Kimya məktəbdə
57
KİMYA DƏRSLƏRİNDƏ ƏYANİLİYİN ROLU
G.N.Quliyeva
Sumqayıt Dövlət Universitetinin dosenti
V.H.Əsgərov
Lənkəran Dövlət Universiteti
Dərs prosesində optimal təlim mühitinin yaradılması birbaşa müəllimin
öhdəsinə düşür. Buna görə də müasir dərslər elə təşkil olunmalıdır ki, şagirdlər
sərbəst fikir yürüdən, kommunikativ bacarıqlara malik olan, yaradıcı, tədqiqatçı
gənc kimi formalaşsınlar.
Şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlər mənimsəmək prosesi o zaman
səmərəli olur ki, görmə və lamisə orqanları bilik və bacarıqların
mənimsənilməsində iştirak etsinlər. Əyanilik elmi idrakın ayrılmaz
xüsusiyyətləridir. Lakin əyanilik heç də biliyin hamısı deyildir. O, yalnız biliyin
müəyyən komponenti olub, idrakla, müəyyən surətlərin yaranması ilə əlaqədardır.
Bu prinsip tələb edir ki, şagirdlərdə yaranan təsəvvürlər və anlayışların hamısı
bilavasitə öyrənilən maddələr və kimyəvi proseslər üzərində müşahidələrdən
alınan qavramalara əsaslansın.
Lord Halifaks deyir ki, “Təhsil, bizə öyrədilənlərin hamısını unutduqdan
sonra yadda qalan şeydir”. Demək təlim mühiti əyaniliklə sıx bağlı olmalıdır,
çünki nəzəri biliklər yaddan çıxa bilər, lakin əyani surətdə təqdim olunan işlər isə
şagirdin yaddaşında mütləq şəkildə iz buraxacaq. Ona görə də kimya dərslərində
əyaniliyə, yəni təcrübələrə daha çox vaxt ayrılmalıdır. Xüsusilə, elə təcrübələr var
ki, onları nümayiş etdirmək üçün heç də laboratoriyada maddələri axtarmaq lazım
deyil. Əgər reaktivlər yoxdursa, məişətdə gündəlik istifadə etdiyimiz, asan tapılan
məhsullardan istifadə etməklə bir çox dərslərdə kimyəvi eksperimentlər nümayiş
etdirmək olar. Bu reaksiyaları laboratoriyası və kimyəvi maddələri olmayan
kimya kabinetlərində istifadə etmək, xüsusilə, əlverişlidir.
Dərslərin daha maraqlı keçməsi üçün isə bu təcrübələrə maraqlı adlar və
mətnlər düşünmək bu prosesi daha da canlandırır. Qeyd edim ki, eyni adlı və eyni
prosesləri izah edən təcrübələr kifayət qədərdir. Lakin yuxarıda qeyd etdiyim
kimi, ən asan tapılan məhsullar və maddələr vasitəısilə bu təcrübələr təqdim oluna
bilər. İndi onları nümunələrlə izah edək:
Firon ilanı
İndi biz nağıllar aləminə səyahət edəcəyik. Şagirdlərə bu təcrübəni nümayiş
etdirəndə belə söyləmək olar: İndi siz əjdahaların necə yaranmasının şahidi
3-4(55-56)2016
58
olacaqsınız.
Quru yanacağın ( ali spirtlər) üzərinə kalsium- qlükonat həbləri düzür və
yanacağı kibrit vasitəsilə yandırırlar. Təcrübə-“Firon ilanı” adlanır. Təcrübənin
reaksiyası aşağıdakı kimidir:
“İlanın” ağ rəngə çalması onunla əlaqədardır ki, kalsium qlükonat
qızdırıldıqda parçalanır, bu qarışığın həcminin böyüməsinə səbəb olur, həm də
reaksiyanın gedişində kalsium-oksidinin alinması yaranan “ilanın” kövrək
olmasına gətirib çıxarır. O asanlıqla ovulur, dağılır.
“İtən balıqqulağılar”
Hardan gəlirsən ?
Dənizdən.
Əlindəki nədir?
Balıqqulağı. Bilirsən, orada necə gözəlləri var ?
Onları mənə ver.
Nə edəcəksən ?
İndi görərsən.
Hidrogen-xlorid (HCl) kasaya (çaşka “Petri”) tökülür və ona balıqqulağılar
əlavə olunür.
Ay, aman, mənim balıqqulağılarım hara getdi?
Eybi yoxdu, balıqqulağılar yoxdu, əvəzində öyrəndin ki, o necə reaksiyaya
girir.
Təcrübənin reaksiyası belədir:
Balıqqulaşılarla HCl-un reaksiyasından elə o dəqiqə karbon qazı ayrılmağa
başlayır. Bir neçə dəqiqədən sonra kasanın dibində balıqqulağılardan ancaq ağ
çöküntü qalır. HCl turşusu canlı orqanizmlərin də mədəsində məhz bu cür təsir
Kimya məktəbdə
59
etməklə qidanı həzm edir.
Balıqqulağının kimyəvi tərkibi: 63-94% CaCO
3
, 25% SiO
2
( qum), digərləri
2%. Suda, əlbəttə ki, həll olmur. Çünki o elə suda “yaşayır”. Qum da HCI-la
reaksiyaya girmir. Deməli, əsas reaksiya kalsium-karbonat üzərində qurulur.Aktiv
xlor kalsium duzundan turş çöküntünü çıxarır və kalsium-xlorid və dayanıqlı
olmayan karbon turşusu əmələ gətirir, o da öz növbəsində suya və karbon qazına
ayrılır. Reaksiya aşağıdakı kimi olacaq:
CaCO
3
+ HCl → CaCl
2
+ H
2
O + CO
2
Reaksiya ekzotermikdir, o bu növdən olan digər reaksiyalar kimi kifayət
qədər sürətlə gedir. Əmələ gələn kalsium-xlorid – kristalşəkilli, ağ duzdur, suda
həll olur, ona görə də görünmür. İçəridə qalanlar isə qum və s–dir.Onlar orada
cüzi miqdardadır.
Reklam
Təzə avadanlıq almısınız? Onun qablaşdırıldığı materialı atacaqsınız ? Bir
dəqiqə. Axı nə edirsiniz ? Bir az qənaətcil olun . Gəlin, onu atmazdan qabaq
düşünək. Bəlkə o bizim işimizə yarayar ? Aha, tapdım. İndi mən bir təcrübə
aparacağam və siz baxın ki, doğrudan da tullantı bildiyimiz materiallardan da
səmərəli bir iş üçün yararlanmaq olar.
Asetona penoplastlar əlavə olunur və onun əriməsi müşahidə olunur.
Təcrübənin reaksiyası belədir: Penoplast penopolistiroldan ibarətdir və aseton bu
penoplastda həll olduqca havanı köpüyə buraxır və sizin gördüyünüz kimi az
mayedə çox material həll etmək görkəmi yaradır.
Süni qar
Hava istidir, mənsə qışı xoşlayıram. Kaş qar yağaydı. Mən sənin qar arzunu
yerinə yetirərəm. Bir bax… İstəsən birlikdə şam ağacı da bəzəyə bilərik. Bilmək
istəyirsən necə ?
Uşaq bezi kəsilir və içərisindəki pambığaoxşar material çıxarılır. Onun
üzərinə su əlavə edir və natrium polimetilmetakrilatın şişməsini müşahidə edirik.
Daha sonra onu əlimizdə qurudub pambıq halına salırıq. Bu küknarı bəzəmək
üçün istıfadə olunan qar dənəciklərini xatırladır.
Kimyəvi mətbəx
Bu kələmdir. Adına qırmızı kələm deyirlər. Bu kələmlər yetişdiyi torpağın
mühitindən asılı olaraq qırmızı və ğöy, bənövşəyi rəngdə olurlar. Onun rənginin
qırmızı olması kələmdə turşuluğun yüksək miqdarda olmasına işarədir. O bişdikdə
3-4(55-56)2016
60
yeməkləri müxtəlif rəngə boyayır.
İndi gəlin, hamımızın yaxşı tanıdığı, vitaminlərlə zəngin yumurtanın ağı
barədə danışaq. Məlum olduğu kimi onun tərkibi əsasən zülallardan ibarətdir,
həmçinin o qələvi mühitdədir.
İndi biz yumurtanın ağını sarısından ayırıb ağına qırmızı kələmin suyunu
əlavə edirik. Tavaya yağ əlavə edib əvvəlcə yumurtanın kələm suyu qatılmış ağını
tökür, sonra ortasına sarısını əlavə edib ( “qlazok”) bişiririk. Yumurta ağının
zülaldan ibarət olduğunu bilirik, onun yüksək qələvi xassəyə malik
olduğundan yumurtaya əlavə etdiyimiz qırmızı rəng ( kələmin suyu ) yaşıl rəngə
çevrildi.
Sual edə bilərsiniz, burda nə baş verdi ?
Kələmin suyu turş, yumurtanın ağı qələvi mühitdə olduğundan onlar bir-
birilə qarşılıqlı təsirdə olduqda neytral mühit yaranır və göy rəng də onu izah edir.
Təbii indikator
Qırmızı kələmlə tanış olduq. Onun tərkibində təbii boyaq maddəsi
antocianat var. Antosianat əksər meyvə və tərəvəzlərin tərkibində var və onun
miqdarından asılı olaraq rənglər dəyişir.
Qırmızı kələmi xırda doğrayıb üzərinə qaynar su əlavə edirik.
Bir neçə stəkana bu məhluldan tökürük:
1.
Sulfat turşusu – qırmızı rəng alacaq, pH=1
2.
Sirkə turşusu sulfat turşusundan zəif ilduğu üçün çəhrayı rəng alınacaq.
3.
Qazlı suyu əlavə edərkən karbonat turşusu kələmin suyunu daha açıq
çəhrayı rəngə boyayacaq.
4.
Boş saxlayırıq.
5.
Soda məhlulu kələm suyunu göy rəngə boyayır. pH= 8-9
6.
Ammonyak məhlulu kələm suyunu yaşıl rəngə boyayır. pH= 12-13.
7.
NaOH - sarı rəng alınır. pH= 14.
Şagirdlərdə maraq doğuracaq bu təcrübələr uzun müddət yadda qalır,
nəticədə onların kimya fənninə marağı artacaq. Çünki əyani şəkildə gördükləri bu
təcrübələrin necə baş verdiyi ilə maraqlanır, o zaman nəzəriyyə ilə əyanilik vəhdət
təşkil edir. Bu cür yanaşma tədrisin keyfiyyətinə müsbət təsir edir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. A.B. Əskərov, G. N. Quliyeva, A. A.
Niyazova. Kimyanın tədrisi metodikası.
Ali məktəblər üçün dərsliklər və dərs
vəsaitləri seriyasından. Sumqayıt Dövlət
Universiteti. 2011. 441 səh.
2. https://www.youtube.com/watch?v=
x2ihJezHu1Q.
Kimya məktəbdə
61
Г.Н.Гулиев, В.Х.Аскеров
Роль визуальности на уроках химии
АННОТАЦИЯ
В статье рассказывается о роли визуальности на уроках химии с помошью
химических экспериментов.
G.N.Gulieva, V.H.Askerov
The role the principle of visuality on chemistry lessons
SUMMARY
In the article sp.ken of the role the principle of visuality on chemistry lessons with
chemistry experiments.
Açar sözlər: dərs, təcrübə, laboratoriya, əyanilik.
Ключевые слова: урок, эксперимент, лаборатория, визуальность.
Key words: lesson, experiment, laboratory, visuality.
Dostları ilə paylaş: |