www.turkalevi.com
1
Elm haqqında
Elm mədəniyyətin ana xəttidir. Elm cəmiyyətin irəli aparıcısı, onu həmişə tərəqqiyə aparan bir
qüvvədir.
***
Bizim düşüncəmizə görə, BİLGİ (ELM) çözələşən və çulğaşan, çözələnən və çulğanan,
çözələyən və çuğlayan daimi bir titrəyiş, tərpəniş və yürüşdür. Bu böyük bilgidə tarix elminin
yeri əvəzsiz və ölçüyəgəlməzdir.
***
Elm tək bir sistemdir, dinamikdir, daim inkişafdadır, təkamül və sıçrayışla irəliləyir. Orta
çağlarda din hakim mövqedə olanda bütün elmlərin məcmusunu fəlsəfə təmsil edirdi, elmin
adından fəlsəfə çıxış edirdi. O zaman din-fəlsəfə münaqişəsi daha kəskin, daha sərt idi.
Çatışmazlıqlarına baxmayaraq, formal məntiq fəlsəfənin bir silahı kimi, mifə və dinə qarşı
mübarizədə əsas yer tuturdu.
***
Lap orta çağda İslam aləmində elm iki yerə bölünürdü: elmül-ədyan - din elmləri, yəni dinləri
öyrənən elm və elmül-əbdan - fiziologiya elmləri, yəni təbiətşünaslığı öyrənən elm. Sonra elm
inkişaf etdi, İslam fəlsəfəsi yarandı. İslam alimləri fəlsəfəni elmlərin elmi sayır, təbiəti
öyrənməyə və ayrı-ayrılıqda fizikaya, riyaziyyata geniş yer verir, məktəblər, rəsədxanalar
açırdılar. İslam dünyasında, o sıradan Türkiyədə bu elmlər yüksək inkişaf etdi.
***
Öz dövrlərində dünyanın ən böyük filosofları olan Kindi, Farabi, İbn Sina, İbn Rüşd,
Bəhmənyar və b. məntiq və fəlsəfəni cəmiyyətdə yüksək bir mövqeyə qaldırmışdılar.
***
Elm və fəlsəfə… həm özünütəqdimat baxımından, həm də qavranılma baxımından çox
mürəkkəbdir, çoxlu maddi əsas və ağır zəhmət tələb edir.
***
…Elm və fəlsəfə çətin mənimsənilsə də bəşərin ən böyük nailiyyətləri elmin hesabına
olmuşdur.
***
Alimlər, siyasətçilər bilməlidirlər ki, başqasının yalanı birini-beşini bədbəxt edirsə onların
yalanı minləri, milyonları, xalqları və ölkələri bədbəxt edə bilər. “Güclü birini, bilikli minini
yıxar” atalar sözü burada yerinə düşür.
www.turkalevi.com
2
***
İbn Xaldun… tarixin müqayisəli metodundan danışaraq yazır: “Keçmiş indiyə və gələcəyə
suyun suya bənzəməsindən daha çox bənzər”.
***
…Tarix elmindən yaramaz məqsədlər üçün də geniş istifadə edilməyə çalışılmış, çox vaxtı da
buna nail ola bilmişlər. Buna görə də bu elmdən ucuz şöhrət axtaranlar, ondan gəlir yeri kimi
yararlananlar… daha çox istifadə etməyə çalışmışlar.
***
Tarix elmi Sovet İttifaqında yalan marksist ideologiyanın yalançı quluna çevrildi.
***
Ümumiyyətlə götürsək, mən marksist-leninçi metodologiyaya qarşıyam.
***
Marks'ın və Lenin'in böyük tarixi səhvlərini mən universitetin üçüncü kursunda oxuyarkən
anlamağa başlamışdım, 64-74-cü illərdə universitetdə dərs deyərkən bu səhvləri tələbələrimə
və mənə yaxın olan alimlərimizə deyirdim. […] Bununla yanaşı, Marks və Engels'in elmdə bir
sıra xidmətlərini sadalayırdım, indi də inkar etmirəm. Xüsusən də Engelsin təbiətin tarixi və
dialektikası, Marksın cəmiyyətin tarixi və dialektikası ilə ciddi məşğul olmaları və hər ikisinin
bir yerdə müəyyən yeni ideyalar kəşf etməsi tarix elmi baxımından çox qiymətli idi. Marks və
Engels tarix elmi haqqında yazırdılar: “Bizim tanıdığımız tək bir elm var - tarix elmi! Tarix iki
cəhətdən nəzərdən keçirilə bilər, onu təbiət tarixi ilə insanlar tarixinə bölmək olar. Ancaq bu
iki cəhət bir-biri ilə qırılmaz dərəcədə bağlıdır”. Bizcə, sonuncu cümlə tarixin əsas düsturudur.
Bu düstur başqa fikirləri, məsələn, tarixin obyekti və subyekti olan xalqlar, “tarix yazıdan
başlayır”, “tarix Şumerdən başlayır”, “tarixi xalqlar, qeyri-tarixi xalqlar”, “təkmərkəzçilik”,
“avropamərkəzçilik” və s. və s. alt-üst edir, onları puça çıxarır. Belə ki, bütün varlığın
varoluşundan tarix başlayır.
***
Dinlərə görə, Tanrı varlığı yaradan andan zaman-tarix başlayır. Yunan filosoflarının təliminə
görə, bütün varlıq - fizika (təbiiyyat) bir bütövdür, onun mənbəyi və hərəkətvericisi, daha
doğrusu, ilkin təkanvericisi fizikadan (təbiiyyatdan) oyanadır - metatafizikadır (ma bə’d ət-
təbiiyyat'dır). Bir çox orta çağ İslam filosoflarına görə, Varlıq iki bir-birini tamamlayan tamdır:
MÜTLƏQ VARLIQ, VACİB VARLIQ.
Bunlara diqqətlə yanaşsaq, Tanrı metafizika, mütləq varlıq və böyük Demiruq və ya ideya
(Hegel'də) bir-biri ilə çox yaxındır. Eləcə də yer-göy (dində), fizika, vacib varlıq, təbiət bir-
biriylə hətta eyniyyət təşkil edir. Tarix elminin vəzifəsi bu ikincini yaranışından bugünədək
www.turkalevi.com
3
öyrənməkdir, əsl tarix də budur. İnsan cəmiyyətinin təbiətin ayrılmaz bir hissəsi olduğunu
əsas götürən L.Qumilyov tədqiqatlarında bu prinsipə üstünlük vermişdir.
***
…Sözün əsl mənasında tarixin başlanğıcı iki anın birindən götürülməlidir: əgər metatafizika
(ya da dində: Tanrı) fizikanı yaratmışsa, onda metatafizikanın (Tanrının) yaradıcılığa başladığı
andan; yox, fizika özü fəallaşaraq bir təkanla metatafizikadan qoparaq yaranmışsa, onda
fizikanın hərəkətə başlama anından tarix başlayır. Hər iki anda tarix fizikanın yaranması (ya
da yaradılması olsun) ilə başlayır.
***
…Tarix elmi inkişaf etməkdə olsa da inkişaf mərhələsinə çatmamışdır. Daha doğrusu, tarix
bilgisi başqa bilgilərin başarılarından gərəyincə yararlana bilməmiş, nə yazıq ki, bu gün də
yararlana bilmir. Məsələn, fiziklər maddələrin, kimyaçılar elementlərin, bioloqlar bitkilərin
özünü, tərkibini və mənşəyini öyrəndikləri şəkildə tarixçilər ellərin, ulusların, xalq və
etnosların, mədəniyyətlərin, dinlərin-inancların, dillərin tarixini, mənşə, törəmə və çulğaşma
prinsiplərini öyrənə bilməmişlər. İtin, pişiyin, almanın, armudun, şam ağacının və dəvənin
hansı ölkələrdən hansı ölkələrə yayıldığı və onların ilkin yurdlarının hara olduğu açıqlandığı
halda, xalqların, toplumların, mədəniyyət və inancların mənşəyi və yerdəyişməsi hələ ki, çox
qaranlıq qalmışdır.
***
Ümumiyyətlə, bütün tarix boyu, ayrıca da olaraq son üç-dörd yüzildə tarix elmindən siyasi,
ideoloji münaqişələr məqsədiylə ayrı-ayrı dövlətlər tərəfindən istifadə edildiyindən
(kullanıldığından), tarixçilər arasında parçalanma, ciddi fikir ixtilafları yarandı, bundan ən çox
itirən biz insanlar və tarix elmi oldu. Tarix elmini elmliyindən uzaqlaşdırıb ondan siyasi-ideoloji
məqsədlə istifadə etmək bəşəriyyətə, sağlam insan düşüncəsinə xəyanətdən başqa bir şey
deyildir!
***
Dünyanın bir yerində, demək olar ki, qazılmamış, yəni arxeoloji qazıntı aparılmamış yer
qalmadığı halda, başqa bir yerində bir-iki qəbiristanlıq və ya kurqan-təpədə qazıntı aparılmış
(dediyimiz kimi, qızıl axtarmışlar), bunun ucbatından da ölkələrin və xalqların tarixi birtərəfli
öyrənilmişdir.
***
Hər bir elm öz tarixini və öyrəndiyi elmin tarixini öyrənməkdədir və buna məcburdur, çünki
bunsuz gərəyincə inkişaf edə bilməz.
***
www.turkalevi.com
4
İctimai elmlər sırasında sayılan tarix elmi dəqiq maddi sübutlara, məlumatlara (arxeologiya,
etnoqrafiya, etnologiya) və dəqiq zaman ölçülərinə və məkana dayandığı üçün dəqiq elmlər
sırasına da daxil ola bilir.
***
Tarixçi, tarixçi-filosof, ruhunda daşıdığı böyük Gerçəklik naminə hər cür saxtalaşdırmanın
qarşısını almalı, sözün əsl mənasında saxtakarlığa qarşı dör-dör döyüşməlidir. Tarix elminin
cəlbediciliyi, insanlar üzərində güclü təsiri vardır. Buna görə də sovet diktaturası tarix elmini
marksist-leninçi ideologiyanın “əsaslarından biri kimi” götürərək onu ideologiyanın əlaltısına
çevirmişdi. Tarix elmində yalanla azca həqiqət elə qarşdırılıb kütlənin mədəsinə yeridilirdi ki,
insanlar bunu asanlıqla həzm edir, beyinlər asanlıqla dumanlanırdı.
***
Sovet tarixçiləri yeni tezis meydana atdılar: ruslar, ümumiyyətlə götürdükdə slavyanlar qul
olmayıblar, quldarlıqdan yan keçiblər, birbaşa feodalizmə daxil olublar. Çox qəribə bir
mənzərə yarandı: almanlar da quldarlıqdan yan keçiblər. Bunun ardınca gürcü və erməni
tarixçiləri də dəridən-qabıqdan çıxıb sübut etmək istəyirdilər ki, gürcülər də, ermənilər də
quldarlıqdan yan keçiblər. Sonra bu sovet tarixçiləri dilemma qarşısında, iki yol ayrıcında
qaldılar - bu ölkələrdə feodalizm IX yüzildən sonra başlayıb, quldarlıq da olmayıb; deməli, X
yüzilədək bu xalqların dövləti olmayıb? Onda iki yol seçildi: birinci, bu ölkələrdə feodalizmin
tarixini qədimə sürükləmək; ikincisi, Marks'ın əsərlərində bir-iki yerdə işlətdiyi “Asiya istehsal
üsulu” ifadəsini əsas götürmək, ona yeni şərhlər vermək, quldarlıq istehsal üsulundan fərqli
olan yeni bir istehsal üsulu tapmaq və oraya daxil olmaq! Nəticədə daima “Asiya feodalizmi”,
“hərbi-demokratiya dövlətləri”, “tayfa dövlətləri” və başqa təyinatlar meydana çıxdı. “Asiya
istehsal üsulu” haqqında mübahisələrə 1938-ci ildə Stalin'in göstərişi ilə qadağa qoyuldu, 60-
cı illərdə sovet tarixçiləri bir daha bu problemi ortaya atdılar, içindən heç nə çıxmadı…
***
Bir məsələdə daha diqqətli olmalıyıq: Avropa və Rusiyanın bir sıra tarixçi və şərqşünaslarının
əsərlərində çox qiymətli cəhətlər var. Onların xidmətini heçə endirmək olmaz. Etiraf etmək
gərək ki, XVIII-XX yüzillər Avropa və Rusiyası biz türklərin tarixini, ədəbiyyat, incəsənət, din,
fəlsəfə və mədəniyyətini bizim özümüzdən çox öyrənmiş, yüz minlərlə əlyazmalarımızı
qoruyub saxlamış, bu yolda var-dövlət, qızıl-gümüş, milyardlar xərcləmişlər. Bu baxımdan biz
Avropa elm və mədəniyyətinə minnətdar olmalıyıq, ondan səmərəli faydalanmalıyıq.
Dostları ilə paylaş: |