A
z
ə
rb
a
y
c
a
n
R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
üz
ro
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
ə
si
n
in
J
u
rn
a
lı
CƏMİYYƏT VƏ DİN
QƏDİM TÜRKLƏRİN İNANC SİSTEMİNDƏ
BOZQURD MOTİVİ
Elvin BABAYEV,
AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı,
BDU-nun Ilahiyyatfakültəsinin kiçik elmi işçisi,
babayevelvin90@mail. ru
AÇ AR SÖ ZLƏR: qədim türklsr, din, qurd, totem, xalq inancı, dastan.
КЛ Ю Ч ЕВЫ Е СЛОВА: древние тюрки, религия, волк, тотем, народное
верование, дастан (эпическое произведение).
KEYW O RD S: ancient turks (the Gokturks), religion, wolf, totem, fo lk beliefs,
dastan (epic story).
Türk inancının əsasını təktanrıçılıq təşkil etm əsinə baxm ayaraq, bu dəyərlər siste-
m ində digər təbiət m otivlərinin xüsusi rolu vardır. Bu hallar qədim türk cəm iyyətlərinin
ilkin dinlərinin xalq arasında yaşayan təsirlərindən qaynaqlanır. Hər bir xalqın özüniin
xarakteı ini ifadə etdiyi totemi olduğu kimi, türklərin də totemi yalquzaq m ənasına gələn
“bozqurd”dur. Q ədim tü rk b r qurdu “börü’’ adlandırınnışlar. Ona “bozqurd” deyilm əsinin
səbəbi isə “boz” rəngin ilahi m əna kəsb etm əsindən irəli gəlirdi. O ğuzlar onu “göy saçaqlı
bozqurd” şəklində təsvir edirdilər [1, s. 196]. Xalq dastanlarında, deyimlərində və inanclaıında
da qurd motivi öz liderliyini qoruyub saxlamışdır.
Bir çox tədqiqatçı totem izm i insanlığın ilk dini sayır. Totemizmmbaşlıcaxüsusiyyətləri
bunlardır: inanca görə, eyni totemi olan kəslər eyni atadan gəlir; fərdlər totemin adını, işarəsini
daşıyır; oxşar totem ətrafında toplanan insanların bir-biri ilə evlənm ələri, о cüm lədən to
tem sayılan heyvan və ya bitkini yem ək qadağandır. Totemin öz üzvlərinə yardım etdiyi,
onları m üxtəlif təhlükələrdən qoruduğuna inanılırdı. Ü m um iyyətlə, bütün heyvanlar to
tem sayılırdı. Bəzən də hər haıısı heyvam n yerinə onun bir hissəsi (quyruğu, dili, pəncəsi,
tükü və s.) totem olaraq qəbul edilirdi. H eyvan totemi ən çox ovçuluqla dolanan prim itiv
cəm iyy ətbrd ə m üşahidə olunur [2, s. 10].
Q obustan qayaüstü təsvirlərində rast gəlinən heyvan rə sm b ri əsasən insanların
gündəlik həyatları i b əlaqəsi olan heyvanlardan ibarətdir. Türkiyəli tədqiqatçı alim
Bahəddin Ögel bu kimi heyvan n ö v b rin i daha qədim türk cəm iyyətindən qalan totem iz-
min və şam anizm in iz b ri adlandırmışdır. O ğuz dastanlarına görə, hər boyun bir quş sim-
volu olmuşdur. O nlar da əsasən yırtıcı quşlardan seçilm işbr. M oğol tarixçisi Rəşidəddin
bu quşları moğol kəlməsi olan O nqonla ifadə etmişdir. K əlm ənin türkcə qarşılığı isə “kök
və m ənşə” anlam ına g ə b n “töz”dür. Həmin s ö z b tü rk b r hər hansı bir heyvandan və ya
quşdan tö rəd ik b rin i ifadə e d ird ib r [3, s. 32]. Bu isə bir daha qurd m otivinin totem izm in
qalığı və onun iz b ri nəticəsində var olm asm ı göstərir. Təbii ki, bunun əksini düşünənlər,
yəni totem olm adığm ı deyənlər də vardır.
100
D övbt və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
CƏMIYYƏT VƏ DIN
Türk inane sistem ində qurd m otivi ilk dəfə M ehm et Fuad K öprülü tərəfindən
gündəm ə gətirilib. O, türk ədəbiyyatınm m ənşəyi ilə bağlı tədqiqatlarının birində bu
m əsələni belə şərh edib: “Türklərin dini həyat tərzini təşkil edən bütün bu ayinlər onların
özlərini “Qurd nəsli” saydıqlarını, yəni qurdu özləri üçün totem qəbul etdiklərini göstərir” .
Bir sıra tədqiqatçılar (P.J. Starlenberq, Patoriv, Keppers, Zalotarev, Zelenin, J.P.Roks,
Gunda, Ziya Gökalp, Fuad Köprülü, A bdülkadir İnan, O sm an Turan) türk inane sistemi-
nin m ənşəyini totem izm ə bağlayırlar. J.P.Roksa görə, sonrakı m ərhələdə türk inane sistemi
təkm illəşərək “Tenqriçilik” form asını alm ışdır [1, s. 196-197]. M əşhur fransız türkoloqu
Jan Pol Roks türklərin kökü ilə bağlı iki önəm li heyvandan bəhs edir. Bunun birineisinin
və daha qədim inin buğa olduğu, sonralar isə qurdun buğanı əvəzlədiyi görüşündədir [4,
s. 151]. Tapılan arxeoloji m ateriallar arasında эп qədim dövr türk m ədəniyyəti ilə bağlı
buğa ünsürlərinə çox rast gəlinmişdir. Şum erlərlə bağlı araşdırm alarda tapılan qabların və
digər əşyaların üzərində buğa rəsm lərini görm ək mümkündür.
T ü rk b rin m ənşəyindən bəhs edən rəvayətlərdə bildirilir ki, qətlə y etirib n qədim
türklərdən yalnız bir uşaq sağ qalmış və həm in uşaq qurd tərəfindən Turfanın şim al-qərbində
bir m ağaraya gətirilmişdir. Daha öneədən tü rk b r Turfanın qərbində məskən salıblannış.
Bu ərazilər təxminən Aral və ya Balxaş gölünün ətraflarıdır [5, s. 2]. Eyni zam anda, qeyd
edək ki, qurd göytürklərdən əvvəl də türk əfsanələrində əhəm iyyətli yer tutmuşdur. Hun-
lardan bəhs edən bir əfsanədə qurd çöldə ölüm ə tərk ed ib n uşağı əm izdirm işdir [6, s. 112].
Bütün türk boylarında törəniş dastanlarında qurdla bağlı fik irb rə rast gəlinir. Çox maraqlı
nüansdır ki, digər xalqların törəniş rəvayətlərində də qurd ünsürü vardır. Romalıların törəniş
rəvayətlərində də Romul və Rem adlı əkiz uşaqları bir qurd xilas edir.
G ö ytürkbr, Çin qaynaqlarında qeyd olunduğu kimi, A siya hunlarının soyundandır-
lar [1, s. 97]. 630-cu ildə Bulqar d ö v b tin i quran hökm darın ismi də Kourt (Q urd) Doulo
idi. Priskin bildirdiyinə görə, Qurd A siya hun hökm darları aib sin d ən gəlirdi [7, s. 131].
Qurdun ölüm ündən sonra (665-ei ildə) xəzərlərin hücum u i b Bulqar d ö v b ti süqut etdi.
X alqın bir qismi şim ala tərəf köçüb Volqa bulqarlarını təşkil e td ib r [8, s. 37].
O rxon kitabələrində ilk dəfə 717-ci ildəki qiyam lar səbəbindən adı çəkilən uyğur-
ların adları Çin qaynaqlarında fərqli şəkillərdə qeyd olunm uşdur. Çin qaynaqlarında
soyunun A siya hunlarından g əldik b ri b ild irib n uyğurlar bir rəvayətə görə, Hun hökm-
darının qızı i b bir qurddan törəm işdir [7, s. 131]. M araqlı eəhət odur ki, burada “erkək"
qurd motivi ön plana çəkilir. Eyni analogiyanı Çingiz xanın şəcərə rəvayətində də görmək
mümkündür. M əşhur türkoloq alim Prof. Dr. Ramiz Ə skərin tərcüm ə etdiyi “M onqol-
ların Gizli Tarixi” əsərində bildirilir ki, Çingiz xaqanın əedadları ulu Tanrımn təqdiri i b
yaradılm ış boz qurd və bəyaz bir dişi maral idi. O nlar dənizi keçib Onon çayının mənbəyi
i b Burhan-xaldun (dağı) eivarına y erb şən d ə Bataçihan adlı bir oğulları doğulm uşdur [9,
s. 62]. Lakin m üəllif burada Ulu Tanrı anlamı ön plana çıxaraq inane sistem inin əsasını
təktanrıçılığın təşkil etdiyini bildirir.
Q ədim dö v b tçilik ənənəsinə malik türklər 16 im periya qurm uş, güclü ordu sistemi
və nizam lı idarə üsuluna sahib olmuşlar. Əski türkcədə “börü” adlandırılan qurd Çin mən-
b əb rin d ə “ foli” şəklində keçm iş, g ö y türk brin mühafizə alayının əsg ərb rin ə də bu ad ver-
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
101
A
z
or
b
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lət
K
o
m
it
ə
si
n
in
ju
rn
a
lı
A
z
ə
rb
a
y
c
a
n
R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
ə
si
n
in
J
u
rn
a
lı
CƏMİYYƏT VƏ DİN
ilm işdir [3, s. 37]. Türk xaqanlarının psixoloji cəhətdən ö z b rin i qurdla bütünləşdirdikləri
“A şina” kəlm əsi m onqol dilində “zadəgan qurd” m ənasım verir [10, s. 202]. B ütün
xaqanlar ö z b rin i qurd soyundan - A şina ailəsindən gəldiklərini hesab edirdibr. T ü rk b rin
qurduğu dövlətdə m ərkəzə tabeçiliyi təm sil edən bir hökmdar, bir məclis, bir icra heyə-
ti (N a z irb r kabineti) vardır. Eyni zam anda, bu xüsus xaqanlıq sənədi i b də müəyyən
edilirdi. M əsələn, Göytürklərdə qızıl qurd başlı bayraq daim şərq qanadının hökmdarında
olar, onun sarayınm və ya otağının qarşısında dalğalanardı. Çin im peratoru 581-ci ildə
G öytürk xaqanlığının qərb qolunu şərqdən ayırm aq istədiyi zam an oradakı Tarduya bir
qızıl qurd başlı bayraq göndərm iş və onu g ö y tü rk b rin xaqanı olaraq tanıdığm ı bildirm iş-
di. Bu vəziyyət digər türk d ö v b tb r i üçün də b e b idi [7, s. 131]. Qədim türk ellərində
hakim iyyət nişanələri otaq və ya xaqanın çadırı, taxt və tuğ (xaqanın bayrağı), təbil, qotuz
və yaydan ibarət idi. X aqanın bayrağının - tuğun ucuna qızıldan b ir qurd başı taxılardı.
Bu həm in xaqana bir növ kut - m üqəddəslik verilm əsi dem ək idi.
Türk m ədəniyyət tarixində heyvan to tem b rin in dövlət sim volu olm asına çox rast
gəlinir. D ö v b t m üqəddəsliklə sim volizə edilm əliydi [11, s. 23]. “G öydə bir günəş olduğu
kim i, yerdə də bir günəş olm alıdır” deyim i m əhz bu inancdan qaynaqlanırdı. Bütün türk
xaqanlarında bu xarakterik xüsusiyyəti görm ək m üm kün idi. H ökm dar Tanrı “k u t” un
d aşıy ıcısı say ılırd ı. Ə m ir T eym urun O sm an lı im p eriy ası i b 1402-ci ilin ap rel ay ında
apardığı döyüş də bu səbəbdən ola bilərdi. Çünki Ə m ir Teym ur döyüşdən sonra torpaq
zəbt etm əyərək və İldırım Bəyazidi əsir götürərək geri dönmüşdür. Sanki istəyinə çatmış
kimi görünm əsi bu qənaəti gücləndirir.
Qurd yırtıcı heyvanlar cinsindən it b r sinfinə daxil olan canavarlar növünü təşkil
edir. A m m a türk inancında qurd canavar hesab olunmur. “B ozqurd” və ya “göy saçaqlı
qurd” adlanan heyvan yalquzaqdır, yalnız rnüəyyən zam anlarda zühur edir. Yəni o, hey
vanlar kimi təbiətdə yaşamır. A ncaq ehtiyac olduğunda, tü rk b rin çətin zam anında üzə
çıxır [1, s. 200]. A dının “B ozqurd” olm ası da m üqəddəsliyini göstərir. M üqəddəs qəbul
e d ib n və tanrısal sayılan qurd deyil, m əhz “G oyqurd” və ya “B ozqurd”du. Q urd heç vaxt
türklərdə sitayiş e d ib n varlıq olmamışdır. Qurd Tanrınm təcəlli etdiyi varlıqdır [12, s.
75]. G öytürk hökm darları və Çingiz xan üçün qurdun təcəllisi Tanrımn onlara bir m üjdə
verm əsi m ənasına gəlirdi. Çingiz xan çətin vaxtlarda çəkildiyi dağda qurdun ona görün-
məsi i b Tanrınm ona ilahi bir xəbər verdiyinə inanmışdı. Burada incə bir nüans vardır.
T ü rk b r Tanrının təcəlli etdiyi varlığı ilah hesab etm irbr. M əsəb n , Tuva tü rk b ri Tanrınm
təcəlli etdiyi kolları Tanrı qəbul etm əyibbr. B u təsəvvür İslam təsəv v ü f anlayışında “vəh-
dəti-vücud”la eynibşdirilir. “O ndan olmaq, О olm am aq” anlayışı hürufilikdə “ənəlhəq”
düsturuna çevrilmişdir. Bütün bunlar türk inanc sistem inin təsir dairəsinin пэ qədər geniş
olduğunu dem əyə əsas verir [ 1, s. 200]. Türklərdə təbiət ü n sü rb rin in müqəddəs sayılm ası
isə əsasən onların Tanrıdan olm a səbəbindən qaynaqlanırdı. Bu fikir Panteizm ə oxşasa da,
onunla ziddiyyət təşkil edir. Panteizm də təbiət yaradıcıdır. Türklərdə isə təbiət Yaradan-
dandır, onun bir nişanəsidir, varlıq dəlilidir.
Türk xalq inanclarında da qurdun m üqəddəs sayılm ası nüm unələri mövcuddur.
B unlar qurd izinin m üqəddəsliyinə, bu izə ayaq basanm uğura v ə s ib olacağına inam, das-
102
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
CƏMİYYƏT VƏ DİN
tanlardakı Boz Qurdun yol göstərən olduğu inancı və s.-dir. Bununla yanaşı, ələvi-m üsəl-
man türk coğrafiyasının Bolqarıstan nahiyəsində N ovruz alovunun sönən külləri üzərinə
saman tökürlər. Səhəri gün bu küllərdə qurd izi aranır. İnanca görə, izlər kim in evinə
doğru getm işsə, həm in ildə о adamı uğurlar və xoşbəxtliklər gö zbyir. Bu inanclar qədim
inancların qalığı olaraq min illər ərzində öz varlığını qoruya bilm işdir [11, s. 37].
M ahm ud K aşğarinin “divan”ında da qurdla bağlı bir çox deyim lərə rast gəlinir:
“Qurd qonşusunu yem əz. Çöldə qurd ulasa, evdə itin bağrı yarılar [13, s. 119]. Bütün bu
nüanslar qurdun xalq inancında bir m əğrur obraz kimi yaddaşda qalm asını göstərir.
Tarixən azərbaycanlıların yaşadığı qədim ərazilərdə də qurd adı i b bağlı bir çox to-
ponim lərə rast gəlinmişdir. İndiki Erm ənistan ərazisi uzun il b r qədim tü rk b rin dədə-baba
yurdu olmuşdur. M əhz bu səbəbdəndir ki, tü rk b rin xalq inancları öz təsirini toponim lərə
də göstərə bilmişdir. M əsələn, Sərdərabad m ahalı Q urduqolu kəndi, Q am ibasar mahalı
Qurd kəndi, Aparan mahalı Qurd-Əli kəndi [14, s. 52-54], Gorus rayonu Q urdbulaq кэп-
di, Sərdarabaq mahalı Q urdbulaq kəndi [ 15, s. 28]. Lakin zam an keçdikcə erm ənilər azər-
baycanhların bu torpaqlara bağlılığını sübut edən bütün yer adlarını dəyişdirmişlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Ə kbər N ə c ə f. İnanc Yaddaşı. Bakı: 2 0 1 4 .
2. Fuat B ozkurt. Türklerin D in i. Istanbul: 1995.
3. B ahaeddin Ö gel. Türk M ito lo jisi. 1-ci cild. Ankara: 1993.
4. Jean Poul R oux. Türklerin v e M oğolların E ski D in i // tərcüm ə: Prof. Dr. Aykut K azan cıgil. Istanbul:
1998.
5. H ikm et Tanyu. İslam lıktan Ö n ce Türklerde Тек Tanrı İnancı. Ankara: 1980.
6. A h m et K aradoğan. Türk Ş ah ıs A dlarında H ayvan Kültü, M illi F oklor D ergisi, Ankara, sayı 57, 2 0 1 5 .
7. İbrahim K afesoğlu . Türk M illi Kültürü. İstanbul: 1998.
8. Cavad H eyət. Türklərin Tarix və M əd ən iy y ətin ə Bir B axış. Bakı: 1993.
9. M onqolların G izli Tarixi // tərcüm ə: R am iz Ə skər. Bakı: 2011.
10. L ev N ik o la y e v iç Q um ilev. Hazar Ç evresinde B in Y ıl // çev.: A h sen Batur. İstanbul: 2 0 0 3 .
11. Yaşar Kalafat. Türk Halk Kültüründe Kurt-2. Ankara: 2 0 0 9 .
1 2 .N a m ık A slan . Kurt M otivin in Türk M en şe E fsanelerdeki A nlam ı Ü zerin e, M illi Foklor, 2 0 1 0 , sayı 87.
13.
K aşgarlı M ahm ud v e D iv a n -ü Lüğat-it Türk. Istanbul: Toker Y ayınları, 1984.
14. Q iyasəd d in Q eyb u llayev. Q əd im Ttirklər v ə Erm ənistan. Bakı: 1992.
15. Sitarə M ahm udova. Erm ənistanda Türk M ən şəli Yer Adları. Bakı: 1995.
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
103
A
z
ə
rb
a
y
c
a
n
R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
ə
si
n
in
Ju
rn
a
lı
A
z
ə
rb
a
y
c
a
n
R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rl
a
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lo
t
K
o
m
it
ə
si
n
in
J
u
rn
a
lı
CƏMİYYƏT VƏ DİN
Эльвин Бабаев
МОТИВ “БОЗГУРДА” В СИСТЕМЕ ВЕРОВАНИЙ
ДРЕВНИХ ТЮРКОВ
АННОТАЦИЯ
В
тюркской
системе
верований
мотив
волка
является
наиболее
распространенны м понятием. У всех народов есть свой принятый тотем животного.
Этот тотем показывает одновременно и характер этого народа. В тюркском веровании
это животное назы вается «Бозкурт» (Серый Волк). Древние тю рки называли его
ещ ё и «бёрю». Все легенды о происхождении тю рков связаны с мотивом серого
волка: самца и самки. Такие элементы выявляют, что тотемизм является самым
первым верованием древних тюрков. Следы тотемизма можно найти в основе всех
древних религий.
Elvin Babayev
THE BOZQURD MOTIVE IN THE ANCIENT TURKISH
BELIEF SYSTEM
ABSTRACT
All nations adopted one «ancestor animal» for them selves. The ancestor animal is
the expression o f nature o f those peoples. The so-called animal for Turks is «Bozgurd»
(G ray Wolf) in the m eaning o f “yalguzaq” (Alone Wolf)». The ancient Turks called w o lf
«boru». The m ost o f legends about the origin o f Turks is related to the wolf: both she-w olf
and m ale wolf. These kind o f animal elem ents show that the origin o f the prim ary religion
o f the ancient Turkic com m unities was totemic. Totemism can be found in the origin o f
all ancient religions.
104
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
Dostları ilə paylaş: |