«G e o s tra te g iy a». 1 №4 (1 ). S.1

---

« G e o s tra te g iy a » .-2 0 1 2 .- № 4 (1 0 ) .-S .1 4 -1 7 .

S İ Y A S İ   S A H Ə D Ə   K O P E N H A G E N  M E Y A R L A R I  

V Ə   T Ü R K İ Y Ə N İ N   S İ Y A S Ə T İ

E L M A N  N Ə S İR O V  -  Siyasi elm lər doktoru

A ç a r  sözlər:  Türkiyə,  K openhagen m eyarları, A vropa İttifaqı, siyasi m eyarlar, konstitusiya

К л ю ч е в ы е   сл о в а:  Т

урция

,  K oneнгaгeнские  критерии,  Европейский  сою з,  политические  критерии, 

конституция

K ey w o rd s :  Turkey,  Copenhagen criterion,  European U nion, political criterion, konstitution.

Türkiyə  R espublikasının  A vropa  iqtisadi  və  siyasi  m əkanının  tam   hüquqlu  üzvünə  çevrilm ək  istiqam ətində 

təxm inən  50  il m üddətində  atdığı addım lar hələ ki,  adekvat nəticə  ilə yekunlaşm am ışdır.  İndiki  anlam da Türkiyənin 

A vropa  İttifaqı adlanan  böyük  inteqrasiya m əkanı  ilə  qurulan təm asları kəm iyyət  baxım ından  diqqəti  cəlb  etsə  də, 

proses  keyfiyyət  halına 

keçidilə nəticələnm əm işdir.  A vropa 

İttifaqının 

öz 

sıralarına 

qəbulla  bağlı 

irəli 

sürdüyü

K openhagen  m eyarlarının yerinə  yetirilm əsi  istiqam ətində  rəsm i A nkaranın  atdığı çoxsaylı addım lar da hələ  ki, tam  

olaraq  rəsm i  B rüsseli  təm in  etm əm işdir.  Türkiyə  qarşı  tərəfin  b ir  çox  hallarda  subyektiv  yanaşm alarının  hədəfinə 

çevrilsə  də,  öz tarixi  seçim ində kifayət qədər israrlı təsir bağışlayır.

M əlum  olduğu kim i,  1993-cü ilin iyun  ayında A İ-nin K openhagendə keçirilən toplantısında təşkilata nam izəd 

olan  dövlətlərin  üzvlüyü  üçün  m eyarlar  m üəyyən  edilm işdir.  H əm in  m eyarları  aşağıdakı  qrupları  bölm ək  olar  (4, 

s.25).

1.Siyasi  sahədə  -  dayanıqlı  dem okratik  və  hüquqi  institutların  m övcudluğu,  insan  hüquqlarının  m üdafiəsinə 

təm inat,  etnik azlıqların hüquqlarının  qorunm ası və  s.

2. İqtisadi  sahədə  -  in k işaf  etm iş  bazar  iqtisadiyyatı,  bu  kontekstdə  qiym ətlərin  liberallaşdırılm ası,  habelə 

m ülkiyyət hüququnun qorunm ası ilə  bağlı m ükəm m əl qanunvericilik bazasının yaradılm ası.

3.  Bu qrupa Birləşm iş  A vropanın dəyərlərinə  sadiqliklə  bağlı m əsələlər daxildir.

Bu  m əqalədə  birinci  qrup  m eyarlar  ilə  bağlı  Türkiyənin  siyasətinin  form a  və  m əzm un  xüsusiyyətlərini 

araşdırm ağa  çalışaq.  İlk  növbədə  onu  qeyd  edək  ki,  həm in  m eyarların  yerinə  yetirilm əsi  ilə  bağlı  rəsm i  B rüsselin 

yanaşm aları “ikili  standartlar’la xarakterizə  olunm uş  və  bu proses  indi  də  davam   etdirilm əkdədir.  Türkiyənin Aİ-yə 

üzvlüyü ilə  bağlı siyasi  sahədə  çeşid-çeşid əngəllər yaradılır.  Fikrim izi əsaslandırm ağa çalışaq.

Türkiyənin A İ yolundakı əngəlləri zam an-zam an dövrə və  şəraitə uyğun olaraq yeniləşdirilir.

“K ipr problem i”,  “erm əni  soyqırım ı”  və  digər bəhanələrlə  yanaşı,  “Türkiyədə  insan  hüquqları m əsələsi”  də 

vaxtaşırı gündəm ə gətirilir.

A İ-nin  K openhagen  Zirvə  toplantısı  onun  Türkiyə  ilə  əlaqələrində  xüsusilə  də  “insan  haqları  m əsələsi”ndə 

fərqli  bir  dönəm   kim i  də  dəyərləndirilir.  Belə  ki,  B irliyin  genişlənm əsi  prosesində  “dem okratiya”  və  “insan 

hüquqlar”ına hörm ət kim i  tələblər m əhz  həm in toplantıda Aİ-yə  üzvlüyün  m eyarları olaraq  m üəyyənləşdirilm işdir. 

B u zam an,  belə  b ir cəhət də  vurğulanm ışdır:  B irliyə  nam izəd  ölkələrə,  ilk  dəfə  olaraq, tam  üzvlük  sözü verilm iş  və 

K openhagen kriteriyalarına əməl  edilm əsi bu  istiqam ətdəki im kanları artıran am il kim i qiym ətləndirilm işdir.

A İ-nin K openhagendə m üəyyənləşdirdiyi  siyasi m eyarlar,  əsasən iki üm um i bloku əhatə  edir:  1)  D em okratiya 

və hüququn aliliyi;  2)  İnsan haqları və  azlıqların m üdafiəsi.

A İ-nin  “Türkiyədə  insan  hüquqları”n a   dair  qaldırdığı  m əsələlər  sırasında  ölkənin  cənub-şərq  bölgəsinin 

(D iyarbəkr və  b.  ərazilərin)  durum u  ilə  bağlı keçirdiyi  rahatsızlıq”  da  diqqəti  çəkir.  B irlik  həm in  bölgədə  iqtisadi, 

sosial və m ədəni  sahələrdə  özünü göstərən bəzi çətinlikləri qabardır.

Türkiyə  dövləti  onların  aradan  qaldırılm ası m əqsədilə  m üəyyən  layihə  və  proqram ları həyata keçirir.  Rəsm i 

A nkara  “G üneydoğu  m əsələsi”ni  də  A İ-nin  onun  Biriyə  qəbulu  yoluna  çıxardığı  əngəllərdən  biri  sayır.  V axtilə 

M. Y ılm az heç də təsadüfən dem əm işdi ki, Türkiyənin Aİ-yə yolu həm  də  D iyarbəkrdən k eçir (1,  s.ll).

B irliyin Türkiyə  ilə  bağlı zam an-zam an tətbiq etdiyi ikili yanaşm a bu m əsələdə  də  özünü göstərm işdir.

Belə  ki,  A İ-nin b ir problem   olaraq  qələm ə  verdiyi  “Cənub-Şərq  m əsələsi”  onun tərəfindən  Türkiyə  üçün  bir 

bölgəvi  (m əhəlli)  siyasət kim i  dəyərləndirilm əm işdir.  Y əni bu m əsələ  də  siyasi kriteriyalara aid edilm işdir.  H albuki 

B irliyin  digər  ölkələrində  də  özünü  biruzə  verən  bu  cür  problem lər  onlar  üçün  bölgəvi  siyasət  predm eti  olaraq 

m üəyyənləş dirilmiş dir.

“İnsan  haqları  və  azlıqların  m üdafiəsi”  sahəsində  A İ  tərəfindən  Türkiyə  üçün  qoyduğu  şərtlərdən  biri  də 

budur:  Televiziya  və  radio  verilişlərində  vətəndaşların  ana  dilindən  istifadəsini  qadağan  edən  halların  aradan 

qaldırılm ası.  B urada  da  əsasən  kürd  dilində  verilişlər  nəzərdə  tutulur.  Türkiyə  hökum əti  son  zam anlarda  həyata 

keçirdiyi  b ir  sıra tədbirlərlə  (istər qanunvericilik,  istərsə  də  icra  istiqam ətində)  A İ-nin  şərtlərinə  əməl  etdiyini  artıq 

təsdiqləm işdir.

“İnsan  hüquqları”  ilə  əlaqədar m əsələlər  edam   cəzasını  da  əhatə  edir.  T ürkiyənin  A İ  üçün  Q atılm a  O rtaqlıq 

sənədinin  b ir  m addəsinə  görə  edam   cəzası  ilə  bağlı  m əqam lar  nəzərdən  keçirilir.  Türkiyənin  hüquq  qurum ları  və 

X arici  İşlər  N azirliyinin  m övqelərindən  bu  da  aydınlaşır  ki,  A vropa  İnsan  hüquqları  R azılaşm asının  6-cı

---

Protokolunun im zalanm ası ilə bir çox m əsələlər həllini tapacaqdır.

Türkiyə üçün söylənilən əsas iddialardan biri də  PK K  ilə  bağlı tutulan m övqedir.  B u zam an habelə  Türkiyədə 

fəaliyyət  göstərən  kürd  partiyası  H A D EP  (X alq  D em okratik  Partiyası)  ilə  əlaqədar  m əqam lar  da  önə  çıxarıldı. 

P K K -nın terrorçu təşkilat  olm ası və  Türkiyə  dövlətçiliyinə,  onun  ərazi  bütövlüyünə  qarşı  çıxm ası yetərincə  sübuta 

yetirilən və beynəlxalq dairələrdə təsdiqlənən m əsələdir.  B unu  aşağıdakı m əqam lar da isbatlayır (5,  s.75):

1.PK K -nın  proqram ında  Türkiyə  ərazilərini  də  əhatə  edən  kürd  dövlətinin  yaradılm ası  m əsələsinin 

qaldırılm ası.

2.O nun erm ənilərin terrorçu A SA LA  və  s. təşk ila tla n  ilə  sıx əlaqələrə m alik olması.

3.V İETK O M   m odeli  və  strateji  m üdafiə,  strateji  tarazlıq,  strateji  hücum   taktikasına  əsasən  Türkiyə 

dövlətçiliyinə xələl gətirilm əsi.

3. PK K -nm   III  konqresinin  (H elvi-X .1986)  qərarına  əsasən  Türkiyə  dövlət  idarələrində  sabotajların  təşkil 

edilm əsi.

4.  V  qurultayın  (1.1995) qərarı ilə  Türkiyə  də  daxil olm aqla region dövlətlərində hərbi düşərgələr yaradılm ası.

5 .PK K -nın təkcə  1995-ci ilədək Türkiyədə  17000 terror hadisəsi törətm əsi,  4748 türk əsgərinin,  dinc əhalidən

isə  4332  nəfərin  (500-dən  çox uşaq,  512  qadın və.s)  öldürülm əsi.  Ü m um iyyətlə  isə,  Türkiyə  PK K  terroru  üzündən 

30000- dən çox insan itirm işdir.

6.B ütün bu  zorakılıq və vəhşiliklərə  isə A bdulla Ö calan (Apo)  başçılıq etm işdir.

A vropa  B irliyi  PK K -nın Türkiyədəki  bu  və  ya  digər  hərəkətləri  barədə  vaxtaşırı  və  kifayət  qədər

m əlum atlandırılsa da,  yanlış m övqedə  durm aqdadır.  B unu A vropa Parlam entinin barəsində  yuxarıda bəhs  etdiyim iz 

toplantısının  (28.  II.2002)  digər  b ir  sənədi  də  təsdiqləyir.  “Türkiyədə  insan  hüquqları”  adlı  bu  qərar  (sənəd)  (3, 

s.45):

H A D EP-in  kürdlərin  m ədəni  hüquqları uğrunda m übarizə  apardığını və  PK K   ilə  əlaqələrə  m alik  olm adığını 

vurğulayır;

- Partiyanın separatizm ə dəstək verm əsini inkar edir və  onun bağlanm a təhlükəsi ilə üzləşdiyini göstərir;

- H A D EP ilə əlaqədar istintaqın  dayandırılm ası istənilir.

PK K   son  zam anlarda  m ü x təlif taktiki  siyasi  gedişlər  etm işdir.  A dının  dəyişdirilm əsi  və  s.  əhatə  edən  bu 

gedişlər  onun  m ahiyyəti,  əm əlləri  və  s.  m əqsədlərində  elə  b ir  ciddi  yenilik  yaratm am ışdır.  Əks  istiqam ətdə  isə 

Türkiyə  hökum əti  kürdlərə  yönəlik  diqqətçəkici  güzəştlərə  getm işdir.  O nların  sırasında  evə  qayıdış”  proqram ı 

çərçivəsində  nəzərdə  tutulanlar,  yəni  vaxtilə  PK K -ya  qoşularaq  Türkiyə  dövlətinə  və  əhalisinə  qarşı  m ü x təlif 

təxribat, terror hadisələrində iştirak edənlərin bağışlanm aları xüsusi olaraq vurğulanm alıdır.

H abelə  on  ildən  bəri  həbsdə  saxlanılan  kürd  əsilli  keçm iş  m illət  vəkillərinin  (L. Z ana  və  b.)  azadlığa 

buraxılm aları  da  diqqətdən  kənarda  saxlanıla  bilm əz.  D övlət  televiziyasında  (TRT)  kürd  dilində  verilişlərə 

başlanılm ası və  kürdcə  kursların  açılm ası  da  önəm li  tədbirlərdən  sayıla bilər.  B ütün  bunlar  da  A vropanın  bir  sıra 

qurum larının tanınm ış  sim aları (V.  Şvimmer,  G.  V erhaugen və b.) tərəfindən də  dəfələrlə təsdiq edilm işdir (2,  s.58).

A ncaq  hadisələrin  sonrakı  (hazırkı)  axarının  da  yaxşıca  təsdiqlədiyi  kim i,  PK K   (K O N Q R A -G EL)  və 

D EH A P,  onların  çevrəsində olanlar  heç  də  “m ədəni  haqları”  deyil,  başqa  m əsələləri  strateji  hədəfə  alm ışlar.

A.  Ö calanın  (A ponun)  həbsindən  sonra  öz  planlarını  “nəzərdən  keçirən”  P K K   “M üstəqil  kürd  dövləti”  yaratm aq 

ideyasından  “D em okratik  Cüm huriyyət”  qurm aq  iddiasına  yönəlm işdir.  “M illiyet”  qəzetinin  m üxbiri  F.  B ilanın 

yazılarından  birində  qeyd  edildiyi  kim i,  “PK K   kürdlərin  də  türklərlə  birlikdə  qurucu  xalq  statusu  alm asını  və 

Türkiyə  C üm huriyyətinin yenidən qurulm asını istəyir” .  Y eri gəlm işkən PK K -nın  (A ponun)  “yeni  ideyası”  kürdlərin 

İraq,  Suriya,  İranda  da  “qurucu  x alq ”  statusunu  qazanm alarını  və  nəticədə  isə  “D em okratik  O rta  Şərq  B irliyi”nin 

təşkilini nəzərdə tutur.

P K K -nın və onu dəstəkləyənlərin bu cür fikirlərə  düşm əsinə, təbii ki,  A İ-nin bəzi  strukturlarının,  ələlxüsus  da 

A vropa  Parlam entinin  m övqe  və  yanaşm ası  da  rəvac  verir.  H əm in  yanaşm a  isə  özünü  A P -nin  Türkiyənin 

cənub-şərq  bölgələri  üçün  “K ürdistan”  kəlm əsini  işlətm əsində,  kürd  kökənli  vətəndaşlara  m ədəni  m uxtariyyət 

istəm əsində,  A.  Ö calanı  “B aşqan”  adlandırm asında,  P K K   silahlı  terrorçularını  “hökum ətə  qarşı  savaşanlar”  kimi 

qələm ə verm əsindən,  rəsm i A nkaranı bu beynəlxalq terrorçu təşkilatla danışıqlara m əcbur etm əsində biruzə verir (1, 

s.  13).

A İ-nin  isə  bu  kim i  m əsələlərdə  özünü  “g örm əm əzliyə”  vurm ası  Türkiyənin  siyasi  dairələrində,  m ətbuat  və 

ictim aiyyətində,  haqlı  olaraq,  əsla  birm ənalı  qarşılanm ır.  H ökum ətin  kürdlərə  güzəştlərinin  qarşılığında  ölkədə 

P K K  terrorunun  yenidən  baş  qaldırm asına m ünasibət bildirən  M illiyyətçi  H ərəkat  Partiyasının lideri  D.  B ahçeli  öz 

m övqeyini  belə  açıqlam ışdır  (1,  s.  19):  A İ-nin  T ürkiyənin  üzvlük  prosesinə  yanaşm asında  təm əl  prinsipi 

“C ənub-Şərq problem i” və  “K ürd m illi  azlığı”  m ülahizələri  ilə  bağlıdır.  A İ m ədəni  haqlardan başqa,  etnik fərqliliyə 

siyasi  status  qazandırılm asını və  bunun da Türkiyənin  K onstitusiyasında əks  olunm asını tələb  edir;  bunlardan  sonra 

isə  A İ  “C ənub-Şərq  problem i”nin  siyasi həllini  və  bunun  üçün  də  terro r  təşkilatı,  yaxud  da  onun  vasitəçiləri  ilə

dialoq başladılm asını Türkiyədən istəyəcəkdir.

Ə dalət  və  İnkişaf  P artiyası  iqtidarının  son  dönəm lərdə  K onstitusiyaya  m ü x təlif  paketlər  halında  etdiyi 

dəyişikliklər  K openhagen  siyasi  m eyarlarının  h ə r  iki  blokuna  dair  Türkiyəyə  edilən  təkliflərin  gerçəkləşdirilm əsi 

baxım ından  da  diqqəti  çəkir.  Bu  dəyişikliklər,  birm ənalı  qarşılanm asa  da,  onların  Türkiyənin  ictim ai-siyasi 

m ühitinə gətirdikləri yeni ab-hava göz önündədir.

---

Türkiyə  X arici İşlər  naziri  A.  G ül  ilə  görüşündə  (7.IX.  2004)  “islahatlar  m əni  çaşdırm ışdır,  çox  işlər

görm üşsünüz”  söyləyən  A İ  təm silçisi  “m üzakirə  tarixi  verilm əsi  m əsələsində  m ənim   görüşüm   sizinlə  eynidir” 

açıqlam asını verm işdir.  D iyarbəkrdə  olarkən hökum ətin  “evə  (kəndə)  qayıdış”  xəttini  və  kürd kökənli  vətəndaşlara 

verilən əlavə  haqları (edilən güzəştləri)  dəstəklədiyini bildirən G.  V erhaugen yenə  də  “siyasi problem lərin  qaldığını 

və görüləsi işlərin çoxluğunu” qeyd etm işdir (2,  ,.57).

A raşdırm am ızın  bu  bölüm ündə  nəzərdən  keçirilən  m əsələlər  bir  daha  göstərir  ki,  A İ-nın  insan  haqları, 

hüququn  aliliyi,  azlıqların  m üdafiəsi”  yönlərində  Türkiyəyə  ünvanladığı  “C ənub-Şərq  problem i”  adı  altında  isə 

qabartdığı  irad-ittiham ların  'bazası”  da  artıq  yoxa  çıxm aqdadır.  Belə  b ir  şəraitdə  “coğrafi”  baxım dan  da A vropada 

olan  Türkiyənin  eyni  zam anda  həm   də  “avropalı  olm am ası”  kim i  ikili  yanaşm anın  A İ-nin  həm in  ölkəyə 

m ünasibətində  təm əl  prinsipə  çevrilm əsi  anlaşılm azdır.  H albuki,  elə  A İ m ütəxəssislərindən  Z.  Petenin  də  bildirdiyi 

kim i,  Türkiyə  U krayna və B elorusiyadan çox avropalıdır, B irliyin onu  süründürm əsi  çaşqınlıq yaradır (1,  s.  16).

A İ-nin  T ürkiyənin  üzvlüyü  ilə  bağlı  m övqeyindəki  “anlaşılm azlıqlar”  və  ən  başlıcası  da,  əsas  tutduğu  ikili 

standart  Türkiyədə  “ Sivas  qərarlarını,  yoxsa  K openhagen  m eyarlarını?”  dilem m asının  vaxtaşırı  gündəmə 

gətirilm əsini 

şərtləndirir.  1919-cu  il 

m əşhur  Sivas  konqresinin  qərarları  nam inə  m übarizə  və 

onların

gerçəkləşdirilm əsi  nəticəsində  ərsəyə  gələn  Türkiyə  C üm huriyyəti  K openhagen  kriteriyaları  ilə  yox  ola  bilrnək 

təhlükəsindən  qayğılanır (2,  s.56).

B u narahatlıq  isə  “C ənub-Şərq  problem i” və  s.  ilə  T ürkiyənin  unitar dövlətçiliyinə  son  qoyulm asını və  onun 

da A vropaya “Y uqoslaviya v ariantı (m odeli)”  ilə  inteqrasiyasını (Aİ-yə  qatılm asını)  istəyənlərin h ə d ə f planlarından 

qaynaqlanır.  A ncaq  zəm anənin  və  T ürkiyənin  inkişafının  reallıqları b aşq a perspektivlərdən  xəbər verir.  A İ-nin  isə 

ortalıqda olan həqiqətlərlə  razılaşm ası lazım  gəlir.

O byektivlik  nam inə  onu  da  qeyd  edək  ki,  hakim   Ə dalət  və  İnkişaf  P artiyası  siyasi  baxım dan  K openhagen 

m eyarlarından  irəli  gələn  b ir  sıra  cəm iyyətdə  birm ənalı  qarşılanm ayan  addım lara  im za  atm ışdır.  H ələ  2010-cu  ilin 

əvvəlində  T ürkiyənin  Baş  naziri  1980-ci  il  hərbi  çevrilişindən  sonra  1982-ci  ildə  qəbul  olunm uş  ölkə 

konstitusiyasına  düzəlişlər edilm əsi  ilə  bağlı ölkə  parlam enti  qarşısında vəsatətlə  çıxış  etm işdir.  Bu  düzəlişlərdə  ilk 

növbədə  ordunun  ölkədaxili  proseslərə  təsir  m exanizm lərinə  fərqli  yanaşm a  öz  əksini  tapm ışdır.  Əvvəlcə  bu 

düzəlişləri  parlam ent  m üzakirəsinə  çıxaran  hakim   elita,  daha  sonra  onları  referendum a  çıxardı.  2010-cu  il  12 

sentyabr  tarixində  keçirilən  referendum da  seçicilərin  58% -i  hökum ətin  irəli  sürdüyü  düzəlişləri  m üdafiə  etdiyini 

bildirdi.

B eləliklə,  Türkiyə R espublikasının  tarixində  ilk  dəfə  hərbçilərə  m ünasibətdə  (dövlətin  təhlükəsizliyi  və

konstitusion  quruluşuna  qarşı  cinayət  olduğu  halda)  m ülki  m əhkəm ədə  baxılm a  qaydası m üəyyən  edildi.  A li  hərbi 

qulluqçuların  m əhkəm əyə  verilm əsi  hüquqi  baxım dan  təsdiqləndi.  K onstitusiyanın  15-ci  m addəsi  ləğv  edildi.  Bu 

m addəyə  görə,  1980-ci  ilin  hərbi  çevrilişinin  təşkilatçıları  hüquqi  m üdafiə  təm inatı  və  toxunulm azlıq  hüququna 

m alik idi.

B undan  savayı, düzəlişlərə  əsasən,  m ülki  insanların dem okratik hüquq və  azadlıqları daha da genişləndirildi. 

O m budsm an  institutu  yaradıldı.  D övlət  qulluqçuları  tətillər  keçirm ək  hüququ  əldə  etdilər.  O nlar  artıq  siyasi 

tələblərlə  də  çıxış edə bilərdilər.

A vropa  İttifaqı  Türkiyənin  həyata  keçirdiyi  konstitusiya  islahatlarını  m üsbət  qiym ətləndirdi.  Aİ-nin 

genişləndirilm əsi  siyasəti  üzrə  kom issarı  S.  Fyule  bəyan  etdi  ki  “Bu  islahat  -  düzgün  istiqam ətdə  hərəkətdir”  (5, 

s.80).

Y ekun  olaraq  qeyd  edək  ki,  Türkiyənin  Aİ-yə  üzvlüklə  bağlı  K openhagen  m eyarlarına  siyasi  baxım dan 

uyğunlaşm aq  istiqam ətində  atdığı  davam lı və  real  addım lar  bədnam   “ikili  standartlar”  ucbatından  hələ  ki,  m üsbət 

nəticəyə  gətirib  çıxarm am ışdır.  Türkiyə  bu  reallıqları  nəzərə  alm aqla,  seçdiyi  yolda  kifayət  qədər  israrlı  təsir 

bağışlayır.

Zənnim izcə,  artıq regionun  fövqəldövlətinə  çevrilm əkdə  olan  Türkiyəni  A İ-nin öz  sıralarına qəbul  etm əkdən 

başqa çarəsinin qalm ayacağı utopik görünm ür.

Q E Y D L Ə R :

1. Usul  A.  T ürkiyenin  AB  Ü yeliği  sürecində  siyasi  kriterler  Sorunu:  Dün,  Bugün,  Y a n n ” .  “ Stratejik  A naliz” 

D ergisi,  2002,  s.

2 .  Çeçen A.  Sivas K ararları mı?  K openhagen K riterleri m i?  -“Stratejik A naliz” .  A nkara, 2004,  s.53-  62

3. 

Cem   A.  Turkey  and  Europe:  looking  to  the  future  from   a  historical  perspective  //  perceptions.  Ankara, 

2000, №  2, p.  13

4 .  Куноков В.В.  Турция  и ЕС:  проблемы  эконом ической интеграции.  М ,1999

5.  Турция  и м ир// В остоковедны й сборник/ В ы пуск Ш естой М , 2004,  с.73-89.