«G eostrategiya». 2012.№4(10). S. 38-41. D ia s p o r a n L a y iş in a n ə z ə r I y a n a şm a

---

«G eostrategiya».-2012.-№ 4(10).-S .38-41.

D İA S P O R  A N L A Y IŞ IN A  N Ə Z Ə R İ Y A N A ŞM A

Z A U R   Ə L İ Y E V   -  Siyasi elm lər üzrə  fəlsəfə  doktoru

X X  

əsrin  sonlarından  başlayaraq  planetdə  baş  verən  proseslər  m övcud  dünya  nizam ının  siyasi-coğrafi 

konfiqurasiyasının 

dəyişm əsinə, 

m üstəqil-m illi 

dövlətlərin 

yaranm asına 

şərait  yaratdı. 

D əyişən 

dünya 

m ənzərəsindəki  çoxvektorlu  proseslər  daha  çox  və  m ü x təlif çalarlarla  70  il  tərkibində  olduğum uz  SSRİ  və  onun 

tərkibində  olan  m üttəfiq  dövlətlərə  təsir etdi.  Ü m um ilikdə  Y e r kürəsinin  quru  hissəsinin  1/6  hissəsini  əhatə  edən  - 

(22  402  m in  km 2  ),  əhalisinin  sayına  görə  isə  dünyada  3-cü  yerdə  olan  im periyanın  dağılm ası,  m illi  m əfkurə  ilə 

suveren  dövlətlərin  m eydana  gəlm əsinə  rəvac  verdi.  M əhz  SSRİ-nin  dağılm ası  nəticəsində  keçm iş  postsovet 

m əkanında xalqların  öz  soy-kökünə  qayıdışı və  yeni  m illi  (sistem -təlim )  m ərhələnin  spesifikası yaranm ağa  başladı. 

B eləliklə,  m övcud  dövrə  qədər m ü x təlif qitələrdə  yaşayan  eyni  xalqın  nüm ayəndəsi  sovet  ideologiyalı im periyanın 

ailəsi,  sovet respublikasının vətəndaşı hesab olunurdusa,  “yeni dünyada artıq suverenliyini bəyan etm iş  b ir dövlətin, 

xalqın  təm silçisinə  çevrilən  obyekt  və  subyektlər  öz  m entallığını,  adət-ənənəsini,  əcdadlarından-ata-babalarından 

m iras  qalan  m ədəniyyətinin  daşıyıcısına  çevrilən,  m illi  varlığını  ifadə  edən  m issionerə  çevrilm işdir.  B ir  sözlə, 

yaşadığım ız  kainatda  coğrafi  m əkanın,  etnik  m ənşənin,  dini  m ənsubiyyətin,  üm um i-siyasi  dünyagörüşün  fərqi 

qabarıq  şəkildə  görünm əyə  başladı.  Belə  ki,  sadalanan  am illər  yeni  dünyada  m üasir  m ünasibətlər  sistem inin 

m eydana  gəlm əsinə  və  bu  sahədə 

yeni  m etodların ortaya  çıxm asının 

vacibliyini  ön  plana  çəkdi. 

N əticə  və 

zaman

etibarı  ilə  yeni  dövlət,  yeni  vətəndaş,  yeni  diplom atiya  form ası  yaranm ağa  başladı  və  dövlətlərarası  əm əkdaşlığın 

inkişafında özünəm əxsus rola m alik “diaspora-lobbiçilik” anlayışı m eydana çıxdı.

B u  tarixi  proseslərin  gedişatı  sadalanan  term inlərin  funksiyasının  (diaspor-lobbi)  daha  qabarıq  şəkildə 

genişlənm əsi  ilə  yaşadığım ız dövrdə beynəlxalq əlaqələrin vacib  elem entinə  çevrildi.  D ünya siyasətində  inteqrasiya 

proseslərinin  sürətləndiyi  b ir  vaxtda  diaspor və  lobbi  təşkilatlarının  çəkisi  xüsusi  ilə  artır.  M üasir  form ada  ortaya 

çıxan  bütün  yeniliklər,  o  cüm lədən  diasporçuluq  -  lobbiçilik  fəaliyyəti  öz  xalqının,  dövlətinin  keşiyində  durm aqla, 

m illi  m araqlarını  qorum aqla  bərabər,  dünyada  gedən  qloballaşm a  prosesində  sivilizasiyalararası  dialoqun 

dinam ikasına  öz  töhfəsini  verm əli,  xalqlar  arasında  sülhün,  əm in-am anlığın  yaranm asında  və  ortaq  m ədəniyyətin 

form alaşm asında əlaqələndirici  rolunu  oynam alıdır.  D iasporçuluq m ü x təlif dövrlərdə  digər m əqsədlər üçün  istifadə 

edilm işdir.  Lakin  birm ənalı  söyləm ək  olar  ki,  “x alq  diplom atiyası”  anlam ında  olan  bu  fəaliyyət  sağlam 

xarakterlidirsə,  öz  xalqının  və  digər  xalqların  firavanlığı  üçün  xidm ət  edəcəkdir.  Ə gər  bu  siyasət  qeyri-düzgün 

in k işaf  edirsə,  nəticə  etibarı  ilə  dövlətlərarası  əlaqələrə  əks  təsir  göstərəcək  -  bu  da  xalqların,  m illətlərin 

m ünasibətlərində  anorm al təsir bağışlayacaqdır.

Belə  ki,  düzgün  olm ayan  strategiya  m illi-dini  ayrı  seçkiliyin  yaranm asına  gətirib  çıxara  b ilər  və  nəticədə 

etnik partlayışın am ilinə  çevrilər.

Q eyd  olunanların  m əntiqi  nəticəsi  kim i  belə  qərara gəlm ək  olar:  “D övlətin  tarazlaşdırılm ış  diaspor kursu  öz 

xalqının,  dünyanın  m ü x təlif  regionlarında  m əskunlaşan  soydaşlarım ın  m illi  təhlükəsizliyinin  qarantıdır  və  ya 

diasporun problem i bütövlükdə dövlətin-xalqın problem idir” .

D iaspor  anlayışına  m ünasibət  obyektlər  və  subyektlər  tərəfindən  fərqli  yanaşılır...“D iaspor”  yunan  dilində 

“dia” sözönü ilə  “speirein - səpilm ə,  dağılma, yayılm a feilinin birləşm əsindən yaranm ış term indir.

"D iaspeira"  -  term ini  antik  Y unan  əsatirlərində,  filosofların,  tarixçilərin  əsərlərində,  dini  ədəbiyyatlarda 

dağıtm aq  (pulu)  və  yaym aq,  səpələm ək  (ordunu)  m ənasında işlədilib.  H eredot və  Sofoklun  əsərlərində  rast gəlinən 

bu  term in  sonradan  daha  geniş  m ənalarda  işlənib.  "Diaspora"  -  term ini  isə  ilk  dəfə  İncilin  (Bibliya)  Y unan  dilinə 

tərcüm ə  olunan  variantı  "Septugainte"-də  insanların,  etnik  qrupların  səpələnm əsi,  yəni  bizim   bildiyim iz  diaspor 

anlayışında işlədilib.  B urada  "yəhudilərin,  bütpərəstlər içərisinə  səpələnm əsi"- m ənasını ifadə  edən  diaspor term ini 

sonradan  Plutarx,  Filon  İskəndəriyyəli  və  başqa  xristian  m üəllifiərin  əsərlərində  etnik  qrupların  səpələnm əsi, 

yayılm ası kim i istifadə  edilm əyə  başlanıb.

D iaspersiya-dan  fərqli  olaraq  diaspor  anlayışı  daha  geniş  m ənanı  ifadə  etm əklə,  siyasi,  iqtisadi,  sosial 

cəhətlərlə,  inkişafla,  fəaliyyətlə  sıx bağlıdır.  D iaspor fenom enini izah etm ək üçün diaspersiya ilə  yanaşı bu və  digər 

oxşar  anlayışları da fərqləndirm ək  lazımdır.  R usiya Elm lər A kadem iyasının üzvləri  V.A.  K olosov,  T.A.  Q alkina və 

M .V.  K uybuşev diaspor term ininə oxşar anlayışları aşağıdakı kim i  sıralayırlar:

1.  M ühacirət  -  İnsanların könüllü  olaraq  b ir ölkədən  başqa b ir ölkəyə  köçm əsi  və  y a  m əcburən  köçürülm əsi. 

Ə sasən iqtisadi və  sosial  səbəblərlə  əlaqəli  olan m ühacirət son zam anlar siyasi xarakter alm ağa da başlayıb.

2.  K oloniya - B ir dövlətin vətəndaşlarının digər ölkədə yaşam ası.

3.  İcm a - X üsusi m ənada təbii və  qan qohum luğu əlaqələri əsasında yaradılm ış sosial təsisatın ilkin form ası.

4.  D övlət sərhədləri  ilə  iki hissəyə bölünm üş  xalq.

5.  D övlət quruluşuna m alik olm ayan xalq.

6.  Səpələnm ə halında yaşayaraq qarşılarında dövlət qurm aq m əqsədi qoym ayan xalq  (qaraçılar)

7.  Öz tarixi vətənləri ilə tam am ilə  əlaqələrini itirən xalq və ya etnik qrup (məs.  A B Ş-m  qara dərili əhalisi)

G östərilən  bu  oxşar  anlayışların  çoxunu  diaspor  term ininə  sinonim   olaraq  götürm ək  olar.  Lakin  bu

---

anlayışlarla diaspor  arasında sərhədlər tam   olaraq m üəyyənləşdirilm əlidir.  D iaspor  K oloniya nəticəsində  yarana da 

bilər.  Lakin bu uzun m üddətli proses  olaraq göstərilir.

B u  proses  zam anı  digər  gözlənilm əz  nəticələrlə  də  üzləşm ək  olar.  K oloniya  sahibləri  özləri  zam anla  yerli 

xalqla  qaynayıb-qarışa  b ilər ki,  artıq burada diaspordan  danışm aq  düzgün  olmazdı.  M isal  üçün  Ə lcəzair  fransızları 

tarixi  proseslər  səbəbi  ilə  artıq  m illət  olaraq  öz  adlarını  saxlam alarına  baxm ayaraq,  öz  m illi  kim liklərini, 

m entalitetlərini,  m ədəniyyətlərini,  dinlərini,  ənənələrini,  m ətbəxlərini  itirm işlər  və  tam am ilə  assim ilyasiya 

olunm uşlar.  B u  isə  diasporun  form alaşm ası prosesində  başlıca  və  ən  əsas  tələbatlardır ki,  onların  itirilm əsi  diaspor 

yaranm asına  heç  bir  səbəb  verm ir.  İcm a  anlayışının  diaspora  oxşar  olm ası  fikrini  söyləyən  bəzi  tədqiqatçılar 

diasporun  ilkin  form ası  kim i  icm a  kateqoriyasını  göstərirlər.  Bu  fikirlə  razılaşm am aq  olm ur.  D igər  b ir  ərazidə 

yaşayan  etnik  qrup  və  y a   xalqın  ilkin  birləşm əsi,  m öhkəm lənm əsi  icm a  kateqoriyasından  başlayır.  Lakin  icm a 

diaspor  dem ək  deyil,  ən  əsası  isə  fikrim izin  doğruluğunu  isbatlam aq  üçün  diaspor  anlayışının  m əna  tutum una 

baxm aq  kifayətdir.  D iasporun  yaranm ası  və  form alaşm ası  üçün  m ütləq  etnik  qrupun  və  xalqın  tarixi  vətəninin 

olm ası  vacib  şərtlərdən  hesab  olunur.  Ə gər  h ə r  hansı  b ir  xalqın  və  ya  etnik  qrupun  tarixi  vətəni  yoxdursa  və 

bununla  əlaqəli  m ifik  siyasi  dünya  görüşləri  form alaşm ayıbsa,  onda  burada  diasporadan  söhbət  gedə  bilm əz.  Bu 

h alda  m övcud  etnik  qrup  və  y a   xalq  m əskunlaşdığı  ərazini  və  ölkəni  özlərinə  vətən  hesab  edə  bilərlər  ki,  bu  da 

diaspor anlayışına zidd  olan b ir prosesdir.  B unun kim i  qarşılarına dövlət yaratm aq m əqsədi  qoym ayan kateqoriyanı 

təhlil  etsək,  eyni  fikri  buna  aid  etm ək  olar.  D iasporun  form alaşm ası  prosesinin  əsas  tələbatlarından  biri  vətən  və 

dövlət anlayışlarının m ütləq üst-üstə düşm əsidir.

D igər b ir kateqoriya olan  dövlət  sərhədləri  ilə  2  hissəyə  bölünən xalq və  y a  etnik  qrupu  diaspor hesab  etm ək 

kökündən yalnışdır.  Bu anlayışları diaspor term ininə  sinonim  kim i götürm əklə, belə  proseslə üz-üzə  qalan xalqın və 

ya  etnik  qrupun  tarixinin  ən  spesifik  cəhətlərini  nəzərə  alm am aq  kim i  qəbul  edilir.  B una  bənzər  halla 

qarşılaşdığım ız m isal  elə A zərbaycan xalqı tim salında görə bilərik.  Bu gün C ənubi A zərbaycan,  D ağıstan,  B orçalıda 

yaşayan  soydaşlarım ızı diaspor hesab  etm ək yanlışdır.  D övlət  sərhədləri ilə  iki və  ya daha çox hissəyə bölünən xalq 

və  ya etnik  qrup  öz tarixi  dədə-baba torpaqlarında yaşayırlar və  onları diaspor kateqoriyasına  aid  etm ək  anlayışları 

düzgün hesab olunmur.

D iasporlar  yığcam ,  çoxetnik  ola  bilər.  O nların  yaranm asının  əsasında  ölkənin  üm um i  m ənşə  faktoru  durur. 

B ir  faktı  xüsusi  qeyd  etm ək  lazım dır  ki,  “diaspor”  anlam ının  elm də  dəqiq  təyinatı  yoxdur.  B ir  tərəfdən  bəzi 

m üəlliflər bu term ini qədim  xalqların,  əsasən də yəhudilərin yayılm ası kim i xarakterizə edirlər.

B u sahənin tədqiqatçılarının fikri m üxtəlifdir.

M əsələn:  rus tədqiqatçısı T. N. Y udina qeyd edir ki,  “diaspor”  anlayışı qədim  zam anlardan m övcuddur.

B u  term in  dünyaya  təzyiq  nəticəsində  səpələnm iş  insanlar,  köçürülm üş  xalqlar  (yəhudi  və  afrika  qulları), 

ticarətlə m əşğul olanlar (C ənub-Şərqi A siyaya İslam ı gətirən ərəblər) və  əm ək m iqrantlarına (İngiltərə

im periyasının hindliləri)  aid edilib.

D igər  tərəfdən  isə  m iqrasiya  proseslərini  dərindən  araşdıran  yeni  tədqiqat  istiqam ətləri  m üxtəlif  tip  milli 

em iqrant birliklərin  olduqlarını  nəzərə  alaraq  “diaspor”  anlam ının  klassik  form asını m üəyyən  m ənada rədd  etdilər. 

Y eni və  m üasir “diaspor”  anlam ı yarandı.  T.N. Y udina m üasir form anın  varlığını xarakterizə  etm ək üçün  “diaspor” 

anlayışı ilə paralel olaraq “beynəlxalq icm a” term inini də  işlətm əyi tə k lif edir.

D igər  m isal,  V.A.  T işkova  görə  diaspor  xidm ət,  m üqavim ət,  m übarizə  və  intiqam ın  siyasi  m issiyasıdır. 

D iaspor  əsasən  ölkənin  donorluğu hesabına  yaranır.  Ö lkədən  çıxış  yoxdursa,  diaspor yoxdur.  M ü əllif onu  da  qeyd 

ed ir ki,  diaspor h ə r  şeydən  əvvəl  siyasi,  eyni  zam anda,  sosial  m iqrasiyadır.  D iasporun  yaranm asının  əsas  açarı isə 

etnik icm a deyil, m illi dövlətdir.  B aşqa sözlə,  diaspor etnik qruplardan fərqli  olaraq özündə təkcə  etnik m ədəniyyəti 

deyil,  həm   də  etnik  siyasi  m əzm unu  da  daşıyır.  D iaspor  kontekstində  tez-tez  baxılan  m əsələlərdən  biri  də  xarici 

m ənşəli,  lakin əsrlərlə  ölkədə yaşayan xalqlardır.  B unlara yəhudi,  alm an, polyak və  s.  aid etm ək olar.  B ununla bağlı

V.  A.  Tişkovun  söylədikləri  çox  m araqlıdır:  “Ö lkənin  diasporlaşm ası  prosesi  m ütləq  dayandırılm alıdır.  Ölkədə 

yaşayan və  onun v ətəndaşları sayılanlar diaspor ola bilm əz.  M isal üçün,  M oskvadakı tata r və  çeçen icm aları diaspor 

sayıla b ilm əz” .

Y uxarıda  sadaladıqlarım ız  b ir  daha  sübut  edir  ki,  diaspor  anlam ının  düzgün  istifadə  edilm əm əsi  siyasi 

təcrübədə  təhlükəli  nəticələrə  gətirib  çıxara  bilər.  M üasir  m illi  gərginliyin  m ənbələri  təkcə  etnik  m iqrasiya  deyil, 

həm   də  tam   m ənada  m üasirləşən  ölkənin  sosial-iqtisadi,  m ədəni,  siyasi-ideoloji  problem ləridir  ki,  bu  da  qlobal 

proseslərə  öz təsirini göstərm əyə bilməz.

D iaspor  problem inə  yəhudilərin  həyat  təcrübəsinə  bənzər  xüsusiyyətləri  tədqiqatçılar  öz  əsərlərində  analiz 

edirlər. N əticədə tək yəhudi diasporuna deyil, digər diasporlara xas xüsusiyyətlər ortaya qoyulur ki,  onları aşağıdakı 

kim i  sıralam aq olar:

1.  Ə halinin azlıq hissəsinə  aid olmaq.

2.  K oporativlik

3.  Ə m ək sferasında m üəyyən çətinliklər.

4.  H üquqlarda bəzi  anlaşılm am azlıqlar.

5.  Sosial  statusun m üəyyən edilm əsinə  qadağa və bəzi  sıxışdırm aların m övcudluğu.

6.  D igər etnik qrup və xalqlardan izolə  olmaq.

7.  A ssim liyasiya tendensiyalarının olması.

---

8.  D iaspor anlayışının olm ası, hansı ki, buna əsasən  aşağıdakılar daxildir.

8.A. Y aranm aq təsəvvürü.

8.B.  M ədəni tarix  təsəvvürü.

8.C.  A na vətən barədə təsəvvür.

8.Ç.  A na dilində  danışm aq və  ona bağlılıq.

8.D.  Səpələnm ək halında yaşam ağa vərdiş  etm əm ək.

8.E.  A na vətənlərilə  daim  əlaqə yaratm aq.

A d ları  sadalanan  bu  xüsusiyyətlərin  dünyanın  bütün  diasporlarına  xas  olm ası  barədə  fikirlər  bildirən 

tədqiqatçılar  diaspor  araşdırm alarında  onun  başqa  m övzularla  əlaqəsini  axtarm ağa  çalışırlar.  O nların  fikrincə  hər 

b ir diaspor üç əsas m ərhələ keçir:

1.  Form alaşm a və yaranm a dövrü.

2.  Şəxsi  diasporla in k işaf dövrü.

3.  Transform asiya dövrü.

B u  dövrlərin  h ər biri  dünyanın bütün  diasporlarına  aid  edilir ki,  Çin,  Y unan,  yəhudi,  rus,  hind,  koreya,  türk, 

erm əni və digərləri bu prosesləri  artıq keçiblər.

D iaspor  ictim ai-siyasi-iqtisadi  səbəblərlə  bağlı  olm aqla  yanaşı,  digər  önəm li  m övzu  və  problem lərlə 

qarşılıqlı  əlaqədədir.  D iaspor term ininə  geosiyasət,  din,  dil,  m ədəniyyət,  siyasət,  lobbiçilik,  və  s.  ilə  eyniləşdirm ək 

form alarına elm i ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinir.

X X I  əsrin  insanları olm ağım ız  bizdən  m illi  və  beynəlxalq  problem lərin  həllinə  başqa  tərzdə,  bəsirətli

yanaşm a  tələb  edir.  B ir  çox  alim  və  siyasətçilər  b ir  m əsələdə  həm fikirdilər  ki,  əgər m illi  m üxtəliflik  insanlığın

sonrakı inkişafı üçün katalizator rolunu  oynayırsa,  onda nəyə  görə  bu katalizatordan  dünyada sosial-iqtisadi,  siyasi, 

ekoloji  və  s.  situasiyaların  stabilliyi  üçün  istifadə  olunm asın.  Söhbət  ondan  gedir  ki,  m illi  və  beynəlxalq 

m üsibətlərin  yaxşılaşdırılm ası  insanlığın  qarşılaşdığı  qlobal  problem lərin  həllində  əsas  faktorlardan  biri  olmalıdır. 

B u  cü r  yanaşm a  orijinallığı  ilə seçilm əsə  də,  lakin  onun  bəhrə  və  səmərə  verəcəyi  labüddür.  B unun  reallığı öz

araların da bir-biri  ilə  sıx bağlı olan iki qrup m əsələ  ilə  seçilir.

B irincisi  - bu  suallar kom pleksi  əhalinin  etnik m üxtəlifliyinin,  h ər bir m illi  özünəm əxsusluğun qorunm ası ilə 

bağlıdır.

İkincisi  - h ər b ir xalq dünyəvi özünüifadəsi üçün kifayət qədər potensiala m alik olmalıdır.

Sonda belə  nəticəyə  gəlm ək  olar ki,  diasporçunun,  lobbiçinin və  onların m issioner təşkilatlarının  əsas  cəhəti 

yaşadıqları,  fəaliyyət  göstərdikləri  ölkənin  qanunları  çərçivəsində  düzgün  istiqam ət  götürərək  öz  xalqının 

adət-ənənəsinin,  m illi  birliyinin  daşıyıcısı  olm aq  və  bunlarla  yanaşı,  xalqlar  arasında  sosial  əlaqələrin, 

dövlətlərarası əm əkdaşlığın inkişafına töhfə verm əkdir.