarda baş qəhrəman olur. Ögey qızın nağıllarda tutduğu yer kiçik qardaşa uyğundur.
Alimin fikrincə, nahaqdan qovulmuş ögey qız obrazı digər nahaqdan qovulmuş qadın obrazla-
rını – atılmış arvad, kiçik qız, kiçik arvad və i.a. sıradan çıxartmışdır. Ögey qız obrazı kiçik
qardaş obrazı kimi də dünya xalqlarının folklorunda geniş yayılmışdır. Bu tip nağıllarda baş
qəhrəman olan qovulmuş ögey qıza gah sehrli heyvanlar, gah da ananın hədiyyəsi olan və ya
məzarının üstündə tapılan sehrli əşyalar köməkçi ola bilər – gözəl paltar, incə ayaqqabı və s.
Kuklalar xüsusilə maraq doğurur, qız onları yedirtməli, kukla isə ona kömək etməlidir.
Ümumiyyətlə, qovulmuş ögey qız motivi - sosial cəhətdən fağırı, kasıbı idealizə etmə forma-
larından biridir» (14, 161-212).
«İki yetim» adlı nağıl «Сестрица Аленушка – братец Иванушка» rus nağılı ilə eyni süjetli-
dir (17, 209-212). Yetim qalmış fağır uşaqlar haqda nağıllar Amerika hinduları, Asiya və
Melaneziya xalqlarında çox geniş yayılmışdır (10, 16-64).
VI buraxılışda «Qorxaq haqqında nağıl», «Şahzadə – dilənçi qız», «Şahzadə – Qurbağa»
kimi nağıllarımız yer almışdır. VI buraxılışda sonuncu nağıl «Şahsevənli Hacının iti» adlanır.
Həmin nağıl həcmcə çox qısadır və satirik xarakter daşıyır. Burada deyilir ki, Şahsevəndə Ha-
cı adlı varlı bir şəxs var idi. Onun çoxlu iribuynuzlu heyvanları, at ilxıları, qoyun sürüsü və s.
var idi. Bu heyvanata da bir yaxşı it qarovulçuluq edirdi. Bir gün it gəbərir. Hacının dərddən
beli bükülür. Əmr edir ki, iti kəfənləyib, müsəlman adətinə görə dəfn etsinlər. Kənd mollası
bunu eşidərkən çox qəzəbli halda Hacının yanına gəlir. Hacı mollanı qarşılayır, ikiqat baş əyir
və deyir:
- Ey böyük imam, mənim itim elə yaxşı it idi ki, molla və imamlara elə böyük hörməti var
idi ki, hətta sənə 50 qoyun vəsiyyət etmişdi.
-Ey Hacı! Ona it dostum, qardaşım de! Göstər, görüm qəbri haradadır, gedim orada Quran
oxuyum! (18, 155-156)
Nağıl kimi təqdim edilən bu mətndə tamahkar ruhanilər tənqid olunur. Qeyd edilən mətn
Seyid Əzim Şirvaninin «Köpəyə ehsan» adlı mənzum hekayə – satirası ilə məzmun və süjet
baxımından tam eyniyyət təşkil edir. Fikrimizcə, S.Ə.Şirvani olmuş bir hadisəni nəzmə çək-
SMOMPK MƏCMUƏSİ XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARININ ƏN ÇOX ...
94
mişdir. Məcmuədə verilən də həmin maraqlı əhvalatın (birbaşa xalq yaddaşından, yaxud poe-
ziyadan qaynaqlanmasının fərqi yoxdur) nəql edilməsidir. Nağıl poetikasına uyğun gəlməməsi
də onun nağıl olmadığını göstərir.
Əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan nağılları SMOMPK məcmuəsində çap olunar-
kən çox təhriflərə məruz qalmış bəzən tamamilə yararsız hala düşmüşlər. Ona görə
SMOMPK-da yer almış külli miqdarda materiallardan yalnız üçü – yuxarıda təsvir etdiyimiz
«Şahsevənli Hacının iti» (18), «Gözəl şahzadə haqqında nağıl» (18) və «Yetim İbrahim və xə-
sis baqqal» (22) sonradan − 40-50-ci illərdə Azərbaycan folklorçuları tərəfindən rus dilində
çap olunan nağıl toplularına daxil edilmişdir (25, 25).
VII buraxılışda Azərbaycan nağılları çap olunmuşdur. Bunlardan birincisi məşhur «Ovçu
Pirim» nağılıdır. SMOMPK məcmuəsinin XVII buraxılışında ingiloy rəvayətləri içərisində
«Dünya dili» adlı bir rəvayət var. O, «Ovçu Pirim»lə eyni məzmunludur (12, 151-154). Nağı-
lın təhlilinə keçməzdən əvvəl ətəkdəki bir yazıya diqqəti yönəltmək istərdik: Mətni toplayan
A.Kalaşev informatorların adlarını qeyd edir: A.Kalaşevin öz xalası 90 yaşlı Manişaq
Karoğlanova, əmisi 85 yaşlı Moisey Kalaşev, atası – 70 yaşlı İsaak Kalaşev – hamısı Şamaxı-
nın Saqiyan kəndinin sakinləridir. Deməli, XIX əsrin sonunda Azərbaycan nağılları digər mil-
lətlərin nümayəndələrinin dilindən yazıya alınıb ermənilər tərəfindən nəşr edilirdi (23, 98).
Təbii ki, burada hər cür təhriflər ola bilərdi. Lakin çox vaxt Azərbaycan ziyalıları da nağıl
toplamaqda çətinlik çəkirdilər. Çünki əsas nağıl bilənlər qadınlar idilər, naməhrəm kişilərin
onlara yaxınlaşması qeyri-mümkün idi. Y.V.Çəmənzəminli bu haqda yazırdı: «Nağılın xalq
ədəbiyyatına məxsus olmasına baxmayaraq, xalqın hər bir fərdi onu bilmir. Əslən ona aşina
olan şəxslər tək-təkdir. Bunları toplamaq və bunlara ehtiyatla yanaşmaq, nağıl toplayanın mə-
harətinə bağlıdır. Ələləksər nağıla və bütün xalq ədəbiyyatına vaqıf olanlar arvadlardır. Ar-
vadların da içində hamısı yox, yalnız xalqın işinə yarayan və onunla həmişə təmasda olanlar
bilirlər. Xalqa yaxın olan məşşatələr, ağıçılar, yengələrdir. Ürkütmədən, təşvişə salmadan
bunlara yanaşdıqda böyük bir mənbə kəşf edilmiş olar... Xalq ədəbiyyatını toplayarkən kitab
təsirinə düşülərsə, böyük xata zühur edə bilər. Səhv etməmək üçün xalq ədəbiyyatını savadsız
mühitdən əxz etməlidir. Bu sahədə kitab təsirinə düşən və şəhərbəşər gəzən dərvişlərin nağılları
faydasızdır. Çünki bunlar əsl mühitin gözəllik və təmizliyindən məhrumdurlar» (2, 280-281).
Ovçu Pirimin nağılı sonradan bütün nağıl toplularına daxil edilmişdir (1, 3-18). Əsas baş
qəhrəman Ovçu Pirim insan olsa da, digər obrazlar ilanlardır – ilanlar şahı, onun qızı, qızın
sevgilisi, sərbazlar və s. AMEA-nın m. ü., prof. A.M.Nəbiyev qeyd edir ki, «Ovçu Pirim» na-
ğılı totemizm dövründən qalan bədii nümunədir. Burada totem bədii obrazadək yüksələn ilan-
dır. Həmin ilan sehrli qüvvədir, hətta onun tüpürcəyi də sehrlidir. Bu nağıldakı bütün heyvan-
lar «xeyir və şər» nümayəndələridir... İlanla bağlı totemist görüşlər bir sıra digər nağıllarda da
özünü göstərir («İki ilanın nağılı», «İlanla Pərizadənin nağılı», «Yetim Hüseyn və çoban» və
s.)… Azərbaycan nağıllarında həmçinin pəri-ilanlar haqda da süjetlər qorunub saxlanılmış-
dır... Maraqlıdır ki, Azərbaycan nağıllarında hətta ilanın gözəl qızlara vurulması motivinə də
rast gəlmək olur (məsələn: «Gülzar və Qara ilan»)» (16, 180-183).
Nağıllarımızda, eləcə də inam və etiqadlarda bu gün belə ilana qarşı mənfi və müsbət mə-
nada ikitərəfli münasibət buna ən yaxşı misaldır. Bir tərəfdən xalq arasında «İlanın ağına da
lənət, qarasına da» və s. kimi atalar sözü olduğu halda, ikinci tərəfdən daha qədim dövrlərin
Lətafət Ələkbərova
95
yadigarı olan sehrli nağıllarımızda o bir hami, yol göstərən, hökmdar, nəhayət, fövqəltəbii
qüvvəyə, gücə malik bir varlıq kimi görünməkdədir, hətta onun ağzının suyu belə insana qey-
ri-adi qabiliyyət verir (7, 119).
«Ovçu Pirim»in adı ilə bağlı biz digər süjetlərə də rast gəlirik. Məcmuənin XXVI buraxılı-
şında ZMS-in müdavimi Musa Quliyevin topladığı «Ovçu Pirim» əfsanəsi də çap edilmişdir
(22, 24-25). Əfsanənin qısa məzmunu belədir: «Ovçu Pirim bir gün ovdan qayıdarkən qəbris-
tanlıqda gecələməli olur. Vurduğu quşlardan özünə kabab bişirəndə eşidir ki, bir məzardan in-
san səsi gəlir. Bir az keçdikdən sonra o, həmin qəbri qazır, oradan bir gənc çıxır. Ovçuya de-
yir ki, mən sətəlcəm oldum, heç kəs mənim kürəyimdən qan almadı, odur ki, öldüm. Dəfn et-
dilər. Qəbirdə burnumdan qan açıldı, mən dirildim. İndi get ata-anamdan nə istəyirsən istə ki,
oğlunu sağ-salamat onların yanına gətirmisən. Ovçu Pirim elə də edir. Oğlanın atası ona evini
bağışlayır. Məclis qurub, oğlunun dirilməsini qeyd edir. Lakin ovçu oğlanın atasını öz atası,
anasını öz anası, oğlanın özünü isə qardaş adlandırıb evlərini hədiyyə kimi qəbul etmir, xeyir-
dua diləyib yola düzəlir» (22, 24-25).
Daha sonra burada «Oxay» nağılı çap edilmişdir. Ətək yazısında «Oxay» – razılıq, məm-
nunluq, «Ox, necə yaxşıdır» köməkçi nitq vasitəsi kimi izah olunur. Həmin nağıl sonralar
«Oxayla Əhməd» adı altında çap edilmişdir (5, 119-137).
SMOMPK-da çap olunan nağılda oğlanın adı Əhməd yox, Gülməmməddir. Ata-ananın
çox tənbəl bircə oğlu heç bir peşəni öyrənmək istəmir. Yalnız Oxayın sirlərini öyrənə bilər.
Sözü gedən nağılda Oxayın yaşadığı qalaça təsvir edilmir, sonda isə Oxay qızılgül dəstəsi ol-
ub bir padşah qızının qucağına düşür və onunla evlənir. Bununla da nağıl bitir. «Azərbaycan
nağılları»nın II cildində isə Əhməd Oxayın qızı ilə əhd-peyman bağlayır, onun tapşırığı ilə ağ
divin almalarının sirrini öyrənməyə gedir. Yolda Oxayın qızının qurduğu maneələri aşır, ad-
amları azad edir, var-dövlətdən isə çəkidə yüngül, qiymətdə ağır nə varsa yığıb nişanlısı ilə
birgə atası evinə qayıdır. Orada toy eləyib şad-xürrəm yaşayır (5, 136).
F.ü.e.d. C.Məmmədov (Bəydili) bu haqda yazır: «1) Su mifoloji sistemlərdə yerlə, yeraltı
aləmlə əlaqələndirilir. Su bu aləmlərin stixiyasıdır. Yer ana kompleksindən çıxma olan Oxxay
da sular səltənətinin hamisidir. İnisiasiya mərasimini elm öyrənib, adam olmaq adı ilə təqdim
edən «Oxxayla Əhməd» adlı Azərbaycan nağıllarındakı Oxxay mifoloji varlıqdır. 2) Xalq tə-
səvvürlərinə görə «Ox»-adı çəkilməyən yasaq olan şeytan adıdır. 3) Oxxay da qarı nənə kimi
yer ana kompleksindən qopub ayrılaraq uzaqlaşmış və onun atributlarını daşıyan bir mifoloji
varlıqdır. Oxxay sular səltənətinin yiyəsidir. Onun səltənəti dəryayi-ümmandı» (3, 61-69).
Fikrimizcə, XIX əsr boyu çap olunan nağıllar mövzu cəhətdən rəngarəng olmaqla yanaşı,
həm də müasir dövrümüz üçün mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. Bu nağıllarda Azərbaycan
xalqının zəngin fantaziyası, yaradıcı xəyalı, bədii təfəkkürü, dünyagörüşü öz əksini tapır. Biz-
cə, əksəriyyəti orijinal və maraqlı olan həmin nağılların tədqiqi, müqayisəli araşdırılması və
qiymətləndirilməsi Azərbaycan nağıllarının öyrənilməsinə əvəzsiz töhfə ola bilər.
ƏDƏBİYYAT:
1.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə. V cild. / Xalq variantı əsasında çapa hazırlayanlar A.Nəbiyev,
O.Hüseynli. Bakı: Turan evi, 2006, 272 s.
SMOMPK MƏCMUƏSİ XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARININ ƏN ÇOX ...
96
2.
Çəmənzəminli Y.V. Əsərləri: 3 cilddə. III cild.Bakı: Avrasiya Press,2005,439 s.
3.
Məmmədov C.M. Türk epik ənənəsində Dədə Qorqud. Filologiya elmləri namizədi adına layiq
görülmək üçün təqdim olunmuş dissertasiya. Bakı: AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanası, 1995,
138 s.
4.
Nəbiyev A.M. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. II hissə. Bakı: Elm, 2006, 648 s.
5.
Nəbiyev A.M. Sehrdən yaranan qüdrət. // Azərbaycan nağılları: 5 cilddə. II cild. Bakı: Turan,
2001, 320 s., s.3-9
6.
Seyidov N.X. Azərbaycan nağılları haqqında. // Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. I
kitab. Bakı: Azərb SSR EA nəşriyyatı, 1961, s.52-118
7.
Təhmasib M.H. Azərbaycan mövsüm və mərasim nəğmələri: Filologiya elmləri namizədi elmi
dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiya. Bakı: BDU-nun əsaslı kitabxanası, 1945, 133 s.
8.
Афанасьев А.Н. Древо жизни. Москва: Современник, 1982, 464 с.
9.
Бабушкины рассказы (из воспоминаний о ханских временах) / собиратель Калашев А. //
СМОМПК, IX выпуск, Тифлис, 1890, II отдел, с.116-120
10.
Вениаминов Б. Селение Салах-лу и татарские сказки, записанные в нем // СМОМПК, III
выпуск, Тифлис, 1883, I отдел, с.100-137
11.
Гаджиев А.М. Тифлисская литературная среда и азербайджанское устное народное
творчество // Литературный Азербайджан, 1966, №4, с.122-124
12.
Картвельские поверья / собиратель Джанашвили М. // СМОМПК, XVII выпуск, Тифлис,
1893, II отдел, с.144-173
13.
Керимов Э.А. Сведения по этнографии Азербайджана в Сборнике материалов для описания
местностей и племен Кавказа (80-90-е годы ХIХ в.). // Известия АН Азерб. ССР, серия
истории, философии и права. Баку, 1966, №2, с.65-71
14.
Мелетинский Е.М. Герой волшебной сказки. Москва: Издательство восточной литературы,
1958, 263 с.
15.
Миллер В.Ф. Экскурсы в область русского народного эпоса. I-VIII. Москва, 1892,300 с.
16.
Набиев А.М. Взаимосвязи азербайджанского и узбекского фольклора. Баку: Язычы, 1986,
288 с.
17.
Народные русские сказки. Из сборника А.Н.Афанасьева. Москва: Художественная
литература, 1979, 348 с.
18.
Народные сказки закавказских татар / собиратель Захаров А. // СМОМПК, VI выпуск,
Тифлис, 1888, II отдел, с.77-156
19.
Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Ленинград: Издательство ЛГУ, 1986,
365 с.
20.
Пропп В.Я. Фольклор и действительность. Москва: Главная редакция восточной литера-
туры, 1976, 324 с.
21.
Рагимова Э.А. История и практика русского перевода азербайджанского народного
героического эпоса (на материале Китаби-Деде Коркуда и Кероглу): Диссертация на
соискание ученой степени доктора филологических наук. Баку: Центральная Научная
Библиотека НАН Азербайджана, 1995, 321 с.
22.
Татарская народная словесность в Закавказье // собиратели воспитанники Закавказской
учительской семинарии // СМОМПК, XXVI выпуск, Тифлис, 1899, II отдел, с.11-166
23.
Татарские сказки / собиратель Калашев А. // СМОМПК, VII выпуск, Тифлис, 1889, II отдел,
с.98-128
24.
Эфендиев П.Ш. История азербайджанской фольклористики: Автореферат на соискание
ученой степени доктора филологических наук. Баку, 1973, 118 с.
Lətafət Ələkbərova
97
25.
Эфендиева А.А. Азербайджанские народные сказки, опубликованные на русском языке в
XIX – начале XX веков (вопросы собирания, перевода и издания): Диссертация на
соискание ученой степени кандидата филологических наук. Баку, 1997, 160 с.
LIST OF LITERATURE
1.
Azerbaijan tales: In 5 volumes. Vol. V / Prepared on the basis of folk variant by A.Nabiyev,
O.Huseynli. Baku: “Turan” Publishing house, 2006. 272 p.
2.
Chemenzeminly Y.V. The works: in III volumes. Vol. III. Baku: Avrasiya Press, 2005. 439 p.
3.
Mammadov C.M. Dada Gorgud in the Turk epic tradition. The Candidate thesis. Baku: Scientific
Library of the National Academy of Sciences of Azerbaijan, 1995. 138 p.
4.
Nabiyev A.M. Azerbaijan folk literature. Part II. Baku: Elm, 2006. 648 p.
5.
Nabiyev A.M. Power arising from the mystery. // Azerbaijan tales: In 5 volumes. Vol. II. Baku:
“Turan” Publishing house, 2001. 320 p., p. 3-9
6.
Seyidov N.X. About Azerbaijan tales. // Azerbaijan folk investigations. Book I. Baku: Publishing
house of the Academy of Sciences of Azerbaijan SSR, 1961. p. 52-118
7.
Tahmasib M.H. Azerbaijan songs of season and ceremony: The Candidate thesis. Baku:
Fundamental library of the Baku State University, 1945. 133 p.
8.
Afanasyev A.N. Tree of a life. Moscow: Sovremennik, 1982, 464 p.
9.
Grandmother's stories (from memoirs about khan times) / Collector Kalashev А. // SMOMPK,
issue IX, Tiflis, 1890, chapter II, p. 116-120
10.
Veniaminov B. Salah-lu village and the Tatar fairy tales which have been written down in it //
SMOMPK, issue III, Тифлис, 1883, chapter I, p. 100-137
11.
Hajiyev A.M. The Tiflis literary environment and the Azerbaijan oral folk creativity // Literary
Azerbaijan, 1966, №4, p. 122-124
12.
Kartvel beliefs / collector Dzhanashvili М. // SMOMPK, issue XVII, Тифлис, 1893, chapter II, p.
144-173
13.
Kerimov E.A. Data on ethnography of Azerbaijan in the SMOMPK (80-90th years of ХIХ
century). // the Azerbaijan SSR Academy of Sciences News: the History, Philosophy and the Right
series, Baku, 1966, №2, p. 65-71
14.
Meletinsky E.М. The hero of a magic fairy tale. Moscow: Publishing house of East Literature,
1958, 263 p.
15.
Miller V. F. Digressions to area of the Russian national epos. I-VIII. Moscow, 1892, 300 p.
16.
Nabiyev A.M. Interrelation of the Azerbaijan and Uzbek folklore. Baku: Yazichy, 1986, 288 p.
17.
National Russian fairy tales. From A.N.Afanasyev's collection. Moscow: Khudozhestvennaya
Literatura 1979, 348 p.
18.
National fairy tales of the Transcaucasian Tatars / Collector Zakharov А. // SMOMPK, issue VI,
Tiflis, 1888, chapter II, p. 77-156
19.
Propp V.Y. Historical roots of a magic fairy tale. Leningrad: Publishing house of Leningrad State
University, 1986, 365 p.
20.
Propp V.Y. Folklore and the reality. Moscow: Glavnaya Redakciya Vostochnoy Literatury, 1976,
324 p.
21.
Ragimova E.A. History and practice of a Russian translation of the Azerbaijan national heroic epos
(on a material Kitabi-Dada Gorgud and Кoroghlu): the Doctor Dissertation. Baku: Central
Scientific Library of National Academy of Sciences of Azerbaijan, 1995, 321 p.
SMOMPK MƏCMUƏSİ XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARININ ƏN ÇOX ...
98
22.
The Tatar folk literature in Transcaucasia // collectors pupils of the Transcaucasian teacher's
seminary// SMOMPK, issue XXVI, Tiflis, 1899, chapter II, p. 11-166
23.
The Tatar fairy tales / Collector Kalashev А. // SMOMPK, issue VII, Tiflis, 1889, chapter II, p. 98-
128
24.
Efendiyev P. Sh. History of Azerbaijan Folkloristic: the Author's abstract on the Doctor thesis.
Baku, 1973, 118 p.
25.
Efendiyeva A.A. The Azerbaijan national fairy tales published in Russian in XIX - the beginning of
the XX centuries (questions of collecting, transfer and the edition): The Candidate thesis. Baku,
1997, 160 p.
Лятафят Алекперова
Бакинский государственный университет
(Азербайджан)
СМОМПК, КАК ИСТОЧНИК МНОГОЧИСЛЕННЫХ СКАЗОК, ИЗДАННЫХ
В XIX ВЕКЕ
РЕЗЮМЕ
Статья, посвящена исследованию азербайджанских сказок, опубликованных в различных
выпусках СМОМПК в XIX веке. Здесь дается краткое содержание этих сказок, а также
говорится о мотивах необычного рождения, младшего брата, мачехи, падчерицы,
встречающихся в изучаемых сказках. При анализе перечисленных мотивов наряду с
высказыванием собственного мнения автор статьи в то же время ссылается на труды таких
известных ученых, как В.Пропп, В.Миллер, А.Афанасьев, Е.Мелетинский. Также автор
основательно поясняет причину довольно низкого уровня переводов, опубликованных в
СМОМПКе сказок. В настоящем исследовании указывается на тематическое многообразие
сказок, опубликованных в вышеназванном сборнике, и, в особенности, на то, какую научную
ценность представляют эти сказки в наши дни.
Ключевые слова: СМОМПК, сказка, сказитель, собиратель, мотив чудесного
рождения, мотив младшего брата, мотив мачехи, мотив падчерицы
Lətafət Ələkbərova
99
Latafat Alekperova
Baku State University
(Azerbaijan)
SMOMPK AS THE LARGEST SOURCE OF STORIES PUBLISHED
IN THE XIX CENTURY
SUMMARY
The article is devoted to the study of Azerbaijani stories published in various editions SMOMPK
in the XIX century. Here is a brief content of these tales, and said about the motives of the unusual
birth, the younger brother, step-mother, step-daughter, found in the studied fairy tales. In the analysis
of these motifs, along with a statement of opinion author at the same time refers to the works of such
renowned scientists as V.Propp, V.Miller, A.Afanasyev, E.Meletinsky. The author also thoroughly
explains the reason for the rather low level of translation, published in SMOMPK tales. In the present
study points to the thematic variety of fairy tales, published in the above collection, and, in particular,
the fact what the scientific value of these tales are today.
Keywords: SMOMPK, story, storyteller, collector, miraculous birth motif, the motif of
younger brother, stepmother motif, the motif stepdaughter
Dostları ilə paylaş: |