AZƏRBAYCAN TARİXİNDƏ NAXÇIVAN IN YERİ
Ələkbər Cabbarov
A
izqalddd qddim Oğuz yurdu Naxçrvanm bütün larixi dövrlərinə toxunui-
muş, bu böigənin Azərbaycan tarixmdə öziməmaxsus yen, ərazısı, tarıxi-coğrafi
şəraıtı işıqlandtrdmış, m üxtəiif dövhthrrn tərkıbındə fəaliyyətı
.
əhalm in ışğal-
çıJara qarşı m übarcəsi, ictimai-iqtisadr. mzd&ni hay aiı və s. tm sə h h r genış şərh
edilmişdir.
Аса г sözlər: Azərbaycan. Naxçivan, ərcni, Nuh peyğəmbər, Atabəyter döv-
h ti, Naxçivan Konstitusi\*ası
Qədım turk-oğuz yurdu və tarixi Azəıbaycan ərazisi olan Naxçivan bəşər
sivilızasiyasımn ilkin məskəniərindən bindir. A panlan tədqiqaılarla sübut olun-
muşdur ki. Naxçivan ərazisində qədım daş dövTündən başia>araq davamlı və
intensiv yaşayış olmuşdur E.ə. IV-II mınilliklərdə Naxçivan ərazısində meydana
çıxan in tayfa ittıfaqian Azərbaycan xalqmın soykökunün formalaşmasında mü-
hünı rol oynamışdır. Türk mənşəli kaspi. kadıısi, naxç tavfa ittifaqian bu qəbil-
dəndir [1, s. 12].
Naxçıvanm protoşəhər kimı formalaşması da bu dövrə təsadüf edir. Şəhə-
rinin tarixı barədə məxəzlərdə olduqca maraqb və m üxtəlıf ftkirlər mövcuddur
Naxçıvamn adımn çəkildiyi ən qədim yazılı qaynaq vunan coğrafivaçısı Ptolome-
yin ‘‘Coğrafıya' əsəridir. O, Naxçıvanm adım “Naxsuana" kım! qeyd edir. Şəhər
yunanca-“Naksuana", pəhləvicə-‘ Naxç". ərəbcə-“Nəşəva ", “Naxçuan ", və ya
“Naqşecanan" adlanmışdır. Bir sıra fars və tiırk mənbələrində Naxçivan "Nəqşı-
cahan’* kimi göstərilır [2, s. 7].
Yaqut əl-Həməvı "Mucərn əi-buldan" əsərində yazır: "Nəşəva” Azər-
bavcan şə-həridir... O, xalq arasmda Nəxcuan adı ilə məşhurdur, bəzılən ona
Nəqcuan da d ev ir-lər ХП1 əsr m üəliıfbrindən Mənəmməd ibn Nəcib Bəkran
"Cahannamə’ əsənndə şəhərin admı həm “'Naxçivan'*, həm də "Nəşəva" şəklində
vermişdir [3, s. 26].
Turk səyyahı Ö.ÇəIəbi göstərir ki, Naxçivan şəhəri Turan hökmdan Əfra-
siyab tərəfindən salınmışdır. Orta əsrlərin ərəb qaynaqiannda isə, şəhərin adı
^Nəşava" kimi yazjlsa da, H.Qəzvini, Katib Çələbı, Ö Ç ələbı və b bu yen
^Nəqşicahan' ad>andırmışiar Osmanlı arxıvbnndə olan məlumatiarda isə bu ad
fərqlı adlarla vazılmaqla bərabər. bölgənin admın “Naxçivan şəkiındə yazıiışı
qəbul edilmışdır [4. s. 3].
Bundan başqa. A.Axundov Naxçivan sözünün mənşəyini elam dilindəkı
“Nahhunte" sözii ilə bağlayır. Naxçivan toponimı əfsanəvi Nuh peyĞəmbərlə bağlı
“Dunya tufanı" iiə də əiaqələndırilır E1 müiahizəsinə görə, “Naxçivan*' sözü üç
hissədəD - 'Nax' -'Muhj,. töric diHərində isire dö
2
əldən “çi” şəkilçisindən və yer.
42
«
məkan bädirən “van” topommik formaımdan ibarəx olub, “Nuhçuvan” -
“N uhçuiann məskəni”, “Nuhun diyan” deməkdir [5, s. 47, 50].
Son dövrlərdə “Naxçivan” toponiminin mənşəyi ilə bağlı apanlan araşdır-
malar bu sözün daha çox Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlı olduğıı qənaətım daha da
güciəndirir. Bıidirilir kı, bu söz məhz “Nuh" ifadəsı ilə bağhdır və Naxçivan -
Nuhçulann, Nuh tərəfdarlannm məskəni deməkdir'’ [6, s 13]. O na əsrlər dö%Tünə
aid salnaraələrdə də Naxçıvanm “Nuhçıxan", “>»'uhcahan'\ yəni Nuh şəhəri adlan-
dmlması haqqında məiumatlara həddindən çox rast gəlınir.
XIX əsr rus muəlliflərinin əsərlərində Nuh peyğəmbərin Naxçivan şəhərində
məzannın və məzarüstü türbəsinin olması haqqında məiumatlan və təsvirləri də
nəzərə aisaq, əm inlikb demək olar ki, “Naxçivan” toponimı bilavasiiə Nuh
peyğəmbərlə bağlıdır kı, bu da Naxçivan şəhərinin ən qədim yaşavış məskən-
iərindən və şəhəriərdən bin olduğu qənaətını təsdıqləvir.
E.ə. EX-VI əsrlərdə Naxçivan ərazisi qədım Manna və Midiyanın tərkibındə
olmuşdur. E ə. 633-cü ildə Naxçivan skiflərm höcumundan xey!i zərər çəkmişdi.
E.ə VI əsrın ortaian-e.ə. IV əsrin 3ö-cu ılb n n d ə Naxçivan Əhəmənilər dövlətinin
hakımıyyəti altmda, e.ə. IV əsrin soniarı-e.ə. I əsrin I yansm da isə qədim Azər-
baycan dövləti olan Atropatenanm tərkibındə oimuşdur. Eramızın əw əllərində
Naxçivan AJbanıyada şəhər və vilayət olmıış. eramızın IV əsrdən Sasam döv-
lətının tərkıbinə daxıl edilmişdır.
VII-VIII əsrlərdə Naxçivan ərəblər tərəfindən ışğal edilir. 654-cii ildə Nax
çivan ərəb əmiri Həbıb İbr, Məsləmə tərfindən tutulur və Ərəb xilafətinın HI əmir-
liyinin tərkıbinə daxıl edilir.
X əsrdə Naxçivan diyarında əmin-amanlıq dövru başiayır. Həmin vaxtlarda
"Naxçivan şahlıgr' adlı feodal dövlətinın əsası qoyulur və Naxçivan şəhəri X
əsrin 80-cı illənndən etıbarən bu i^odallığın paytaxt» olur. Bu feodal döviəti XI
əsrin 60-cı lüsrinə qədər mövcud/Jİur və Əbu Duiəfilər tərəfindən idarə edifir. X
əsnn sonundan başlayaraq Naxçivan təqnbən bir əsr ərzində Rəvvadilər döv-
lətinm tərkibində qalır. XI əsrdə Azərbaycanın bir çox yeriəri səlcuq mrkləri tərə-
nndən tutulur. 1064-cü ildə səicuq hökmdan Alp Arslan Bizans ordulannı məg-
iubiyyəıə uğradıb. Naxçıvaaı ışğa) et«r [7, s. 33]. Beləiiklə, Naxçivan ərazisi
Böyük Səlcuq dövlətinin tərkibinə daxil edıiir
Naxçıvanın bundan sonrakı dövrü bılavasitə Atabəy Şəmsəddin Eidənizin
1
1136-1175} əsasırı qoyduğu Azərbaycan Atabəvləri - EldənizJər dövləti ilə bağ-
hdır Belə kı. X ll əsrin I yarısında Səlcuq imperiyasınm zəıfıəməsı və dağılmas!
nətıcəsmdə Yaxın Şərqdə qüdrətii Atabəvlər dövləti ləşəkkül tapır. 1147-cı ildən
1175-cı ilədək Naxçivan bu döviətin paytaxt şəhəri oiur.
XIII-XIV əsrlər Naxçıvanm tarıxində mürəkkəb, keşməkeşli dövrlərdən bin
olmuşdur. 122I-cı ildə monqol qoşunlan Naxçıvanı dağıdaraq viranə qoyurlar.
Ərazıdəkı Gilan. Naxçivan. Qarabaglar. Sədərək xarabalığa çevrilır 1225-ci ildə
Naxçivan Xarəzmşah Cəialəddinin hücumlanna mənız qalır. Onun Təbrizə yaxın-
laşdığmı eşidən Atabəy Özbək Naxçıvana. ordan da Ə lincə qaJasına çəkilib qalad?
Sigınacaq tapir və çox keçmır kı, burada da ölür [8, s. 140]. Se!əlik!ə də
43
Azərbaycan A taoəybr dövbtm ə son qoyulur.
E ldənizbr dövləti süqut etdikdən sonra, 1251-ci -idən başlavaraq Naxçivan
monqollann hakimiyyəti altında oiur. XTV əsnn ortalanndan başlayaraq strateji
cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edən Naxçivan m üxtəlif xarici işğalçıiar Çoba-
nilər, Cucilər, Cəlainiər, M uzəffəniər arasmda mübarizs rnevdanına çevrilir və
əldən-ələ keçir. 1386-cı ildə Naxçivan və ətrafı Qızıl Orda hökmdan Toxtaımşın
ordulan tərəfindən vəhşicəsınə dağıdıiır. Az sonra Naxçivan Əmır Teymunm hö-
cumlanna məruz qalər Bötün Azərbaycanı və Yaxm Şərqi əiə keçirən Teymur
ordulan Əlıncə qalasını da mühasirəyə alırlar. Əlincə qalası 14 il ciddi müdafiə
olunduqdan sonra. 1401-ci ildə daxili feodai çəkışmələri nəticəsində Teymur
ordusu tərəfindən ələ keçirilir
XV əsrdə Naxçivan bölgəsı əw əlcə Qaraqovunlu dövbtm in, 1468-cı ildən
isə
Ağqoyunlu döviətınin tərkibində oimuşdur. Naxçıvanın Qaraqoyunlu və
Ağqo>unlu döviətlərinin tərkıbində oimasım bu bölgədə frəmin sulalə ilə b a |lı
çoxsaylı daş qoç heykəlləri və qəbirüstü sənədlərin tapılması da sübut edir.
XVI əsrdə Naxçivan Azərbaycan Səfəvi dövlətinın baldmiyyəti altmda idi.
1501-ci ıldə Şərur düzundə Səfəvı-qızılbaş və Ağqoyunlu qoşunlan arasında baş
verən toqquşmada səfəvi ordusu qalib gələrək Naxçıvam tutur. XVI-XVU əsrbrcb
Osmanlı-Səfəvı m üharibəbn zamanı Naxçivan dsfələriə əldən-əb keçərək dağıdı-
Iır. qarət edilir. 1514-cö ıldə Çaldıran döyüşündən sonra ərazi ‘'Naxçivan sancağı'
adı i b Osmanlı idarə sisteminə daxil edilir [4? s. 3].
1603-cü ildə I Şah Abbas Naxçrvam hakımiyyətı altma alıb hərbi düşərgəyə
çevırir. Onun ıdarəs! Maqsud Sultan Kəngəriıyə həvalə olunur 1605-ci ildə Os-
manlı qoşunlan Naxçıvanı zəbt ediriər və ərazi Osmanlı imperh asırun tərkibinə
daxil edilir B e b lık b , min illər boyu Azərbaycan döviətlərinin tərkib hissəsi ol-
muş Naxçivan diyan XVI əsrin sonunda (; 588-1603-cö illər) və XVffi əsrin
ə w ə ib rin d ə >’! 724-1735-cı illər Osmanlı imperiyasımn tərkibinə keçmiş və
burada venidən Osmanlı idarə sistemi tətbiq edilmışdir [9, s. 5]
Naxçivan Səfəvıiər dövlədnın xərkibmdə ikən, XVI əsrdə əw əlcə mərkəzi
Təbriz olan Azərbaycan, XVII əsnn II yansından isə mərkəzi İrəvan şəhən oian
Çuxursəd bəyiərbəyiIıklərinə tabe idi XVI-XVÜ əsrlərdə Naxçivan hakim bri
Kəngərli layfa başçılanndan təyin olunurdu [10, s. 78}
1736-cı ıldə tranda qurulan Nadir imperiyasmm rərkibinə qadlan Naxçivan
!747-ci üdə bu imperiyanm dağılmasından sonra müstəqi! feoda! döv b tə -
xaiilığa çevrihr. Həmin ;! Kəngərlı tavfa başçısı Hevdərqulu xan Nadır şahm bura-
dakı naibi Ağa Həsəni Naxçrvandan qovaraq özünü xan eian edir. Naxçivan şəhəri
xanlığın pavtaxtı olur. 1747-1797-ci i b qədər müstəqıi olan Naxçivan xanlığı,
1828-ci ildə Rusiya tərəfmdər. işğai olunana qədər. faktiki olaraq. Qacarlar
dövbtinin ucxqarlarından bırinə
çevTİimişdi.
1804-cö ildə başlayan I nıs-İran muharibəsi 1813-cü ildə Xankəndı vaxın-
lığındakı Güiüstan kəndində imzalanan möqavib i b başa çatır. Naxçivan Iranın
tabeiiyinə keçir. Lakın
bu
müqavilə Rusiya ilə İran arasmds Cənubi Qafqaz-a
bağlı həliedici saz?ş oimur.
44
1826-1828-c; il'iər П rus-İran muharbəsi m sların qələbəsi ilə başa çaür və
1828-ci il fevralm 10-da Təbrizin 43 km-də yerləşən Turkmənçay kəndində sülh
müqaviləsi ımzalanər. Müqaviləyə görə Araz çayı sərhəd olmaqla Naxçivan və
İrəvan xanlıgı Rusıyaya birləşdiriür. Türkmənçay müqaviləsınin Ш maddəsində
deyilırdi: “İran şahı həzrətləri öz aamdan və öz vərəsələri və vaıisləri adından
Arazın о tayı və bu tayı üzrə lıəvan xanlığmı və Naxçivan xanljğmı Rusıya
ımperiyasının lam mülkiyyəünə güzəştə gedır” [11, s. 148].
1828-cı ilin mam nda çar I Nıkolaym göstənşı ilə keçmış Irəvan və Naxçi
van xanlıqlannın ərazisındə "Erməm vılayətı" adlanan inzıban vahid yaradılır.
1841-ci ildə Naxçivan torpaqian Görcüstan-İmeretiya qubemıyasımn tərkibinə
venlir [12. s. 26] 1850-ci ildə Naxçivan, Şərur-Dərələyəz qəzalan və Ordubad
dairəsi yenı yaradıian İrəvan qubemiyasına bırləşdırilir.
Çanzm in XIX əsrdə erməniiərin Irandan və Türkıyədən Cənubi Qafqaza ko-
çüruiməsi siyasəti Rusiyanm gələcək ımpenalist planlanmn həyata keçirilməsı
uçün bolgədə daha münasib etnık-sosıal və ictimai-siyasi zəmin hazırlamaq məra-
mma xidməı edirdi. Ümumiyyətlə. Cənubi Qalqazda XX əsrin əw əllərindən baş-
layaraq mılli-etnık zəmində baş verən münaqışələr göstərdi kı. çarizm bütövlükdə
Cənubi Qatqazı xrisüanlaşdırmaq siyasətı vüriranəklə bu böigəni bırdəfəlik lranın
və Türkivənin nəzarətindən qoparmaq və b e b bır perspekrivin olmamasmı təmın
etmək üçün ermənüərdsn bır vasıtə kımı ıstifadə etmişdi.
Ermənilər azərbavcaniılara qarşı qanlı soyqınm və deportasiya siyasətinin
ilk mərhəiəsini çarizmin fəal dəstəyı ilə 1905-1907-ci illərdə həyata keçirdilər.
Hadisələr nəticəsində Bakıda və Naxçıvanda, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngə-
zur qəzalannda yüzlərlə azərbaycanlı kəndı dağıdıldı, on minləriə günahsız insan
errnəni vəhşiliymin qurbanı oldu.
Üç əsrlık Romanovlar monarxiyasmm süqutu və R usijada 1917-ci il fevral
buıiua-demokrarik ınqilabının qələbəsm dəı/sonra qunılan Müvəqqəti hökumətin
Maxçıvanda da yerti orqanlan təşkıi eclKır. Yaranmış qanşıq siyasi vəziyyətdə
Azərbaycan lorpaqlannı qəsb etmək ıstəyən silahlı ermənı dəstələn yenidən qaniı
cinayətlər törətməyə başlayır. Enr.ənilər 1918-cı ilin fevral-raart aylannda Naxçi
van bölgəsinin dinc əhalisinə qarşı genişmıqyaslı təcavüzə başladı.
Bölgəni erməni təcavüzundən qorumaq məqsədi ılə 1918-ci ilin noyabnnda
Naxçivan Şərur-Dərələyəz qəzalan. Ordubad, Culfa. Vedibasar, Qəmərli və Mehri
əvalətlərindən ıbarət “Araz-Türk Respublikası* yaradılır Respublıka i919-cu i!
yanvann 4-də ıik hokumət bəyannaınəsmdə elan edır ki, Naxçivan həmışə özunu
Azərbaycanın tərkib hissəsi hesab etmışdir və Erməmstanın hərbi təcavüzünə
qarşı Azərbaycandan kömək gözləyır [13, s. 199]. Naxçıvanın və əhatə etdiyı
digər ərazilərin erməni vəhşilivındən müdafıəsinin təşkili üçün varadılan bu
dövlət cəmi bir neçə ay mövcud oldu Belə ki, 1919-cu ilin yanvar ayında ingilis-
lər Naxçıvana gəldikdən sonra Araz-Türk Respublıkasının fəalivyəti zəiflədi və
həmin ilin aprel ayının əw əllən n d ə süqut etdi.
Naxç.vanın 1918-1920-ci illərdə düşmən təcavüzür.dən müdafiəsində
Türkiyənın, türk hərbiçilərinin xüsusi xidmətiəri oimuşdur. Həm 1918-cı iidə
45
gemşiənən erraəni təcavüzünün qarşısmın aimmasında, həm Araz-Türk Res-
pubiikasınm yaradılmasmda, həm də 19!9-cu i! iyulun l$-25-də Naxçıvanın bir
tərəfində ermənı idarəçiliyinin ləgv edilməsındə Türkiyə naxçıvaniılara fəal hərbi-
siyasi yardım göstərraişdi. 1919-cu ilin avqustundan >192ö-cl ilin yanvar aymadək
Azəıbaycan hökumətmın, yeril rəhbərlıyin və naxçıvaniılann bırgə gərgin müba-
rizəsi nəticəsmdə bölgəni yemdən erməni ıdarəçiüyinə təslım etmək məqsədi
güdən Naxçıvanda Amerika general-qubematorluğunun yaradılması səylərinin də
qarşısı qətiyyətlə alınır [ 14, s. 2 14].
r
-
1918-1920-cı illərdə büıövlükdə Azərbaycan xaiqına və torpaqlarımıza qarşı
genişlənən erməni təcavozu. yürudülən soyqınm və deportasiya siyasəti Naxçı-
vanda da öz ağır izlərini buraxmışdı Türkiyə mənbələrinin məiumatma gOrə, hə-
min illərdə Naxçıvanda 73727 nəfər ermənı vəhşıliyıaın qurbanı olub [14. s. 225].
1920-ci ildə bolgədə veni sivasi şərait yarandı»Həmın il apre! ayının 28-də
Azərbaycan. iyul ayında isə Naxçivan rus-sovet qoşunlan lərəfmdən işğal edilir.
1920-ci il iyulun 28-də Naxçivan Sovet Respublikası elan ediiir. Lakin sovet
Rusiyası Azərbaycan torpaqlannın ermənilərə verılməsi ilə bağlı sıvasət vürüt-
məyə başlayır. 1921-ci iiin yanvar ayında Azərbaycan, Erməmstan və RSFSR
nümavəndələrinin Azərbaycan və Ermənistan mqilab komitələnnin bəyanaılarına
münasıbətlə bağh keçirdikləri rəv sorğusunda Naxçivan əhalisinin 90 faızı diyann
muxtar respubiıka hüququnda Azərbaycanın tərkibində qalmasma səs verir [15, s.
341-342J. Səsvermənin nəticələn 1921-ci ildə imzalanmış Moskva və Qars
müqavilələrind? əks olunmuş müvafıq maddələrdə də öz əksini tapir. 1921-ci ilin
mart ayının 16-da RSFSR ilə Türkiyə arasmda Mcskvada imzalanan müqavilənin
[16. s 84-87 j 3-cü maddəsinə əsasən, "damşıq aparan tərəflər müqaviləmn 1 tC)
əlavəsində müəyyən edilən sərhədlər daxilindəki Naxçivan ərazisinin, qəyyum-
luğuııu üçtıncü bir dövlətə heç bir vaxl güzəştə getmeməs: şərti
j I ə .
Azərbaycanm
tərkıbində muxtar bölgə təşkii ediiməsi barəsində razılığa gəiirlər
Naxçıvanın muxtanyyət statusunun m öhkəm bndinim əsində növbətı mü-
hüm addım 1921-cs »1 oktyabrın I3-də bir tərəfdən Türkiyə hökumətı. digər
tərəfdən Azərbaycan. Ermsmstan və Gürcüstan sovet respublikalanmn Rusiyanm
iştiraki ılə bağladjclan Qars müqavıləsi [17. ış 18, v. 135-145] olur M uqavihnin
5-ci maddəsində deyılirdi: "Türkiyə hökumətı. Azərbaycamn və Erməmstamn
sovet hökumətlən razıbğa gəiiriər ki, Naxçivan viiayəti, bu müqavılənm III
əlavəsində göstənlən sərtıədlər daxilində A^ərbaycanm qəyyumluğu altmda
muxtar ərazi təşkil edir~
»
Naxçivan muxtariyyət status!u ərazı kimi 1920-1923-cü illərdə Naxçivan
Sovet Sosialist Respubiikası, 1923-1924-cü iüərdə Naxçivan Muxtar Diyan,
1924-cü il fevıalın 9-dan 1990-cı il noyabnn 17-dək Naxçivan Muxtar Sovet
Sosialist Respublikası, 1990-cı ilin noyabnndan isə Naxçivan Muxtar Respub-
Iikası adlandınlmışdır.
Tanxən olduğu kimi, sovet hakimiyyəd illərində də Naxçıvanın ictımai-
sıyasi, sosıal-iqtisadi və maddi-mədəm tarixi bilavasitə Azərba’. can:-n tarixi inki-
şafı ilə, bütovlükdə respublikada baş verən hadisəiəriə bağlı olmoşdur.
46
XX əsrin 80-ci iliərinm somında bütün SSRI-də. Azərbaycanda kəskinləşən
sosial-sıyası və ıqtısadı problemlər Naxçıvanda da özunü bütün cəhətlən ilə göstə-
nrirdi Bu zaman sovet ımpenvasmın süquta getdiyi, Azərbaycana qarşı daşnak
təcavüzünün güclandiyi Ыг şəraitdə Naxçivan böyük əzm və biriik ntımayiş etdir-
di. 1989-cu il dekabnn sonlannda başlanan sərhəd hərəkaıı, 137 km məsafədə
sovet-İran sərtıəd qurğuiannın sokülməs* milh-demokratik hərəkatm yüksəlişin-
dən xəbər verirdi.
İ99Ö-ci
il yanvann 19-da, qanh Bakı gactəsındən bir neçə saat
əvvəl ermənilənn muxtar respublikanın Sədərək qəsəbəsınə mütəşəkkıl hücumu
başlandı. Həmin gün xalqm tələbı ilə Naxçivan MSSR Ali Soveti SSRİ-nin
tərkibindən çıxmaq kim? о zaman üçün misli-hərabəri olmayan tanxi bir qərar
qəbul edərək bunu kütləvı informasiya vasitələri ılə Ыг neçə dildə dunyaya bəvan
etdi {18, s. 34].
1990-cı il iyunun 22-də görkəmli siyasətçi və dövləı xadimi Heydər Əliye-
vin Naxçıvana gəlməsi ilə mılli-demokratık hərəkat yeni mərhəiəyə qədəm qovdu.
Naxçıvanlılar Heydər Əliyevm simasında öz xılaskarmı tapch. Tezliklə xalqın
yekdıl səsi iiə Naxçivan MSSR Ali Sovetinə. Azərbavcan SSR Ali Sovetinə depu-
tat seçilən Heydər Əliyev respubiika əhalisinin güvənc yerinə
çe*vTİ!dı.
Naxçı-
vanda milli oyanışın əsası qoyuidu. Bütün buniarm sayəsındə 1993-cü ıldə Naxçi
van artıq bütün bolgədə mılii-demokratik hərəkatınm gücləndiyı bir bölgə idi
MiLxıar Respublıka 1993-ciı ilə nisbi ictimaı-sıyasi sabıtlık şəraıiində qədəm qoy-
du. llin binnci yansmda muxtar respubiika qonşu Turkiyə və Iranla əlaqələnnin
inkişafının venı mərhələsinə qədəm qoymuş, müvafiq olaraq fevral-mart aylannda
həmm dovlətlərin Naxçıvanda konsulluqlan açılmışdı. Bakıdakı bir sıra xaricı
ölkə səfırliklərinm nümayəndələn Naxçıvana gələrək Naxçivan M R AJi Məc-
lisinin Sədri Heydər Əliyevlə m üxtəlif sahələr üzrə danışıqlar aparmışdılar.
1993-1995-ci ıflərdə Azərbaycanda icömai-siyasi sabitlik təmm edildıkdən
sonra Naxçivan Muxtar Respubiikas» da sabit iokişaf yoiuna qədəm qoydu. 1995-
ci ıi noyabnn 12-də keçırilmiş parlament ^eçkiləri nəticəsındə Naxçivan M R A!i
Məclisinin yeni tərkıbi formalaşdı. 1 9 ^ -c : ildə qəbul edilən Naxçivan MR-ın
Konstitusiyası Qanun vasıtəsı ilə I>emokıatıya uğrunda Avropa Komissiyası
(Venesiva Komissıyası) tərəfindən /v ro p a n m iıg ər muxtariyyətİər. içün mode!
kimi göstərildı [19, s 60].
Əhaiinin həyat səvıyyəsimn yüksəidilməsı məqsədı ilə apanlan məqsəd-
yöniü ışlər nətıcəsmdə i 995-2012-cı ıllərdə muxıar respubiıkada 76 mindən çox
yeni ış yen yaradıimış, əhaiınm həyat səviyyəsinm yüksəlməsı demoqrafik Yəzıyyə-
tə də müsbət təsir etmış. muxtar dıyann sakinjərinın sayı 426 min nəfən ötmüşdür
Əlbəttə, bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Naxçivan M uxtar Respub-
likası inkişafm yeni mərhəiəsinə qədəm qoymuş, inkişaf etmiş və bu inkişaf bu
gün də davam etdiriiir.
47
/
Ədəbivyat
1. Naxçivan M uxtar Respublikası - 80. Tarixi-staüstik məcmuə (Məc-
muəmn ümumı fəhbəri V.Talıbov, İ.Haeıyev. B.İsmayılov). Bakı: Səda, 2004,205 s.
2. Naxçivan Muxtar Respubhkas*.nın tarixi, siyasi-iqtisacb bəiədçi kıtabı.
Naxçıvan: Qeyfət, 1998,64 s.
3. Məmraedov R Naxçivan şəhərinin tarixi oçerklsri. Bakı: Elm, 1977, 160 s
4 Osmaıjlı Arşiv Belgderinde Nahçıvan Proje yöneticisi Yusuf Sarinay.
Istanbul: 2011, 568 s.
5. Axundov A. Naxçivan sözünün mənşəyi. Naxçivan tarixinin səhifələri.
Bakı Eİ
hl
1996, 226 s.
6 Talıbov V. Nuh peygəmbər: Dünva tufanı və Naxçivan / Nuh peyğəmbər,
dönya rnfanı Və Naxçivan (24-25 aprel 2009-cu ildə keçirilmiş beynəlxalq
simpoziuınun m aterıallan). Naxçivan: “Əcəmi ' NPB, 2010, s. 10-17
7. Səfərii
F.
Naxçıvanda sosial-siyasi və ideoloji mərkəzlər. Bakı: Elm.
2003,392 s.
8. Bünvadov Z. M Azərbaycan Atabəylər dövləti (1 i 36-1225-cı illər). Bakı:
Elm. 1985,268 s.
9 NaxçTVan sancagının müfəssəl dəfhri. Bakı: Elm. 200 К 374 s.
10. Piriyev V. Azərbaycanın tanxı coğrafiyası. Bakı: Araz, 2002, 152 s.
11. Şükürov K. Türkmənçay - 1828. Tanxi xronika. Bakı: Çaşıoğlu, 2006.
188 s
12.
Kazımov I
F.
Naxçivan: əhalisı, sosial-iqtisadi və siyasi tarixinə dair
(1828-1920-ci illər). Bakı: Elm. 2007, 175 s.
13. Budaqova S. Naxçivan diyannın tarixi ooğrafiyası (XV111 əsrin ıkincı
yansı, XIX əsrln I qənnəsi). Bakı: Eim, 1995,96 s.
14. Cəfərli E.Y. Naxçıvanda Erməm-Azərbaycan münaqişəsi. Bakı: Nurlan-
2009, 280 s.
15. Musayev i.M. Azərbaycanın Naxçivan və Zəngəzur bölgəsində siyasi
vəzı’w ə t və xarici dövlətlənn siyasəti (1917-1921 -cı iilər) Bakı: BDU nəşriyyan,
1996,385 s.
16.
Hacıyev
İ.M .
Amanoglu
t.Q .
Tanhte ve günümüzde Nabçıvan Ankara
Ankara Universitesı Basımevı. 1998,92 s
17 N M R D A ,£ 314, s 5, iş 1-72
IS. Hacıyev LM, Məmmədov Ş.A. Naxçivan və naxçıvanlılar.Bakı. Eİm,
2001. 280 s
19. Naxçivan MR - 85. Naxçivan MR Ali Məclisi. Naxçivan: “Ə cəm f’,
2009,99 s.
48
I
РО Л Ь НАХЧЫВАНА В ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Алекпер Джаббаров
Резюме
В этой статье говориться о роли Нахчыванской территории в истории
Азербайджана. Эта территория играла ключевую роль в отношениях Перед
ней Азии и Кавказа Все это обуславливалось заселением этой территории
еще с эпохи палеолита.
Кл ю ч е в ы е слова:
Азербайджан, Нахчыван, территория, пророк Нои
государство Атабеков, Конституция Нахчывана
THE ROLE O F NAHCHIVAN L \ TH E HISTORY O F AZERBAIJAN
A i a k ba r J a b ba r o v
f
Summary
The roie o f Nahchivan in the history o f Azerbaijan is mentioned in this
articie. This territory was used to be a “bridge** between Front Asia and Caucasus.
Because ancient tribes lived here since Palaeolithic Age
Key words:
Azerbaijan. Nahchivan, territory. Noah, Afabeyder Nahchivan
Constitution.
/
/
/
49
Dostları ilə paylaş: |