BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Sosial-siyasi elml
ər seriyası
2014
PEDAQOG
İKA
UOT 376.1-056.37(075.8)
ƏQLİ VƏ FİZİKİ İNKİŞAFDAN GERİ QALAN UŞAQLARIN
YARDIMÇI M
ƏKTƏBƏ SEÇİLMƏSİ QAYDALARI
А.Ə.МƏMMƏDOVA
Bakı Dövlət Universiteti
afa_mammadova@mail.ru
M
əqalədə idrak proseslərinin inkişafdan qalması əsas faktor kimi müəyyən edilərək
uşağın yardımçı sinif və yardımçı məktəbə göndərilməsi vacibliyi göstərilmişdir və anomal
uşaqları onları əhatə edən cəmiyyətdən ayırmadan, onların fəallığını artırmağın, faydalı
yaradıcılıq işləri ilə məşğul olmağa alışdırmağın rolu açıqlanır.
Açar sözl
ər: Əqli və fiziki inkişaf, yardımçı məktəb, uşaqlar.
Əqli inkişafdan geri qalan uşaqlarda idrak proseslərinin fəaliyyətinin çatış-
mazlığıdır. Əqli inkişafdan geri qalan uşaqlar kütləvi ümumtəhsil məktəblərində
t
əlim almağa qadir deyildirlər. Ağır dərəcədə əqli kəm olan uşaqlar isə, ümu-
miyy
ətlə məktəb, bilik və bacarıqlarını mənimsəmək iqtidarında deyildirlər. Əqli
k
əm dedikdə, idrak proseslərinin inkişafdan qalması əsas faktor kimi müəyyən
edil
ərək uşağın yardımçı sinif və yardımçı məktəbə göndərilməsi vacibdir.
Beyinin üzvi z
ədəsinin nəticəsi olan əqli gerilik zamanı hərtərəfli (total)
z
ədələnmə deyil, kompensasiya oluna bilən zədələnmələr də müşahidə edilir.
Ciddi anomal psixi inkişafla müşahidə olunan əqli kəmlik zamanı, beynin
total üzvünün z
ədəsi əsas əlamətə çevrilir. Əqli geriliyin klinik-psixoloji xüsu-
siyy
əti haqqında başlıca zədələnməsi, idrak fəaliyyətinin ifadə edilmiş çatış-
mazlığıdır. O həm ümumiləşdirmə və mücərrədləşdirmə qabiliyyəti ,həm də psi-
xi prosesl
ərinin tempinin, mütəhərrikliyinin pozulması, yaddaşın, diqqətin bir
sıra beyin qabığı funksiyalarının qüsurluğu ilə şərtləndirilir. Əqli gerilik üçün
nitqin inkişafdan qalması səciyyəvidir. Əqli gerilik müxtəlif etnologiyaya ma-
likdir. M
ərkəzi sinir sisteminin genetik zədələnməsi, daxili qarın patogen təsirlə
doğum zamanı travma və asfiksiya ilə uşaq beyninə infeksiyaların, travmaların
t
əsirini şərtləşdirə bilər. Məlumdur ki, əqli gerilik zamanı psixi funksiyaların
91
inkişaf tempi qısamüddətli deyil, mütləq uzunmüddətli olur. Çox vaxt pedaqoji
baxımsızlıq nəticəsində əqli cəhətdən öz yaşıdlarından geri qalmış uşaqlara
t
əsadüf edilir ki, onları əqli cəhətdən geri qalanlara aid edirlər. Lakin bu heç də
düzgün deyildir. Çünki, onlarda beyinin üzvi z
ədəsi yoxdur, sinir prosesləri
normaldır. Sistematik və düzgün qurulmuş təlim nəticəsində onlar öz yaşıdlarına
çata bil
ərlər. Həmçinin, analizator sistemlərində kəsiri olan uşaqlar da əqli
c
əhətdən geri qalmış uşaqlara aid edilməməlidir. Elə hallar olur ki, hər hansı bir
infeksion x
əstəlik, beyinin zədəsi və s. nəticəsində əqli iş qabıliyyətinin pozul-
ma
sı halı baş verir. Bu hal onlarda müəyyən vaxtdan sonra keçib gedir və ona
gör
ə də əqli cəhətdən geri qalan uşaqlara aid edilmirlər (yəni idrak proseslərinin
k
əsiri möhkəm deyil). Uşaqların anomal psixi inkişafında əqli geriliyin diaqnos-
ti
kası çox ciddi proses olduğundan, onların təyin edilməsi üçün mütəxəssislərə
maksimum vaxt v
ə şərait yaratmaq lazımdır ki, diferensasiya düzgün aparılsın,
çünki bu v
ə ya digər uşağın harada oxuması düzgün təyin edilərsə, onun gələcək
h
əyat yolu və bir şəxsiyyət kimi formalaşması problemi də həll olunmuş olur.
Deyil
ənlərdən belə bir nəticə çıxır ki, əqli geriliyə ağır pedoqoji baxımsızlıq
t
əzahürlərini aid etmək olmaz, belə ki, bu əqli geriliyin yuxarıda göstərilən
meyarlarına cavab vermir. Əqli geriliyin əsas formalarının klinik xarakteristikası
z
ədələnmənin patogenezi halının təsir müddəti ilə sıx əlaqədar olur. Mərkəzi
sinir sisteminin z
ədələndiyi zaman, ilk növbədə, filo və antogenezdə daha cavan
beyin qabığı sistemlərinin formalaşması zərər çəkəcək.
Z
ədələnmənin morfoloji sahəsində və psixi reflektin klinik təzahürlərin-
d
ə inkişafdan qalma hadisələri üstünlük təşkil edir. Belə olduqda, söhbət oli-
qof
reniyanın müxtəlif variantlarından gedecək. Aparılan elmi tədqiqat işləri
mü
əyyən edir ki, bir çox uşaqlar məktəb yaşına çatanda kütləvi məktəbdə oxu-
maq iqtidarında olmurlar [1]. Kütləvi məktəbin proqramı onlar üçün çətinlik
tör
ədir. Onlar təlim materialının tempinə uyğunlaşa bilmirlər, köməksiz olurlar,
m
əktəb həyatına və onları əhatə edən həyata uyğunlaşa bilmirlər. Bu uşaqların
kütl
əvi məktəbdə təhsilləri məsləhət deyil, özlərinin yaşıdları onlara pis müna-
sib
ət bəsləyir, bu da onların psixikasına pis təsir edir, onlar hər dəqiqə özlərinin
köm
əksiz və müdafiəsiz olduqlarını hiss edirlər.
Bunların arasında əqli cəhətdən geri qalan uşaqlara da rast gəlmək olur.
De
fektoloqlar nöqsanlı uşaqları bioloji hal kimi qəbul edir və onları cəmiyyət-
d
ən təcrid olunmuş hesab edirlər [8]. Xüsusi məktəb əqli və fiziki cəhətdən geri
qa
lan uşaqları real həyata hazırlamalıdır ki, onlar özlərinin köməksiz olduqları-
nı hiss etməsinlər.
Yardımçı məktəblərin məqsədi və vəzifəsi məqsədyönlü olmalıdır. Ano-
mal uşaqları onları əhatə edən cəmiyyətdən ayırmadan, onların fəallığını ar-
tırmaq, faydalı yaradıcılıq işləri ilə məşğul olmağa alışdırmaq lazımdır. Yar-
dımçı məktəb, o internat məktəbidir ki, burada əqli cəhətdən zəif olan uşaqlar
xüsusi rejiml
ə təhsil alırlar. Bu məktəbdə onlar bilik, bacarıq və vərdişlər əldə
edir,
əməyə, mənəvi, fiziki və estetik tərbiyəyə qarşı məhəbbət qazanırlar. Psixi
92
in
kişafından asılı olaraq, yardımçı məktəb şagirdləri təcrübə işi üçün kənd tə-
s
ərrüfatında çalışmaq üçün hazırlanırlar. Təlim-tərbiyə ilə yanaşı müalicə-sağ-
lam
lıq işləri də aparılır. Yardımçı məktəb ilə kütləvi məktəb arasında məqsəd
v
ə vəzifə eynidir. Normal və əqli cəhətdən geri qalan uşaqların inkişafı eyni
ümumi qanun-qayda il
ə aparılır. Bu uşaqların inkişafı onların beyin fəaliyyəti-
nin qüsuru il
ə əlaqədardır. Yardımçı məktəbin mahiyyəti, qüsurlu uşağın qüsu-
runu nisb
ətən azaltmaqdır. Belə uşaqlarda ümumi inkişaf qüsurludur və yar-
dımçı məktəb bu problemlə məşğul olur. Əqli və fiziki cəhətdən geri qalan
uşaqlarda fonematik eşitməni inkişaf etdirmək -ətraf mühit haqqında təsəvvür
yaratmaq v
ə zənginləşdirmək deməkdir. Bütün bu işlər nitq texnikası dərslərin-
d
ə, əmək dərslərində, rəsm dərslərində, yapma zamanı ritmikada, müalicə gim-
nas
tikası dərslərində aparılır. Sonra isə bu korreksiya işləri riyaziyyat, coğrafi-
ya, t
əbiətşünaslıq dərslərində aparılır. Şagirdlərə müşahidə etməyi, diqqəti, tər-
biy
ə etməyi öyrətmək lazımdır. Onlarda təfəkkürü, nitqi, yaddaşı inkişaf etdir-
m
ək, hər hansı obyekti müqayisə etmək, oxşar və fərqli cəhətləri fərqləndirmək
xüsusiyy
ətləri öyrətmək lazımdır. Diqqət etmək lazımdır ki, uşaqlar öz xarak-
terl
ərində çatışmayan cəhətləri ayırd etsinlər. Yardımçı məktəbdə əqli və fiziki
c
əhətdən geri qalan uşaqların inkişafında əmək tərbiyəsi mühüm yer tutur.
Uşaqları tərbiyə etmək və onları həyata hazırlamaqda əmək çox böyük təsiredi-
ci (korreksiya) rol oynayır [3]. Onların psixi və fiziki inkişafdakı qüsurlarını
azal
dır, qazanılmış bilikləri möhkəmləndirir. Yardımçı məktəbin vəzifəsi il ər-
zind
ə təlim -tərbiyəyə diqqətlə yanaşmaq və uşaqların qüsurunu islah etməkdən
ibar
ətdir. Dərs prosesi əqli cəhətdən geri qalan uşaqlara bilik, bacarıq və vərdiş
verm
əklə yanaşı əqli cəhətdən geri qalan uşaqların tərbiyəsində və inkişafında
da köm
ək edir. Tərbiyə prosesi oliqofren uşaqların ayrı-ayrılıqda psixi funksi-
ya
sını deyil, anomal uşağın şəxsiyyətini tam və məqsədəuyğun öyrənməlidir.
D
ərs prosesində keçirilən dərs materialı xüsusi işlənməli və sadə strukturu ilə
kütl
əvi məktəbdən fərqlənməlidir. Ən çox dərs prosesində əyaniliyə fikir verilir.
Əyanilik müəllimin və şagirdin sözünə uyğun olmaqla yanaşı məktəbdə didaktik
prinsip
ə əsaslanır və şagirdlərin qüsurlu düşüncəsini inkişaf etdirir. Fərdi yanaşma
prinsipi h
ər məktəbdə əsas yer tutur. Fərdi yanaşma olmazsa, müəllimlə şagird
arasında əlaqə yaranmaz, fəallıq və müstəqilliyi şüurlu, düşüncəli təhsilə qarşı
yön
əltmək olmaz. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqları psixi və fiziki cəhətdən təshih
ed
əndə yardımçı məktəbin qarşısında mühüm bir məqsəd durur – hissedici tərbiyə.
Hissedici t
ərbiyə, müstəqil tərbiyə forması deyil, estetik fiziki və əmək tərbiyə-
sinin t
ərkibinə aiddir. Bu tərbiyə qavramadan təfəkkürə keçid yaradır. Hissedici
t
ərbiyə bütün məşğələlərdə və bütün fənlərin tədrisində yardımçı məktəbdə
öyr
ədilməlidir, eyni zamanda fiziki və estetik tərbiyədə əmək dərslərində,
sinifd
ənxaric dərslərdə, onun yaradıcılığında istifadə edilir.
Yardımçı məktəb də kütləvi məktəb kimi şagirdlərə ümumi təhsil verir.
Kütl
əvi məktəb yardımçı məktəbdən onunla fərqlənir ki, onun şagirdləri
texniki-
peşə təhsili alırlar. Sinifdə şagirdlərin sayı 12 nəfərdən çox olmur. Yardım-
93
çı məktəbdə də kütləvi məktəbin təhsil metodundan istifadə edirlər. Ancaq buraya
əyanilikdən,praktiki məşğələlərdən yardımçı məktəbin qarşısında duran əsas
v
əzifələrdən biri əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşaqların təlim və tərbiyəsi ilə
m
əşğul olmaqdır. Bu uşaqların fizioloji və əsəb sistemini öyrənməkdən ibarətdir.
Kütl
əvi məktəbin didaktikası eynidir, lakin spesifik cəhətdən burada olan uşaqlar,
adi uşaqlardan fərqlənir. Yardımçı məktəb şagirdlərə bilik, bacarıq və vərdişlər
aşılayır. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqlar oxuma qabiliyyətinə malikdirlər.
Valideynl
ərin başlıca qayğılarından biri, uşaqların oxuma vərdişinə, ge-
niş və hərtərəfli biliyə, habelə həyat üçün və gələcəkdə əldə edəcəkləri ixtisas
üçün lazım olan bacarıq və vərdişlərə yiyələnmələrinə nail olmaqdır. Məktəbli-
nin t
ədris işi müəllimlərin rəhbərliyi altında keçir. Tədris təlimin əsasını verir,
şagirdlərə istiqamət göstərir, dərs materialını düşünməyə və mənimsəməyə kö-
m
ək edir. Məktəblilər müəllimin verdiyi məlumatları mənimsəyir, müşahidə
apa
rır, müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirməyi öyrənir və dərs oxumağa meyl
edirl
ər. Əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşaqlarda tədricən təlimə şüurlu və
f
əal münasibət yaranır. Lap erkən yaşlarından uşaqlarda ətraf mühitə maraq,
h
ər şeyi bilmək həvəsi, müşahidə və müqayisə etmək cəhdi əmələ gəlir. Ağıl-
dan k
əm olan uşaqda idrak marağının inkişafına ailə istiqamət verir. Valideyn-
l
ərin uşaqlarla ünsiyyəti, insanların yaratdığı şeylərə, təbiətin sirlərinə, yaxın və
uzaq
dakı bütün əşyalara dair apardıqları söhbətlər, böyüməkdə olan insanı ardı-
ara
sı kəsilməz kəşflər yolu ilə inkişaf etdirir, uşaqlarda hər şeyi bilmək həvəsi
oya
dır. Uşağın məktəbə psixoloji hazırlığının çox böyük əhəmiyyəti vardır [2].
Böyükl
ər ona belə bir aşılayırlar ki, məktəbə daxil olmaq yeni həyata qədəm
qoy
maqdır. Burada uşaq yeni vəzifələr və davranışlara dair yeni tələblərlə qar-
şılaşırlar. Valideynlər uşaqların necə oxumalarına nəzarət edərkən onun üçün
han
sı tədris fənninin çətin olduğunu görürlər. Buna görə də onlar müəllimlərlə
birlikd
ə vaxtında çıxış yolu tapa bilməlidirlər. Valideynlər öz uşaqlarının təlim-
d
əki bu və ya digər nöqsanlarını görürlər.
Uşaq tənbəlliyi gizli surətdə əmələ gəlir. Uşaq hələ fikrini cəmləşdirib
oxu
mağa adət etməmişdir. Onu hələ çoxlu kənar şeylər maraqlandırır. Buna
gör
ə də, uşaq təlimdə rastlaşdığı çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün özünü sə-
f
ərbər edə bilmir. Ev tapşırıqlarını müntəzəm olaraq axıra qədər yerinə yetiril-
m
əsi şagirdin əqli geriliyini isbat edən ən geniş yayılmış səbəblərdən biridir.
Şagirdin təlimdəki fəallığının zəifləməsinə çox ciddi yanaşmaq lazımdır. Uşaq
hiss etm
əlidir ki, bütün ailə - həm böyüklər, həm də uşaqlar özünəməxsus dəqi-
q
ələrdə özünü saxlayaraq davranışına nəzarət etməyi, çətin həyati məsələlərin
h
əllində səbrli olmağı bacarmalıdır.
M
əktəbyaşlı uşaqların içində bir qrup uşaq var ki, onlar kütləvi məktəb-
d
ə təhsil almaq imkanına malik deyil, kar və zəif eşidən, kor və zəif görən, əqli
v
ə fiziki cəhətdən geri qalan uşaqlardır.
T
əhsil sisteminin tərkibində sağlamlığı məhdud olan uşaqların təhsil al-
ma
sı üçün xüsusi növlü müəssisələr yaradılır ki, onları da bu yardımçı və ya
94
xüsusi növlü mü
əssisələrə göndərirlər.
Yardımçı məktəblər sırasına daxil olan məktəblər içərisində xüsusi tipli
m
əktəblər vardır ki, burada əqli çatışmazlığa malik uşaqların təhsili və tərbiyəsi
h
əyata keçirilir. Özünün məzmun və quruluşuna görə kütləvi məktəblərdən fərq-
l
ənən yardımçı məktəblərdə oxuyan uşaqların təlim tərbiyəsi çoxcəhətlidir, fərq-
l
əndirici xüsusiyyətləri ilk növbədə onda ifadə olunur ki, bu uşaqlarda idrak
f
əaliyyətinin pozulması nitq və təfəkkürün inkişafı ilə əlaqədardır. Bir qayda
olaraq
əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşaqlarda mücərrədləşdirmə və ümu-
mil
əşdirmə funksiyaları kəskin surətdə aşağı düşür. Bununla əlaqədar onlar
m
əktəbdə mənimsənilən biliklərə aid olan mürəkkəb əlaqələr sisteminə yiyələnə
bilmirl
ər. Hətta cisim və hadisələr arasında mövcud olan ən sadə əlaqələri
yardımçı məktəblərin şagirdləri yalnız müəllimlərin köməyi sayəsində mənim-
s
əyə bilirlər. Əqli geriliyə malik uşaqlarla məktəb yaşlı uşaqların ümumi gö-
rünüşü ondan ibarətdir ki, onların fəaliyyət prosesində nitqinin idarəedici rolu
çox z
əif olur. Müəyyən şifahi göstəricilər, maneələr və s. əqli və fiziki cəhətdən
geri qalan uşaqların fəaliyyətini bu və ya digər dərəcədə idarə etməyə imkan
verir. Əqli çatışmazlığı olan uşaqların ümumi əlamətləri sırasına bir də o daxildir
ki, bel
ə uşaqlarda fiziki inkişafın pozulması kəskin şəkildə ifadə olunur [6].
Onlarda ümumi sağlamlığın zəifliyi aydın surətdə nəzərə çarpır ki, bu
da bilavasit
ə mərkəzi sinir sisteminin pozulması ilə əlaqədardır. Əqli cəhətdən
geri qalan uşaqların təlim-tərbiyəsinin müşahidəsinin çoxillik təcrübəsi sayə-
sind
ə müəyyən edilmişdir ki, münasib pedaqoji şərait yaradıldıqda belə uşaqlar
elementar bilik v
ə vərdişlərə yiyələnir, sadə əmək növlərini mənimsəyir və bu
əsasda onların inkişafında əhəmiyyətli irəliləyiş olur. Deməli, uşaqların ali sinir
f
əaliyyətinin pozulması ilə əlaqədar əqli inkişafında yaranan nöqsanlar müvafiq
pedaqoji v
ə sağlamlaşdırıcı fəaliyyətlə qismən aradan qaldırılaraq kompensasi-
ya edil
ə bilər.
Yardımçı məktəbdə xüsusi təlim
Yardımçı məktəblərdə didaktikanın ən mühüm hissələrindən biri əqli və
fiziki c
əhətdən geri qalan uşaqların təlimi ilə xüsusi məşğul olmaq, onun məz-
mununu v
ə mahiyyətini araşdırmaqdır. Əqli cəhətdən geri qalan şagirdlərin
ümumi t
əlimi, xüsusi məktəbin təliminə uyğunlaşır. Yardımçı məktəbdə təhsi-
lin xüsusiliyi onun t
əshih etmə istiqamətindən asılıdır [6].
II-
xüsusilik yardımçı məktəblər ondan ibarətdir ki, burada əsas aparıcı
rol uşağın inkişafını öyrənməkdir.
Zehni c
əhətdən geri qalma mürəkkəb qüsur olub, beyinin fəaliyyəti ilə
əlaqədardır. Əqli cəhətdən geri qalanlar nəinki az inkişaf etmiş olur, hətta onla-
rın inkişafı anomal xarakter daşıyır. Əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşaqlar-
da d
ərketmə, müstəqillik və fəallıq aşağı səviyyədə olur. Bu da əqli cəhətdən
z
əif olan uşağın bilik,bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsinə mane olur. Əgər nor-
mal inkişaf etmiş uşaq hər hansı bir fakta baxırsa, orada özünə lazım olan biliyi
əldə edirsə, əqli cəhətdən geri qalan uşağın yardımçı məktəbdə təhsil almasını
95
ç
ətinləşdirir, onların bilik, bacarıq və vərdişlərini inkişaf etdirmək üçün yeni
üsul
lar axtarıb tapmaq tələbi qarşıya qoyulur. Normal uşaqdan fərqli olaraq,
anomal,
əqli cəhətdən geri qalan uşaqlar öz şəxsi təcrübələrindən istifadə edə
bilmirl
ər. Yardımçı məktəbdə təlimin əsas istiqamətlərindən biri fəallıq və
müst
əqillik üzərində qurulmalıdır.
Yardımçı məktəbdə təlim zamanı təcrübə ilə nəzəriyyə, əlaqəli xarakter
da
şımalıdır. Yardımçı məktəbdə təlim təcrübi xarakter daşıyır. Təcrübə bir tə-
r
əfdən təlim prosesində tədris materialını başa düşməyə, onu həyata keçirməyə,
möhk
əmləndirməyə, digər tərəfdən isə əqli cəhətdən zəif olan uşağın burada iş-
ti
rakı dərk etməsi mühüm rol oynayır.
T
əlimdə əyanilik, əqli cəhətdən geri qalan uşaqların dərs prosesində mü-
hüm rol oynayır. Nəinki kütləvi məktəbdə, eyni zamanda yardımçı məktəbdə də
əyanilik, uşağın hər hansı bir əşyanı qavramağa və onun mahiyyətini araşdırmağa
köm
ək edir. Əyanilik o zaman səmərəli olur ki, uşağın nitq inkişafına kömək edir.
Yardımçı məktəbdə təlim alan uşaqlarda müstəqillik və fəallıq kütləvi məktəbdə
t
əhsil alanlardan aşağı səviyyədədir. Əgər kütləvi məktəbdə ilk günlərdə şagird-
l
ərin müəllimin köməyinə ehtiyacı olursa, getdikcə bu azalır. Yardımçı məktəbdə
is
ə bütün hissələrdə aparıcı rolu müəllim oynayır. Bu şagirdlərin fəallığı və
müst
əqilliyi kütləvi məktəbdə təhsil alan şagirdlərin səviyyəsinə çatmır.
Yardımçı məktəbdə təlim-tərbiyənin inkişafı
Yardımçı məktəbdə təlim, müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyətindən
əmələ gəlib uşaqlara bilik, bacarıq və vərdişləri aşılayır. Müəllimin fəaliyyəti-
bi
liyini, bacarığını uşaqlara aşılamaq və uşaqların fəallığını artırmaqdır. Əqli
c
əhətdən geri qalan uşaqlara bilik və bacarıq verildiyi zaman onlarda müşahi-
d
əçilik, yaddaş, qavrama inkişaf edir, biliyə qarşı maraq, işləmək qabiliyyəti,
s
əliqəlik oyanır.
T
əlim prosesi ilə yanaşı tərbiyə prosesi də aparılır. Həyatda mənfi ha-
dis
ələrə qarşı mübarizə aparmaq, faydalı əməkdə iştirak etmək kimi xüsusiy-
y
ətlər aşılanır.
T
əlim və tərbiyə vəhdət təşkil edir. Müəllim təkcə uşağa bilik verməklə
kifay
ətlənməyib, onda təbiətə qarşı da münasibət yaradır. Bacarıqlar qazanır,
mür
əkkəb riyazi əməliyyatlarda, qrammatik cümlə təhlilində istifadə edirlər.
Oxu
maq bacarığı özündə bir sıra vərdişləri əks etdirir: oxuyan zaman səsi endi-
rib qaldırmaq, vergüldə dayanmaq, nöqtə qoymaq, oxumaq bacarığında əsas
rolu m
ətnin qısa məzmununu təşkil edir. Yardımçı məktəbdə vərdişləri forma-
laşdırmaq, onları bacarıqla və biliklə əlaqələndirmək təlim zamanı müəllimdən
diqq
ət tələb edir.
T
əlim prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir.
I m
ərhələ. Anlayışdan verilmiş materialı qavramaq, yardımçı məktəbdə
mü
əllimin verdiyi tapşırığı qavramaq və nə dərəcədə qavranıldığını öyrənmək va-
cibdir. Bu keçil
ən proqramdan, imkandan və əyanilikdən asılıdır. Ümumi şəkildə
əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşaqlar psixi cəhətdən inkişaf etmirlər. Mərkəzi si-
96
nir sisteminin m
əğlubiyyətində isə patoloji hal müşahidə edilir [5]. Beyin qabığında
analiz v
ə sintezin, periferik hissənin məğlubiyyəti nəticəsində zehni cəhətdən zəif
olan uşaqlarda qavrama və hissetmə aşağı səviyyədədir. Əqli cəhətdən zəif uşaqlar-
da da qavrama v
ə hissetmə aşağı səviyyədədir. Əqli cəhətdən zəif olan uşaqlarda
qavrama t
əfəkkürlə sıx əlaqədədir. Əqli cəhətdən zəif uşaqlarda müəllim dərsi elə
t
əşkil etməlidir ki, uşaqlar verilmiş materialı qavrasınlar.
II m
ərhələ. Buraya daha dərin mahiyyəti, fəallığı və qavrama yaradıcı-
lığı olan şagirdlər aiddir. Şagirdlər hər hansı bir hadisəni digəri ilə müqayisə
edirl
ər, onların oxşar və fərqli cəhətlərini analiz edirlər. Bu zaman müəllimin
qar
şısında duran əsas vəzifə şagirdin təfəkkürünü fəallaşdırmaq, onlara anlaşıla
bil
əcək dərəcədə düşünmək və müraciət etməyi öyrətməkdir. Bu mərhələ yar-
dımçı məktəbdə işləyən müəllim üçün çox mürəkkəb prosesdir. Burada əqli cə-
h
ətdən geri qalan uşağın qüsurlu təfəkkürü, onunla bağlı olan çətinliklər daha
ay
dın nəzərə çarpır. Psixologiyadan məlumdur ki, əqli cəhətdən geri qalan
uşaqda təfəkkürün inkişafı zəifdir [4].
Əqli cəhətdən geri qalan uşağın təfəkkürü öz zəif xarakterinə görə, bir
obyektd
ən o birinə keçməsi ilə məqsədyönsüz hərəkəti ilə fərqlənir. Onlar dərs-
d
ə ardıcıllılığa riayət etmirlər. Əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşağın təfək-
kürü d
ərs materialı ilə də əlaqədardır. Əqli və fiziki cəhətdən geri qalan uşağın
t
əlimində əyanilikdən geniş istifadə edilir. Yardımçı məktəbdə əməkdən daha
ge
niş istifadə olunur.
İnkişaf etməmiş təfəkkür əqli cəhətdən geri qalan uşağın nitqinə təsir edir,
onların nitqi ləngimə ilə inkişaf edir, nitqləri tez-tez pozulur, intonasiya zəif olur.
Normal uşağa nisbətən əqli cəhətdən geri qalan uşaqda lüğət ehtiyatı kasıbdır.
Passiv lüğət, aktiv lüğətə üstün gəlir və onlar çox vaxt sözlərin mənasını bilmirlər.
III m
ərhələ. Bu mərhələdə qazanılmış bilikləri möhkəmləndirmək la-
zımdır. Bu vacib mərhələdir. Müəllimin əsas məqsədi bilik, bacarıq və vərdiş-
l
əri möhkəmləndirmək, onlardan müxtəlif cürə istifadə etməkdir. Yardımçı
m
əktəbin şagirdləri gec qavrayırlar və tez də unudurlar. Yardımçı məktəbdə iş-
l
əyən müəllim materialı möhkəmləndirən zaman, təkrarlamanın müxtəlif nö-
vünd
ən istifadə edir. Vərdişləri zəif olan uşağın bilik və bacarığının formalaş-
dığı zaman yaradıcılıq mühüm rol oynayır.Əqli cəhətdən geri qalan uşağın diq-
q
əti zəıif olur. Onlar əvvəlki təcrübədən yeni tapşırıqları həll edəndə istifadə et-
m
əkdə çətinlik çəkirlər. Əqli cəhətdən zəif olan uşaqlar, normal uşaqlara nisbə-
t
ən daha çox tapşırıqlar həll etməlidirlər.
IV m
ərhələ. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqlarda hər hansı bir şeyə qarşı
maraq yaratmaq ç
ətindir. Onların diqqəti asanlıqla bir obyektdən o birinə keçə
bi
lir. Əqli cəhətdən zəif olanlar öz nitqlərinə və eyni zamanda onları əhatə
ed
ənlərin də nitqinə diqqət etmirlər.
Mü
əllim və şagird. Təlim özündə iki prosesi birləşdirir: 1 müəllimin
ya
radıcılığı (dərs demək), 2 şagirdin yaradıcılığı (təlim) və onların əlaqəsi. Mü-
əllim şagirdlərin biliyinə rəhbərlik edir. Müəllimin işinin keyfiyyəti, dərs za-
97
ma
nı hər bir şagirdin biliyindən asılıdır. Burada müəllimin əsas vəzifəsi onları
müst
əqilliyə öyrətməkdir. Uşaqda anadangəlmə vərdişlər olmur. Bu vərdişlər
h
əyat şəraitindən və tərbiyədən asılıdır. Səliqəli, işgüzar, intizamlı, mütəşəkkil,
əməksevər, hörmətcil, nəzakətli olmağı, uşaq 1-ci növbədə ailədə və məktəbdə
öyr
ənir. Əgər valideynlər, uşağın düzgün hərəkətləri təkrar etməsinə, faydalı
v
ərdişlər qazanmasına və bu vərdişləri vaxtında qazanmasına və bu vərdişləri
vax
tında qazanmasına qayğı göstərməsələr, o zaman xaraktersiz, həyata hazır-
lıqsız adam yetişə bilər. Uşaqda yaxşı vərdışlər nə qədər çox olsa, pis vərdişlər
bir o q
ədər az olar [7].
Lakin çox zaman pis v
ərdişlər yaxşı vərdişlərlə yanaşı yaranır. Bu pis
v
ərdişlər ona görə yarana bilər ki, valideynlər özləri nədəsə pis nümunə göstə-
rirl
ər, uşağı pozan pis təsirləri görə bilmirlər, deməli uşağın nöqsanına uyğun
olaraq h
ərəkət etmirlər. Bu zaman uşağa məlum olmayan hərəkətlər uşağı əsəb-
l
əşdirir. Əsəbli uşaq öz hərəkətlərini cilovlaya bilmir, psixi proseslər pozulur.
Bel
ə hal uşağa pis təsir edir.
Anadang
əlmə anomaliyanın müxtəlif səbəbləri.
Bunun
əsas səbəblərindən biri-irsilikdir. Anomaliya habelə, müxtəlif
z
əhərlənmələrin, zədələnmələrin, inkişaf etməkdə olan dölün soyuması təsiri
il
ə əmələ gələ bilər. Bətn daxilinə düşən infeksiyalar bəzən embrional inkişafın
ağır surətdə pozulmasına-mikrosefaliyaya (baş beynin kifayət qədər inkişaf et-
m
əməsinə), hidrosefaliyaya (baş beynin hidropas xəstəliyinə), anadangəlmə
kor
luğa səbəb olur.
Sonradan
əmələ gələn anomaliyanın bir-birinə oxşar səbəbləri olur.
H
ər şeydən əvvəl, bu səbəblər uşaq yaşında keçirilmiş yoluxucu xəstəliklərdir
(epidemik, meningit, polimielit, skarlatina, qrip v
ə s.). Müxtəlif zədələnmələr
v
ə zəhərlənmələr də təsir göstərir.
Anomal uşaqların əsas qrupları pis eşidən uşaqlardan, kor-karlardan,
zehni c
əhətdən geri qalanlardan, nitqi ağır sürətdə pozulmuş uşaqlardan ibarət-
dir. Sağlamlığı məhdud olan uşaqların inkişafındakı anomallığı aradan qaldır-
maq üçün böyük işlər görülür. Xalqın maddi və mədəni səviyyəsinin yüksəlmə-
si, profilaktika vasit
ələrinin inkişafı xüsusi müalicə üsullarının tətbiqi fiziki və
zeh
ni inkişafın pozulması hallarının xeyli dərəcədə azalmasına səbəb olur. Bu
ki
mi qüsurları olan uşaqlar xüsusi məktəblərdə tərbiyə olunur və təhsil alırlar.
Bel
ə xüsusi məktəblərdə ümumtəhsil hazırlığı və əmək tərbiyəsi ilə yanaşı xəs-
t
əliklərin xarakterinə uyğun xüsusi iş də aparılır. Məsələn: anomal uşaqların tə-
lim v
ə tərbiyəsindən ailənin üzərinə xüsusi vəzifə düşür. Bunun üçün fəal ün-
siyy
ət, böyük diqqət və həssaslıq lazımdır. Uşağa heç vaxt onun qüsurunu bila-
vasit
ə və ya dolayısı ilə demək lazım deyildir. Ailədə sakit şərait, düzgün və
xeyirxah münasib
ət olmalıdır. Bu əsəb sistemi xəstə olan uşaq üçün çox vacib-
dir. Erk
ən uşaqlıq dövrü, bir yaşdan 3 yaşa qədər olan müddəti əhatə edir. Er-
k
ən uşaqlıq dövründə, hər şeydən əvvəl, uşağın fiziki inkişafında əsaslı dəyi-
şikliklər baş verir. Defektoloqların fikrincə, uşağın antogenetik inkişafında psi-
98
xi
kanın ən sürətli inkişafı məhz erkən uşaqlıq yaşı dövrünə təsadüf edir. 1-1,5
ya
şına çatmış uşaq sosial baxımdan artıq müəyyən funksiyalara yiyələnmiş
olur. O müst
əqil sürətdə öz fikrini başqalarına çatdırır, ətrafdakılarla ünsiyyətə
gi
rir, bir sıra elementlər və davranış formalarını icra edir.
1824-cü ild
ə fransız psixiatrı F.Belom əqli cəhətdən geri qalan uşaqları 5
qrupa ayırır: idiotiya, imbesillik, debillik, şizofren, ruhi xəstə uşaqlar. Bunlar nor-
mal fiziki v
ə ya psixi cəhətdən inkişafdan xeyli geri qalan uşaqlardır. Bu normal
inkişafdan kənara çıxma hallarının əsasını təşkil edən qüsurlar anadan gəlmə olur
v
ə yaxud, sonradan əmələ gəlir. Defektologiya elmi qədim tarixə malik olmaqla
b
ərabər, tədricən belə uşaqların əmələ gəlmə səbəblərini öyrənməyə başlamışdı.
Tibb v
ə pedaqogikanın inkişafı nəticəsində XVII əsrin axırlarında, XVIII əsrin
əvvəllərində əqli geriliyin əmələ gəlmə səbəbləri öyrənilməyə başlandı [7].
Uşaqlarda əqli zəiflik kliniki yol ilə ilk dəfə psixiatr Eskiral (1772-1840) tərəfin-
d
ən öyrənilməyə başlandı. Bu zaman həkim-pedaqoq Eduard Seçen tərəfindən ilk
d
əfə olaraq pedaqoji sistemin dərindən öyrənilməsinə başlandı.
XIX
əsrin ikinci yarısında uşaqların icbari təhsilinin həyata keçirilməsi ta-
mamlandı ki, məktəblərdə yardımçı siniflər açılsın. Yardımçı məktəb və siniflərdə
t
əhsil alan uşaqların nöqsanlarının əmələ gəlmə səbəbləri öyrənilməyə başlandı.
Aparılan elmi tədqiqat işi dəqiq müəyyən etdi ki, əqli zəiflik anadangəlmə və son-
radan
əmələ gəlmədir. Uşaq dünyaya göz açarkən lazımi əqlə malik olmur, inkişafı
dövründ
ə böyüməsi nöqsanlı olur. Bu nöqsan uşağın normal fəaliyyətinə maneçilik
tör
ədir. Bəzi hallarda xəstəlik (qızılca, qrip, sarılıq, hidropas vəs.) nəticəsində əmələ
g
əlir. Bu zaman orqanik demonsiyanın etnologiyası qismən oliqofreniya etnolo-
giyasına və onun adaptasiyasına malik olur. Onun səbəbləri başbeyin infeksiya,
travmatik intokonasion z
ədələnmələrdir. Orqanik demonsiya 1,5-2 yaşdan sonra
beyin z
ədələnmələri zamanı meydana çıxır [4].
Beynin orqanik z
ədələnmələrinin qalıq təzahürləri ilə şərtlənmiş de-
mon
siyanı və baş beyində cari orqanik proseslərlə bağlı olan demonsiyanı fərq-
l
əndirir. Hər şeydən əvvəl, bu intellektual nöqsanın başqa strukturudur.
Orqanik demonsiya üçün inkişafdan qalmanın totallığı kimi oliqofrenik
ağıldankəmliyin əsas əlamətləri qeyri-tipikdir.
I.
İdiotiya.
İdiotiya oliqofreniyanın daha ağır formasını təşkil edir. Qavrayış funksi-
y
asının inkişafdan qalması qeyd olunur. Beləliklə, bu xəstəliyi keçirən uşaqların
t
əfəkkür prosesi daha məhduddur. Nitq səslərdən ibarətdir və ya, biri digəri ilə
bağlı olmayan və aydın deyilməyən sözlərdən ibarətdir. Müraciət nitqində məna
deyil, intonasiya v
ə nitqi müşayiət edən mimika və jestlər qavranılır. Öz nitqinin
xüsusiyy
ətləri idiotluğun dərinliyindən asılıdır. Nitq ayrı-ayrı anlaşılmaz səslərlə
m
əhdudlaşmış olur, yaxud da qrammatik uzlaşma olmadan kobud tələffüz pozun-
tuları ilə mənanın başa düşülməsindən ibarət olan ayrı-ayrı səslər yığımından
ibar
ətdir. Əgər onlar kiməsə müraciət edirsə, dedikləri sözün mənasına görə yox,
ancaq intonasiyaya
əsasən onları başa düşmək mümkün olur.
99
Emosiyalar elementar s
əciyyə daşıyır və bir çox hallarda fiziki əhval-
ruhiyy
ə, fizioloji tələbatla bağlı olur. Məmnunluq və sevincin primitiv təzahür-
l
ərinin mənbəyi somatik, salamatlıq, toxluq, istilik duyğuları, patoloji həvəsin
t
əmin edilməsidir. Qeyri-məmnunluq hissi soyuq, aclıq, ağrı somatik diskom-
for
tun duyulmasında irəli gəlir.
Affektin ifad
ə forması primitivdir: sevinc hərəki oyanmada, ifadəli qış-
qırtıda və mimikada təzahür edir, kin qəzəb halında təcavüzə, özünü zədələmə-
y
ə meyl müşahidə olunur. Lakin idiotiyanın daha yüngül dərəcələrində sosial
hissl
ərin rüşeymlərini aşkar etmək olar: onları yedizdirən, qulluq edən adamla-
ra bağlılıq elementləri. tərif zamanı sevinc hisslərinin təzahürü, tənqid zamanı
na
rahatlığın fasilə verməsi nəticəsində baş verir.
İdiotlarda ancaq ona qulluq edən adamlara güclü bağlılıq qeyd olunur.
Onlara t
əsir edəndə, narahat olurlar, təriflədikdə isə sevinirlər. Hərəki inkişaf-
dan qalma mimikanın kəsad olmasında hərəkətlərin birtərzli və ləngliyində, on-
la
rın koordinasiyasında, pozğunluqlarda təzahür edilir. Demək olar ki, fəaliyyət
yoxdur. Özün
əxidmət vərdişləri yoxdur. Davranış instiktiv tələbatların yerinə
yetirilm
əsi ilə, yaxud xarici qıcığa qarşı elementlər affektiv və hərəki reaksiya-
lar
la bağlı hərəkətlərlə məhdudlaşmışdır. Öz öhdələrinə buraxılmış belə xəstə-
l
ərin bəziləri ətrafdakılara uzanmış və yaxud, oturmuş, digərləri isə (kəllənin)
başın deformasiyası, kəsiklər, ifliclər, qıcolma, yan keçmələr tez-tez baş verir.
İdiotiya xəstəliyi keçirən uşaqlar təlim-tərbiyəyə çox gec uyğunlaşırlar. Bu
uşaqlar qapalı yerlərdə müalicə olunurlar. Bəziləri müalicədən sonra, təlim-tər-
biy
əyə nisbətən uyğunlaşırlar[1].
II.
İmbesillik.
Oliqofreniyanın ağırlaşmış formaları olmadıqda, imbesillikdən əziyyət
ç
əkən uşaqlar və yeniyetmələr bəzən fiziki əməyin elementar formalarına yiyə-
l
ənməyə qabil olurlar (sadə karton işləri, kəsmək, yapışdırmaq, müxtəlif məişət
m
əmulatları üçün sadə detalların rənginə və ölçüsünə görə və s.işlər). Ağır for-
ma
lı imbesillik zamanı isə, hətta istehsalat əməyinin sadə növlərini öyrətmək
bel
ə mümkün deyil. İmbesillik zamanı intellektual defektin ifadə tərzi müxtə-
lif
dir. Ağıl kəmliyinin nisbətən yüngül dərəcələrində debilliklə defferensiyası
mü
əyyən çətinliklər törədir. Belə hallarda uşaqları yardımçı məktəblərin diaq-
nostik sinifl
ərinə göndərmək məqsədə uyğundur. Bu zaman ağıl kəmliyi özünü
daha az büruz
ə verir. Onlar artıq qavradıqları xarici mühit haqda müəyyən əla-
m
ətləri sanki toplayır və müəyyən informasiya ehtiyatına malik olurlar. Ele-
mentar cüml
ələrlə nitq mümkündür. Özünə xidmətin elementar vərdişləri var-
dır. Emosional sferada artıq özünəqiymətvermə, incidikdə həyəcan keçirmə,
on
ları ələ saldıqda mənfi emosional halkeçirmə müşahidə olunur. İmbesil uşaq-
lara b
əzən oxu elementlərini öyrətmək mümkündür.
İmbesillikdən əziyyət çəkən uşaqların nevroloji strukturunda müxtəlif
simptomlar (k
əllə-beyin sinirləri patologiya və digər qabıqaltı pozuntular özü-
nü göst
ərir), patoloji reflekslər tez-tez olur. Ağır formalarında isə paretik po-
100
zun
tular: qıcolma, ürəkkeçmə ola bilər. Fiziki simada debillikdə olduğundan
tez-tez b
ədən quruluşunun displaziyası, serebral-endokrin pozuntular müşahidə
olu
nur. İmbesil uşaqlar öz təhsillərini xüsusi məktəblərdə davam etdirirlər.
III. Debillik.
(yunan sözü-debilis-z
əif)-psixi inkişafın ləngiməsi, oliqofreniyanın nis-
b
ətən yüngül dərəcəsidir, oliqofreniyanın daha yüngül formasında elementar
prosesl
ər zədələnməsə də, təfəkkürün ali formalarının inkişafdan qalmalı əsas
əlamətidir. Digər funksiyaların da ali formalarında çatışmazlıqlar diqqəti cəlb
edir. M
əsələn: qavrama zamanı ən çox o səviyyə inkişafdan qalır ki, analiz və
sintez prosesi il
ə bağlıdır. Məlumdur ki, bu uşaqlar xüsusi proqramla məktəbdə
oxuyurlar: oxumaq, yazmaq, saymaq kimi v
ərdişləri qavrayırlar, ümumiyyətlə,
mü
əyyən sənət sahibi olurlar.
Bütün bunlar
əqli inkişafın kəmiyyətcə təyini vasitəsilə həyata keçir.
Bu zaman bilik v
ə bacarığın səviyyəsi təyin olunur və buna əsasən, debil uşaq-
la
rın inkişaf dinamikası ifadə olunur. Lakin qüsurun keyfiyyət analizi proqnoz
ver
ərək bilikalma mümkünlüyünü təyin edir. Debil dərəcəli oliqofren uşaqlar
yar
dımçı məktəb şagirdlərinin əsas istiqamətini təşkil edir. Diaqnostik nöqteyi-
n
əzərdən bu forma müəyyən çətinliklər törədir, belə ki, intellektual nöqsan bu-
rada qeyri-kobud t
ərzdə ifadə olunur. Ümumiləşdirmək bacarığı elementləri
olur: m
əktəbəqədər yaş dövründə oyunda primitiv niyyət, onun mümkün sadə
t
əşkili olur: məktəb yaşı dövründə konkret şəraitin müəyyən qiyməti, sadə
praktik m
əsələlərin həllində oriyentasiya olur. Fraza-nitqin yaxşı mexaniki ha-
fiz
əsi olur. Bütün bunlar, müəyyən məlumatlar ehtiyatının: oxu, say vərdişləri-
n
ə yiyələnməyə, bilikləri mənimsəməyə xidmət edir [6].
Yardımçı məktəbin xüsusi şəraitində 9 il ərzində uşaqlar, kütləvi mək-
t
əbin ibtidai sinfinin proqramı əsasında bilikləri mənimsəyir və ilk istehsalat
ha
zırlığı almağa qabil olurlar. Bu zaman sensor, motor, emosional, intellektual
v
ə nevroloji sferalarda intellektual və nevroloji sferalarda inkişafdan qalma
hal
ları müşahidə olunur. Lakin yüngül formalarda uşağın fəaliyyəti, onun intel-
lek
tual imkanlarından asılıdır. Bu uşaqlar çalışqan, həmçinin xeyirxah olurlar.
Ağırlaşmış formalı oliqofreniya vaxtı isə psixi inkişafdanqalma sinir sisteminin
z
ədəsi ilə bağlı olur. Ona görə də, xəstəlik simptomlarına daha çox təsadüf olu-
nur. Serebroastenik sindromda iş qabiliyyəti qəfil aşağı düşür. Bu isə, tezyorul-
ma kimi müşahidə olunur. Nevrozabənzər simptomlarda isə tez küsmə, qorxu,
k
əkələmə kimi hallar müşahidə olunur. Psixopatobənzər qüsur affektiv coşğun-
luq, işgüzarlıq, bələdiləşənin itməsi kimi diqqəti cəlb edir. Epileptiform qıcol-
ma tutması kimi olub, intellektual işgüzarlığı aşağı salır, belə uşaqlara adi küt-
l
əvi məktəbdə oxumaq qadağası qoyulur. Debilliyə intelektin oliqofrenik inki-
şafdan qalması xasdır. Təfəkkür əyani, obrazlı xarakterə malikdir, mütərrədliyə
v
ə ümumiləşdirməyə qabiliyyət çox zəifdir. Əşyaları və onların təsvirlərini
düz
gün qavrayan debil uşaqlar əşyaların müqayisəsində, onların arasında olan
daxili
əlaqəni müəyyən etməkdə çətinlik çəkirlər. Nitqləri çox az və pis inkişaf
101
et
miş olur. Məktəbəqədər yaş dövründə oynamaq fəaliyyəti ancaq əşyalarla
olub sad
ə manipulyasiyalardan və müəyyən stereotipləri yamsilamaqdan iba-
r
ətdir. Əgər normal uşaqlarda 6-7 yaş dövründə əsas fəaliyyət təlim fəaliyyəti-
dirs
ə, oliqofrenlərdə bu yaş dövrü, ancaq oyun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu bir da-
ha oliqofrenl
ərdə psixi inkişafdan qalma halının olduğunu sübut edir.
Uşaqlar ümumtəhsil hüququna malikdir. Sağlamlığı məhdud olan,
uşaqların təhsil alma hüququ təhsil qanununda öz əksini geniş tapmışdır.
IV.
Şizofreniya xəstəliyi.
Şizoidli psixopat uşaqlar xarici aləmdən tam təcrid olunurlar. Onlar an-
caq böyükl
ərlə ünsiyyəti sevir, özlərindən yaşca böyük uşaqlarla münasibət ya-
ra
dırlar, oyunda çox erkən yaşlarından intellektual elementləri çox sevirlər.
Əgər şizofreniya xəstəliyi zamanı, hətta kəskin böhran olmadıqda belə, psixi
f
əaliyyətin pozulması inkişafını görürük, şizoid tipli psixopat uşaqlarda proses-
sual olmayan xarakteroloji
əlamətlər zənginliyi müşahidə olunur. Şizofreniya
x
əstəlikli uşaqlarda bu yaş dövründə müşahidə olunan ipoxondrik ideyalar baş-
qa formaya malikdir. Onlar t
əsdiq edirlər ki, özlərində gördükləri bu xəstəliklə-
rin nec
ə əmələ gəlməsini, kimlərin onlara təsiri nəticəsində bu xəstəliyə səbəb
ol
masını sübut etməyə çalışırlar, ideyalarında sayıqlamalar da olur. Nəticədə
b
əzən ölüm qorxusu müşahidə olunur. Ona görə də, yeniyetməni tədqiq edər-
k
ən, hökmən müşahidə olunan yaş simptomlarının uşağın özü tərəfindən düz-
gün hiss edilm
əsi və hansı üzvi xəstəlik fonunda keçməsinə əsaslanaraq nəticə
çıxarmaq vacibdir. Yəni müşahidə olunan vegetativ simptomlar yaşla əlaqədar
olaraq müv
əqqəti əmələ gələrək, sonra tədricən yox olur, ya da hər hansı üzvi
v
ə ya sosial mənşəli zədənin nəticəsində daha da mürəkkəbləşib uzun müddət
qa
lır və qeyri-adekvat qiymətləndirilir. Bu halda patoloji şəxsiyyətin formalaş-
ma
sı müşahidə olunur [5].
Normal inkişafa malik olan uşaqlarda yeniyetmə yaş dövründə instiktiv
h
əvəslər tədricən artır. Seksual mənşəli maraqlar və həvəslər tələbatlar siste-
mind
ə xüsusi yer tutur. Onlar öz zahiri görkəmlərinə bəzi əşyalara və bəzək
şeylərinə xüsusi həvəs göstərirlər. Güzgüyə çox baxmaq, özünü müəyyən me-
yarlara
əsasən qiymətləndirmək və çatışmazlıqlarını mütləq aradan götürmək
v
ə ya kompensasiya etmək tələbatı meydana çıxır.
Şizofreniya uşaqlarda, ələlxüsus oğlanlarda, yeniyetməlik yaş dövrün-
d
ə emosional sferanın çatmazlığı, heboid sindromu kimi özünü büruzə verir,
q
əddarlıq və aqressivlik daha qabarıq olan bu uşaqlarda instinktiv sfera və mü-
nasib
ətlər sistemi pozulur. Süs gedişli şizofreniya zamanı yaxın adamlara ma-
ra
ğın sönməsi, ünsiyyətin pozulması, psixi aktivliyi zəifləməsi xarakterik əla-
m
ət kimi diqqəti cəlb edir. Qarışan hallar, qorxu, şübhə əlamətləri daha tez-tez
t
əsadüf olunur.
Nevroz uşaqlarda yeniyetməlik dövründə emosional sferada kəskin də-
yişmələr müşahidə olunur. Əhval-ruhiyyənin tez-tez, gah müsbət, gah da mənfi
t
ərəfə yönəlməsi, emosiyaların oyanıqlığını oğlanlar daha tez hiss edir, qıcıqla-
102
naraq
əsəbiləşirlər və özlərindən tez çıxırlar. Bu sahədə aparılan elmi-tədqiqat
işləri göstərilmişdir ki, yeniyetməlik yaş dövründə mərhələlər mövcuddur: 8-11
yaş arası; 12-16 yaş arası; 16 yaşdan yuxarı. Ən çətin yaş dövrü 13-16 yaşları
t
əşkil edir. Çünki “mən” obrazının sabitliyi pozulur, özünüduyma, özünüqiy-
m
ətləndirmə dəyişir, özündən razılıq hissi aşağı enir. Buna görə də, xüsusilə
qızlarda depressiv vəziyyət müşahidə olunur. Oğlanlar üçün isə boy və çəkisi,
d
ərisi hissiyyatlı nahiyələr təşkil edir. Beləliklə, şəxsiyyətin patoloji formalaş-
ma
sı müxtəlif dizontogenetik inkişafın nəticəsi ola bilər, şəxsiyyətin patoloji
for
malaşmasına səbəb olan digər faktor, təlim və tərbiyənin səhv və əlverişsiz
so
sial şəraitdən keçməsi hesab olunur. Bu reaksiyaların əmələ gəlməsi uşağa:
a) psixi z
ədə verən situasiyanın (yarımçıq ailə, uşağın əhatəsində olan qruplaş-
malar); b) m
ənfi nümunə rolu oynayan ailə üzvlərinin (alkoqolizm, valideynlə-
rin dalaşmaları, ailə üzvlərinin bir-birinə qarşı aqressivliyi, qəddarlığı və s.) ol-
ma
sı ilə əlaqədardır. Ailə üzvlərinin mənfi davranışı yeniyetmədə patoloji şəx-
siyy
ət əlamətləri: oyanıqlıq, isteriklik, davamsızlıq kimi xoşagəlməz əlamətlər
“t
ərbiyə” edir. Bunlar öz növbəsində yeniyetmədə patoloji şəxsiyyət əlamətlə-
ri
nin formalaşmasına səbəb olur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, normal və pa-
to
loji reaksiyalar arasında aydın sərhəd yoxdur [8].
Şizofreniyanın ağırlaşmış formasının kliniki təsviri həm statistikada,
h
əm də dinamikada yuxarıda təsvir edilmiş psixi və somatonevroloji sahənin
in
kişafdan qalmasının müxtəlif dərəcəli əlamətləri ilə məhdudlaşmışdır. Belə
uşaqlar adətən sakit, təmkinli intizamlı və əməksevərdirlər. Başa düşdükləri
tap
şırığı yerinə yetirən zaman kifayət qədər diqqətli və mütəşəkkildirlər. Ancaq
qeyd etm
ək lazımdır ki, ağırlaşmış şizofren uşaqların yüngül dərəcəsi zamanı
emo
sional sferanı və elementar şəraiti nəzərə almaq qabiliyyətinin kifayət qə-
d
ər saxlanması çox hallarda intellektual defekti pərdələyir və əqlizəiflik, kütlə-
vi m
əktəblərə daxil olma vaxtı, yaxud da orada bir və ya iki il uğursuz qaldıq-
dan sonra diaqnozu t
əyin edilir.
Şizofreniya xəstəliyi keçirən uşaqlar təlim-tərbiyəyə tez adaptasiya
olur
lar. Ağır forma keçirən uşaqlar təlimə bir qədər çətin uyğunlaşırlar. Belə
uşaqların müalicəyə ehtiyacı olur və onlar həkim nəzarəti altında olurlar.
V. Ruhi x
əstə-Şizofrenik demonsiya.
Şizofreniya proqressivləşən psixi xəstəlikdir, onun etnologiya və pato-
genzi müasir dövrümüz
ə qədər müxtəlif tədqiqatların predmetidir. Genetik də-
lill
ər irsi amilin əhəmiyyətli rolunu nəzərə çarpdırır.
Şizofreniyanın klinik-psixoloji strukturunda əsas (neqativ) və əlavə
(pro
duktiv) simptomları fərqləndirirlər.
X
əstəlik prosesinin distruktiv mahiyyətini əks etdirən neqotiv simp-
tomlara
aşağıdakılar aid edilir:
1) autizm-
reallıqla əlaqənin zəifləməsi, xarici aləmdən təcrid olmaq,
qa
palılıq, ətrafdakılarla əlaqəyə təlabatın olmaması, fantaziya aləminə üstünlük
verilm
əsi;
103
2) emosional d
əyişmələr-emosional reaksiyaların qeyri-adekvatlığı, ya-
xın adamlarla emosional əlaqələrin zəifləməsi, tədricən emosional yoxsulluq,
şəxsiyyət vahidliyinin itirilməsi;
3) t
əfəkkürün pozulması-əvvəlcə onun paradoksallığı, simvolikliyi, qə-
lizliyi, intellektual qeyri-produkti
vliyi şəklində.
Bu
əsas simptomların ifadə dərəcəsi şizofrenik defektin əsas ağırlığını
mü
əyyən edir.
Şizofreniya zamanı produktiv pozğunluq xəstəliyin kəskin davamının
t
əzahürüdür. Onlara effektiv hallyusinasiya, sayıqlama nevrozabənzər hərəki
simpt
omlar, şüur pozğunluğu aid edilir.
X
əstəliyin klinikası və proqnozu onun gedişi tipi ilə əlaqədardır. Xəstəli-
yin fasil
əsiz, tutmaşəkilli və qarışıq gedişlərini fərqləndirir. Fasiləsiz gediş üçün
müxt
əlif dərəcəli proqressivləşən neqotiv pozulmaların üstünlük təşkil etməsi
xarakterikdir. Tutmaşəkilli gediş halında isə bu və ya digər produktiv simp-
tomlarla z
əngin kəskin tutmalar neqotiv pozulmaların tədricən artması üstünlük
t
əşkil edir. İshal zamanı isə kəskin tutmalararası periodla əvəz olunur. Uşaq
yaşında şizofrenik proses fasiləsiz, yaxud fasiləsiz tutmaşəkilli gedişə malikdir.
Bel
ə uşaq kütləvi məktəbdə təhsil ala bilər, yalnız fərdi təlim yolu ilə, halı
ağırlaşan zamanı belə uşaqlar aktiv müalicə üçün xəstəxanaya yerləşdirilir [4].
Autizmin yüks
ək ifadəliliyi bu uşaqların psixi inkişafına kəskin mane
olur. Ətraf aləmdə əlaqənin ətrafdakılara, uşaqlara marağın olmaması xəstə
uşağı əsas bilik və bacarıq mənbələrindən məhrum edir. Xəstəliyin proqradient
ge
dişi zamanı daxili aləm də yoxsullaşır, hadisələrin çox hissəsi ətrafdakılardan
qorxma, ç
əkinmə ilə bağlıdır.
Əlaqəyə tələbatın pozulması nəticəsində ilkin mühafizə edilmiş nitq ün-
siyy
ət üçün az istifadə olunur, yaxud heç olunmur. Səs ucalığının nitq təsirinin
münt
əzəmliliyi, yaxud əksinə intonasiyanın moponluğunu neologizmlərə meyl-
lik xarakterikdir. Ağır hallarda autiq nitq ətrafdakılara aydın olmayan, lakin
x
əstə üçün müəyyən emosional məna kəsb edən səs birləşməsindən ibarət olur.
Emosional d
əyişikliklər effektin kobudlaşmasında, uşaq diribaşlığının
itirilm
əsində təzahür edir. Bəzən yaxın adamlarından hər hansı birinə bağlılıq
saxlanılır.
T
əfəkkürün spesifik pozğunluğu müşahidə olunur: sektiv diqqətin zəif-
liyi, b
əhrəsiz mühakimələrə meyllik, bir sualın zəhlətökən təkrarı, hərəkət və
hissl
ər arasında daxili əlamətin olmaması.
Psixi inkişafın pozğunluğu üçün psixi aktivliyin aşağı düşməsi, qida-
lanmaya, istiliy
ə, fiziki rahatlığa marağın olmaması epurez daha mənalıdır.
Uşaqlarda sayıqlama pozulmaları sərsəm fantaziyalar, nağıllar aləminə
düşmək kimi özünü göstərir.
Bel
ə fantaziyaların patoloji xarakteri, reallıqla əlaqənin daim kəsilməsi,
daim fantastik al
əmdə olmaqda təzahür edir.
H
ərdən yaxın adamlarına patoloji meyl, qəzəblilik, qəddarlıq, sadiqlik
104
əlamətləri: heyvanları incitmək həvəsi, oyuncaqları sındırmaq, kitabları cırmaq
mü
şahidə olunur.
Nevroloji statusda m
ərkəzi sinir sistemi xarakterik deyil, vegetativ dis-
funk
siya (yuxunun, iştahın pozğunluğu) əzələ və dəmir hipotopiyası daha spe-
sifikdir.
Fiziki halda is
ə boy və çəkidə bəzən geriqalmaya, bədən quruluşu in-
fantilliyin
ə rast gəlinir.
Demonsiyanın şizofrenik genezinin diaqnostikası yuxarıda təsvir olun-
muş produktiv simptomatika olan zaman çətinlik törətmir. Neqativ pozğunluq-
lar üstünlük t
əşkil edən zaman isə orqanik demonsiya, yaxud oliqofreniya ilə
differensial diaqnostika z
əruri olur [8].
Sağlamlığı məhdud olan uşaqların təlim-tərbiyəsi, eləcə də normal inki-
şafın vaxtında korreksiyası xüsusilə diqqət mərkəzindədir. Belə uşaqlarda nöq-
sa
nın erkən yaşlarda təyin olunması, onların seçilməsi, fərqləndirilməsi və
komplektl
əşdirilməsi əsas məsələ kimi həll olunur.
Nöqsanın erkən kompensasiyası, onların inkişafının müşahidə edilmə-
si,
əqli cəhətdən geri qalan uşaqların hərtərəfli korreksiya olunmaları onların
g
ələcəkdə məktəbə daha yaxşı hazırlanmaları üçün geniş imkanlar yaradır. Ona
gör
ə də, sağlamlığı məhdud olan uşaqların korreksiya tərbiyə işinə mümkün
q
ədər tez başlamaq lazimdır.
Uşaqların ətraf aləmi, əşya və hadisələri mənimsəməsi, nitqə yiyələn-
m
əsi-bütün bunlar, uşağın ətraf aləmi dərk etməsi deməkdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Qasımov S.Ə., Talıbov Y. Anomal uşaqların əlahiddə pedaqogikasının əsasları. Bakı:
Çaşıoğlu, 2000.
2.
Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. M., 1976.
3.
Певзнер М.С., Ростягайлова Л.И. Психологическое развитие детей с нарушениями
умственной «работоспособности». M.: Педагогика, 1971.
4.
Певзнер М.С. Клиническая характеристика детей с ЗПР. M.
5.
Зейгарник Б.В. Патопсихология. M., МГУ, 1976.
6.
Пекелис Э.Я. Педагогическая характеристика детей с ЗПР и работа с ними. M.: Педа-
гогика, 1971.
7.
Эльконин Д.Б. К проблеме периодизации психического развития в детском возрасте.
ж-л «Вопросы психологии», 1971.
8.
Ж-л Дефектология № 1, 2, 3, 4, 5. M., 2002.
ВЫБОР ПРАВИЛЬНОГО ПРИЕМА УМСТВЕННО И ФИЗИЧЕСКИ ОТСТАЛЫХ
ДЕТЕЙ ОТ РАЗВИТИЯ В СПЕЦИАЛЬНЫЕ ШКОЛЫ
А.А.МАМЕДОВА
РЕЗЮМЕ
В статье говорится о выборе правильного приема умственно и физически отста-
лых детей в специальные школы, о подготовке таких детей в реальную жизнь, о том, что
105
они не должны чувствовать себя беспомощными.
Роль специальных школ должна быть целенаправленной, дети должны заниматься
по специальному режиму.
Цель специальных школ уменьшить в определенном количестве отсталость у та-
ких детей от развития.
Ключевые слова: умственно и физически отсталыe дети, специальные школы.
SELECTION OF MENTALLY AND PHYSICALLY
HANDICAPPED CHILDREN IN SPECIAL SCHOOLS
A.A.MAMMADOVA
SUMMARY
The article deals with the rules of admission of mentally and physically handicapped
children to special schools.
The role of the special schools has to be purposeful, children should be engaged on a
special mode.
Key words: mentally and physically handicapped children, special schools.
106
Dostları ilə paylaş: |