«g e o s t r a t e g I y a»
Yüklə 102,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
| « G E O
S T R A T E G I Y A » .
1 9
8 - 1 9 2 0 - c i İ L L Ə R D Ə I R Ə V A N Q U B E R N İ Y A S I N D A
A Z Ə R B A Y C A N L I L A R I N
S O Y Q I R I M I
Tarix üzrə fə lsə fə doktoru B irinci dünya m üharibəsinin Çar R u siyası üçün ağır siyasi n əticələri erm ənilərin iddia etdikləri "Türkiyə Ermənistanı" planlarını puça çıxartdı. 1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra R usiyada hakim iyyətə gəlm iş b olşevik lər 1918-ci il martın 3-də B rest-L itovsk m ü q aviləsilə O sm anlı dövlətinin 1 877-1878-ci illərə qədərki sərhədlərini tanıyaraq, əslində, "Türkiyə Ermənistanı" haqqında 29 dekabr 1917-ci ildə elan olunm uş dekretdən (1) im tina etdiklərini bildirdilər. Bundan sonra erməni m illətçiləri öz dövlətlərini m əhz Q afqazda yaradılm asını cinayət fəaliyyətlərinin əsas m əqsədi kim i seçdilər. T əbii ki, həm in dövlətin yaradılm ası qonşu torpaqlar (A zərbaycan və Gürcüstan əraziləri) hesabına təm in olunm alı idi. Ermənilərə bu niyyətlərinin həyata keçirilm əsinə bir sıra am illər şərait yaradırdı. İlk növbədə, B irinci dünya müharibəsi dövründə rus ordusu ilə paralel olaraq, onun tərkibində O sm anlı dövlətinə qarşı vuruşan könüllü erməni silahlı dəstələrinin cəbhədən qayıdaraq, Cənubi Qafqazda cəm ləşm əsi, g ələc ək hərbi qarşıdurmalar baxım ından erm ənilərə ç o x böyük üstünlüklər verdi. İkincisi, 1917-ci il fevral inqilabdan sonra erməni siyasi təşkilatları açıq fəaliyyətə keçdilər v ə onların nüm ayəndələri Cənubi Qafqazın bütün seçkili orqanlarında təm sil olundular (azərbaycanlılarla və gürcülərlə yanaşı). 1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra Cənubi Qafqazda ali hakim iyyəti təcəssü m edən Z aqafqaziya Seym inin tam hüquqlu üzvləri kim i erm ənilər O sm anlı dövləti ilə sülh danışıqlarında (1 9 1 8 -ci ilin mart-may aylarında Trabzon və Batum da-İ.N.) iştirak etdilər. N əhayət, 1 915-1916-ci illərdə erməni silahlı dəstələrinin Şərqi A nadoluda dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı törədikləri soyqırım a cavab olaraq, O sm anlı höküm ətinin gördüyü cavab tədbirləri n əticəsində böyük sayda erməni Q afqaza köçdü. Sonralar Ararat R espublikasının ilk B aş naziri və "Daşnaksutyun" partiyasının liderlərindən biri olan H ovanes K açaznuninin yazd ığı kim i, onlar "on v ə yüz m inlərlə R usiya erm ənilərinin qəzalarına dolmuşdular". 2. H əm in nəhəng axının harada g əld i yo x , m əhz İrəvan quberniyasının ərazisində yerləşdirilm əsi n əticəsində bu yerlərdəki erməni əhalisi qısa m üddətdə d əfələrlə artdı. B u proses erməni qaçqınları ilə birgə Qafqaz cəbhəsindən qayıdan erməni silahlı dəstələri tərəfindən yerli m üsəlm an əhalisinin zorla öz torpaqlarından qovulm ası ilə m üşahidə olunurdu (1 9 1 7 -ci il Qafqaz təqvim inin m əlum atına görə İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların sayı 3 7 3 5 8 2 nəfər idi). 3. B eləlik lə, erm ənilər Cənubi Q afqazda g ələc ək dövlətləri üçün ərazilərin təm izlənm əsinə başladılar. B elə ki, "1918-ci ilin mart ayına qədər İrəvan quberniyasının qarət olunm uş v ə tərk edilm iş m üsəlm an kəndlərinin siyahısı" adlı sənəddə göstərilir ki, İrəvan, Sürməli, Ü çm iədzin, Y e n i B əyazid qəzalarında erm ənilər tərəfindən dağıdılan v ə m əhv edilən m üsəlm an kəndlərinin üm um i sayı 199 təşk il edir. 4. Ü m um ilikdə, 1918-ci ilin yanvarından m ay ayına kim i, yən i türk qoşunları İrəvan quberniyasına daxil olana qədər, burada erm ənilər tərəfindən 300-dən ç o x m üsəlm an kəndi dağıdılm ış, onların əhalisi isə qətllərə və zorakılıqlara m əruz qalm ışdı. 5. 1918-ci ilin m ayında keçm iş İrəvan quberniyasının ərazisində Ararat R espublikasının yaradılm ası hadisəsini onun ilk B aş naziri H .K açaznuni b elə qiymətləndirirdi: "Biz Ermənistanın sahibləri olm alı idik. Əks halda, onu birdəfəlik itirə bilərdik" 6. M ü stəqilliyi elan olunm uş Ararat R espublikasının nə ərazisi, nə də paytaxtı vardı. 29 m ay 1918-ci ildə A zərbaycan X alq Cümhuriyyəti İrəvan şəhərini Ermənistan respublikasına güzəştə getdi. 1918-ci ilin iyunun 4-də Batum da O sm anlı dövləti ilə Ararat R espublikası arasında bağlanm ış m üqaviləyə əsasən sonuncunun ərazisi cəm i 10 m in km 2 m üəyyən edildi. Bu, İrəvan quberniyası ərazisinin təxm inən üçdə bir h issəsin i təşkil edirdi (1 9 1 7 -ci il Qafqaz təqvim inin m əlum atına görə, İrəvan quberniyasının ümumi sahəsi 2 3 1 9 4 ,7 9 verst2 idi 7. M üqavilənin V I bəndinə əsasən, Ermənistan hökum əti öz ərazisində yaşayan m üsəlm an əhalisinin təhlükəsizliyini, azad inkişafını, ana dilində təhsil almaq, dini ayinlərin sərbəst icrasına şərait yaratmaq haqqında öhdəliklər götürürdü. Lakin sonrakı hadisələr onu göstərdi ki, m üstəqil erməni dövlətinin elan olunm asından sonra hakim iyyətə gələn "Daşnaksutyun" partiyası keçm iş İrəvan quberniyasının ərazisində yaşayan m üsəlm an əhalisinə qarşı soyqırım siyasətini d övlət səviyyəsin də həyata keçirdi. B u cinayətlərin sarsıdıcı m ənzərəsini yaradan onlarla teleqram, məktub v ə digər sənədlər bu gün A zərbaycan R espublikasının arxivlərində saxlanılır. B u sənədlərin toplanm asında və dünya ictim ayyətinə çatdırılm asında ilk tədbirlər, h ələ, Azərbaycan X alq Cümhuriyyəti dövründə görülm üşdü. M inlərlə həm vətənim izin soyqırım ını qarşısına m əqsəd qoym uş erm ənilərdən çəkdiyi qeyri-insani zülm ü, həqiqətən çıxılm az v əziyyətin i təsvir edən bu sənədləri h əyəcan sız oxum aq mümkün deyildir. Onların arxasında nə qədər m üsibət, dəhşət, ölüm dayandığını təsəvvürə gətirm ək qeyri-mümkündür. A zərbaycan X alq Cüm huriyyətinin X arici İşlər N azirliyi tərəfindən 1919-cı ilin iyunun 10-da Ermənistandakı diplom atik nüm ayəndə M .X . T əkinskiyə göndərilm iş şifrəli teleqram da təlim at verilirdi ki, İrəvan quberniyasında dağıdılan m üsəlm an kəndlərinin nüm ayəndələrinin köm əyi ilə m üsəlm anların əhali itkisi, m ülkiyyətinə dəyən ziyan, adı və soyadı, yaşı v ə yaşayış yeri, cin si göstərilm əklə öldürülən şəxslər, əsir götürülmüş adamlar haqqında m əxfi şəkildə statistik m əlum atlar toplayıb X arici İşlər N azirliyinə göndərsin 9. V erilm iş təlim ata uyğun olaraq, M .X . Təkinskinin yardım ı ilə İrəvan m üsəlm an M illi Şurası təcili şəkildə İrəvan quberniyasında yaşayan azərbaycanlıların dözülm əz v əziyyəti haqqında A vropa v ə A m erikanın böyük dövlətləri üçün m əlum at hazırlayıb, A zərbaycan X arici İşlər N azirliyinə göndərdi. M əlum atda deyilirdi: "Silahlı və qarətçi erməni dəstələri şəhərlərdə, qəzalarda v ə kəndlərdə, hətta Ermənistan dövlətinin paytaxtı İrəvanda da ac qurdlar kim i m üsəlm anlara hücum çəkirlər, hər gün g ecə vaxtı üç-dörd m üsəlm an kəndi basqınlara, qarətlərə və qətllərə m əruz qalır. B u nəhayətsiz zorakılıq şəraitində yaşaya bilm əyən m üsəlm anlar hər gün ö z əm lakını atıb, abad yurd-yuvalarını tərk edirlər; hara baxırsan, m inlərlə yetim və dul qadın, m üflisləşm iş və k öm əksiz kişiləri görürsən. M inlərlə m üsəlm an kəndlisini hökum ət ö z doğm a kəndlərinə buraxmır, hüquqsuz və ev-eşiksiz, ac-yalavac və çıl-çılpaq insanlar m iskin həyat sürür, xəstəliklərə tutulur, köm əksiz v ə h im ayəsiz küçələrdə ölür, m əhv olurlar. Əgər b elə v əz iy y ə t yen ə davam edərsə, Ermənistanda yaşayan m üsəlm anlar labüd m əhvə məhkumdurlar" 10. B u cür faktlar o dövrün digər sənədlərindədə ö z əksini tapmışdır. B elə k i , İrəvan şəhəri (1 9 1 7 -ci il Qafqaz təqvim inin m əlum atına görə, İrəvanda 12557 nəfər azərbaycanlı yaşayırdı (1 1 ) paytaxt kim i erm ənilərə peşkəş ediləndən dərhal sonra erm ənilər şəhərin azərbaycanlı əhalisinə qarşı m üntəzəm terrora əl atdılar. İrəvanda m üsəlm an əhalisinə qarşı zorakılıqların şahidlərindən biri 1919-cı ildə yazırdı: "İrəvandakı m üsəlm an bazarı tam am ilə yandırıldı, m allar qarət olundu. A z -ç o x salamat qalm ış dükanları h issə-h issə talayırdılar... Ermənilər tərəfindən tutulmuş evlərin də başına bu oyunlar açılır... Y ü zlərlə b elə e v saym aq olardı. M üsəlm anların m eyvə bağları, üzüm lükləri və bağçaları v əh şicəsin ə m əhv edilirdi. M üsəlm anlar o qədər m üdafiəsiz v ə qanundan kənardırlar ki, günün günorta çağı, daha g ecələri dem irəm , hətta şəhərin m üsəlm anlar yaşayan hissəsin d ə onların pal-paltarlarmı, əgər bir işə yarayırsa, soyundurub əllərindən alırlar. M üsəlm anların pulunu v ə qiym ətli zinət əşyalarını ... əllərindən alırlar... Etiraz etdikləri halda yerindəcə güllələnirlər. Onların şəx si evləri də qarətdən və zorakılıqdan qurtula bilm ir, təpədən dırnağa kim i silahlanm ış erməni gəncləri "artıq" əşyaları talayıb aparırlar. Gün batm am ış m üsəlm anlar evlərinə tələsir, qapı v ə pəncərələrini tam am ilə bağlayırlar.. İrəvan m üsəlm anlarının keçirdikləri m əhrum iyyətləri, əzabları və işgən cələri qələm ə almaq mümkün deyildir. Ç oxları dözmür, başlarına hava gəlir, vaxtından qabaq qocalırlar. Bütün bunlar indinin özündə də Ermənistanın paytaxtı İrəvanda baş verməkdədir"12. Y en i B əyazid qəzasının G öyçə rayonunun 5-ci sahəsinin səlah iyyətli nüm ayəndəsi İsm ayıl Sultanovun 1919-ciild ə G əncə q əza rəisinin adına daxil olm uş m əlum atında deyilirdi: "Ararat R espublikası qoşunlarının Y en i B əyazid qəzasının G öyçə rayonunun dinc m üsəlm an kəndləri üzərinə hücum ları başlamışdır. Hal-hazırda 60 m in əhalisi olan 22 kənd dağıdılm ış, yandırılm ış və boşaldılm ışdır. Ermənilərin və erməni hökum ətinin keçm iş qonşularına v ə m üsəlm an təbəələrinə qarşı törətdikləri qeyri-insani qanlı əm əlləri görəndə insanı dəhşət bürüyür. Erm ənilər xahişlərə, yalvarışlara v ə m üsəlm an əhalisinin ah-vaylarına m əhəl qoymurlar. Erməni döyüşçüləri əllərinə düşm üş m üsəlm anları sağ buraxmırlar, əksinə, görünm əm iş işgən cələr verir, qadınları, uşaqları, qocaları və gəncləri öldürürlər. Y a ln ız az sayda qadın v ə yeniyetm ə qızlar m üstəsnalıq təşkil edir...Sağ qalan qaçqınlar qoşun tərəfindən təqib olunur... dərələrdə v ə qarlı zirvələrdə gizlənir... qar içində batır və kütləvi surətdə qırılırlar. Ararat R espublikası v əzifəsin i başa vurmuşdur. G öyçə rayonunda daha m üsəlm anlar qalmayıb. Bu günə kim i Y en i B əyazid qəzasında 84 m üsəlm an kəndi m əhv edilm işdir"13. A zərbaycan X arici İşlər N azirliyinin m üttəfiq dövlətlərin Cənubi Q afqazdakı A li K om issarına göndərdiyi məktubdan görünür ki, 1919-cu ilin avqust-sentyabrında erməni qoşunları tərəfindən Ü çm iədzin, Sürməli, İrəvan, Y e n i B əyazid qəzalarındakı azərbaycanlı kəndləri yenidən dağıdılm ışdı. Ü çm iəd zin qəzasında bir kənd b elə salamat qalm am ışdı. "Dağıntıda qoşun h issələri ilə birlikdə yerli erməni əhalisi də iştirak edirdi. Qarabağ erm əniləri isə xü susi am ansızlıq nüm ayiş etdirirdilər. H əm işəki kim i, qaçanlar istisna olm aqla, kişilər, əsasən, küt alətlərlə öldürülm üş, qadınlar isə zorlanm ış v ə əsir götürülmüşdür"14. Erməni qoşunlarının kom andanı general Dro öz qoşunlarının bu hərəkətlərini "arxa cəbhənin təm izlənm əsinin" zəruriliyi v ə "strateji şəraitlə" izah edirdil5. A X C D axili İşlər N azirliyinin fondunda saxlanılan xü susi siyahı-sənəddə təkcə 1919-cu ilin son iki ayı ərzində erm ənilər tərəfindən Ü çm iədzin qəzasında 62, Sürməli qəzasında isə 34 m üsəlm an kəndinin m əhv ed ildiyi göstərilir. İrəvan q əza sı haqqında sənəddə bircə sətir yazılıb: "Zəngibasar kəndlərindən başqa qalan bütün yaşayış m əntəqələri m əhv edilmişdir" 16. H im ayədarlıq nazirliyinin m əlum atına görə, təkcə Y en i B əyazid, Ü çm iəd zin v ə İrəvan qəzaları üzrə 1919-cu ilin sonunda qaçqınların sayı 20 0 m in nəfərə çatm ışdı 17. B u cinayətlər o qədər kütləvi hal alm ışdı ki, hətta erm ənilərin içərisində m üəyyən dairələr bu faciəli hadisələrə etiraz etm əli olmuşdular. Ermənistan parlamentinin eser fraksiyası D axili İşlər N azirliyinə ünvanladığı sorğuda bildirilirdi ki, "son üç həftə ərzində İrəvan, Ü çm iəd zin v ə Sürməli qəzalarının bir sıra tatar (azərbaycanlı - İ.N .) kəndləri... qarət v ə qətillərə m əruz qalaraq, tatar (azərbaycanlı - İ.N .) əhalisindən "təmizlənir". Y erli hakim iyyət, nəinki buna m aneçilik törətmir, hətta özü baş verən qarət v ə talanlarda iştirak edir...."18. S ovet İttifaqının həm siyasi, həm fiziki m ənada ən uzunöm ürlü kom m unist liderlərindən olan A . M ikoyan bu m əsələd ə m övq eyi xüsusi maraq doğurur. O, yazırdı: "Erməni şovinistləri ...Qara dənizdən Aralıq dənizinə qədər tarixi hüdudlarda "Böyük Ermənistan" yaratmaq kim i cinayətkar ideyanın şirin xülyasına üm id bəsləyirlər. M üstəsna qaydada m üsəlmanlardan ibarət olan bu ərazidə erm ənilərin olm am ası onları narahat etmir. "Böyük Ermənistan" ideyasının əhalinin çoxluğuna deyil, onun iradəsinə deyil, im perialist silahına arxalanm ası Ermənistanı "yadellilərdən", "cinayətkar ünsürlərdən", m üsəlm anlardan təm izləm ək y o lu ilə qurulm ası təlqin edilir"19. Lakin dinc əhaliyə qarşı törədilən vəh şilik lərlə və görünm əm iş zorakılıq aktlarına Ararat R espublikasının Baş naziri H. K açaznuni b elə bəraət qazandırırdı: "Yerli m üsəlm an əhalisi ilə ölkənin daxilində-A ğbabanda, Zodda, Zəngibasarda, Vedibasarda, Şərur-Naxçıvanda, Zəngəzurda v ə digər ərazilərdə bir sıra qanlı döyüşlər olmuşdur. M üsəlm an rayonlarında inzibati tədbirlərlə qayda-qanun yarada bilm əm əyim izdən, silaha əl atm alı, qoşun çıxarm alı, dağıntılar v ə qırğınlar törətm əli olduq..."20. 1918-1920-ci illərdə Ararat Respublikasında hakim iyyətdə olm uş daşnakların azərbaycanlılara m ünasibətdə həyata keçirdikləri soyqırım ı siyasəti əyani şəkildə göstərdi ki, özlərinin "mədəniyyəti" ilə öyünən ermənilər, əslin də m üstəqil dövləti v ə başqa xalqları idarə etm əyə yetişm əm işdilər. B u barədə A B Ş -ın O sm anlı dövlətində ilk səfiri M ark.L.Bristol birm ənalı demişdir: "Son iki il ərzində (1 9 1 9 - 2 0 -ci illər - B .N .) erm ənilər R usiya Q afqazında özlərini idarə etm əyə, hakim iyyətləri altında olan m illi azlıqlarla davranmağa tam am ilə qadir olm adıqlarını nüm ayiş etdirdilər"21. Ermənilərin qiym ətləndirilm əsində Bristolun fikirləri onunla yazışan A B Ş -ın ictim ai xadim i Ceym s A .Bartonun fikri ilə üst-üstə düşür: "Mən onun tərəfdarı d eyiləm ki, tabeliyində olan m illətlərə m ünasibətdə erməni am ansızlığının qarşısını ala b iləcək m əhdudlaşdırıcı am il olm adan erm ənilərə hakim iyyət verilsin"22. Daşnak partiyasının iki illik hakim iyyətini qiym ətləndirən erməni m ü əllifi B .B oryan qeyd edirdi ki, erməni siyasi xadim ləri d övlət hakim iyyətini ölkəni idarə etm ək üçün deyil, m üsəlm an əhalisini qırmaq v ə onun əm lakm ı talamaq üçün qurmuşdular 23. 1918-1920-ci illərdə olduğu kim i, son iki onillikdə məruz qaldığım ız Ermənistanın təcavüzü bizə belə n əticəyə gəlm əyə imkan verir ki, qarşımızdakı düşm ən hiyləgər, am ansız v ə ö z m əqsədlərinə nail olmaqdan ötrü ən alçaq vasitələrə əl atmağa h əm işə hazırdı. B u düşm ən bu gün də Azərbaycan torpaqlarını işğal altında saxlayır və on m inlərlə soyd aşım ızı qaçqın və köçkün vəziyyətin də yaşam ağa m əcbur edib. A zərbaycan R espublikasının Prezidenti H eydər Ə liy ev 1998-ci il 26 mart tarixli fərmanıda 1918-1920-ci illər qanlı hadisələrinə siyasi-hüquqi qiym ət verərək, erm ənilərin xalqım ıza qarşı apardıqları soyqırım v ə deportasiya siyasətlərini h eç vaxt yaddan çıxarm am ağa, tarixçilərim izi təkrar-təkrar bu m əsələlərin üzərinə yenidən qayıtmağa çağırırdı. Bununla bağlı Prezident H eydər Ə liyevin 1999-cı ilin fevralın 9-da N axçıvan M uxtar R espublikasının 75 illik yu bileyi üzrə dövlət k om issiyasın ın iclasında yekun nitqində dedikləri sözlərlə xü susi əh əm iyyət kəsb edir: "İndi Ermənistan yerləşən ərazi də Azərbaycan torpağıdır. Siz tarixçilər bunları ardıcıl sürətdə sübut etm əlisiniz. Bundan sonra da elə əsərlər yaranmalıdır ki, o əsərlər indiki Ermənistan yerləşən həm in torpaqların Azərbaycana m əxsus olm asını daim i ardıcıl sürətdə sübut etsin. B iz bunu etm əliyik. B iz gələcək n əsillər üçün bir y o l açmalıyıq" 24. Q E Y D L Ə R : 1. Декреты Советской власти. Т. 1,M., 1957, с.2 9 8 -2 9 9 2. К ачазнуни О. Даш накцутюн больш е нечего делать. Баку, 1990, с .13 3. A zərbaycan X alq Cümhuriyəti E nsiklopediyası. 2 cilddə, c.2, Бакы, 2 0 0 5 , c.53 4. С писок разоренны х и брош енны х жителями мусульманских селений в Эриванской губернии до марта 1918 г. И з книги «И стория А зербай дж ан а по докум ентам и публикациям». Баку, 1990, с. 2 1 6 -2 2 0 5. Н ота министра иностранны х дел М.Ю . Джаф арова министру иностранны х дел Республики Армения. 22 сентября 1919 г. ГА А Р: Ф. 970, оп. 1, д. 184, л. 16-17. 6. К ачазнуни О.Даш накцутю н больш е нечего делать, с.29 7. A zərbaycan X alq Cümhuriyəti E nsiklopediyası. 2 cilddə, c.2, с. 44 8. Бадалян X . Германо-турецкие оккупанты в А рм ени и в 1918 г. Ереван, 1962, с. 172-178. 9. ГА А Р: Ф .970, оп.1, д .6 5 , л.49. 10. Эриванский мусульманский совет для сведения и внимания В еликих Держав Европы и Америки. И з книги «И стория А зербайдж ана по докум ентам и публикациям»,с. 2 2 9 -2 3 0 11. A zərbaycan X alq Cümhuriyəti E nsiklopediyası. 2 cilddə, c.2 ,c.5 0 12. ГА А Р: Ф .970,оп .1, д .8 5 , л. 4-7 13. Газ. «А зербайдж ан», 1919 г., 17 мая. И з книги «И стория А зербайдж ана по докум ентам и публикациям», с. 304-305 14. Его превосходитель ству В ерховн ом у ком иссару С ою зны х держав. И з книги «История А зер бай дж ан а по докум ентам и публикациям», с. 222 15. Борьба Эриванских м усульман против армянского владычества. И з книги «И стория А зербайдж ана по докум ентам и публикациям»,с. 213 16. С писок мусульманских селений, разгромленны х армянами за последни е два месяца 1919 г. ГА А Р: Ф. 894. оп. 10, д. 80, л. 31-33. 17. И стория А зербайдж ана по докум ентам и публикациям, с. 176 18. ГА А Р: Ф. 970, on. 1, д. 184, л. 16-17 19. РГАСП И : Ф.5, on 1, д. 1202, л.8 20. К ачазнуни О.Даш накцутю н больш е нечего делать, с.33 21. Армянский геноцид: миф и реальность. Справочник фактов и документов. Баку, 1992, с.245 22. Армянский геноцид: миф и реальность. Справочник фактов и докум ентов, с.254 23. Борьян Б.А. А рм ения, м еж дународная дипломатия и СССР: В 2 -х томах. Т .1, М.; Л.: 1928, с.83 24. Ə liy ev Ş. M ü stəqilliyim iz əbədidir. 19-cu kitab. B akı, 200 6 , c.1 4 8 -1 4 9 . Yüklə 102,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|