Л Т''V r asr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli si-
х ъ . х \ . malarından olan Mir Cəlal Paşayevin Azər
baycan nəsrinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur. O da
məlumdur ki, onun ədəbi fəaliyyəti təkcə yazıçılıqla
məhdudlaşmır. O, məşhur ədəbiyyatşünas-alim, mahir
pedaqoq idi. Bu fəaliyyət sahələrinin hər birində Mir
Cəlal müəllimin xüsusi yeri var.
Mir Cəlal Azərbaycan nasirləri arasında ən çox, həm
də maraqla, sevilə-sevilə oxunan yazıçıdır. O, "Dirilən
adam", "Gözün aydın"., "Açıq kitab", "Yolumuz hayana
dır", "Təzə şəhər", "Yaşıdlarım", "Bir gəncin manifes-
ti" kimi irihəcmli əsərlərin və çoxsaylı kiçik hekayələ
rin müəllifidir. Mir Cəlalın bədii yaradıcılığı özünəməx
susluğu ilə fərqlənir. Mövzu müasirliyi, məzmun məzə-
liliyi, dil-üslub sadəliyi, fikir aydınlığı, süjet konkretliyi
məcazlar sistemindən, dilin bədii imkanlarından yerli-
yerində istifadə Mir Cəlal nəsrinin bədii keyfiyyətlərin-
dəndir. Bunun nəticəsidir ki, Mir Cəlalın əsərləri müx
təlif səviyyəli oxucular tərəfindən yaxşı qarşılanır, ma
raqla oxunur, asan başa düşülür və düzgün tərbiyəvi nə
ticə çıxarılır. Hər yazıçıya nəsib olmayan bu keyfiyyət
lər Mir Cəlal Paşayevin əsərlərindən təlim materialı ki
mi istifadə etməyə geniş imkan verir. Buna görədir ki,
keçən əsrin 30-40-cı illərindən başlayaraq Azərbaycan
ümumtəhsil məktəblərinin ayrı-ayrı siniflərində Mir
Cəlalın yaradıcılıq nümunələri təlim materialı kimi
proqrama daxil edilir, onların öyrədilməsi üçün ayrı-ay
rı dövrlərdə məktəblərin istifadəsində olan Ədəbiyyat
proqramlarına ötəri nəzər salmaq lazım gəlir. 1942-ci il-
"Mir Cəlal Paşayevin həyat və yaradıcılığı, ilk oçerk
və hekayələri. Köhnə məişət və adət qalıqlarını öz he
kayələrində ifşa etməsi. Mir Cəlalın hekayələrində yu
morun dərinliyi və səmimiliyi. "Bostan oğrusu" kimi he
kayələrində C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev stili-
nin davamçısı kimi.
"Dirilən adam" romanının məzmunu. Revalision fəh
lə obrazları...
Mir Cəlalın dilindəki təbiilik, sadəlik və özünəməx
sus səmimilik. "Bir gəncin manifesti" povestinin qısa
məzmunu, ideyası. Mir Cəlalın kiçik hekayələrdəki bö
yük məharəti.
Böyük Vətən müharibəsi temasmda yazdığı oçerk və
hekayələrinin dərin tərbiyəvi və bədii qiymətə malik
olması".
Maraqlı cəhət kimi qeyd etmək lazımdır ki, Mir
Cəlalın yaradıcılıq nümunələri təkcə bir sinifdə (X) de
yil, ümumtəhsil məktəblərinin
ayrı-ayrı siniflərində təlim
materialı kimi proqramda öz
əksini tapır. Materialın se
çilməsində bu və ya digər
I sinifdə oxuyan şagirdlərin
1 yaş və anlamaq səviyyəsi
həmişə diqqət mərkəzində
i saxlanılır. Yazıçının yaradı-
J
cılığı zənginləşdikcə, onun
i
əsərlərinin proqrama daxil
edilərək gənc nəslə çatdırıl
ması da ön plana çəkilmiş
dir. Məsələn, yenə də 1952-
ci ildə Azəməşr tərəfindən
çap olunan "Azərbaycan dili
və ədəbi qiraət" proqramın
da V sinifdə Mir Cəlalın ya
radıcılığında "Bahar" adlı
parça verilir və onun üzərin
də iş aparmaq üçün aşağıda
kı tələblər irəli sürülür:
"Bahar" müəllifin "Bir
gəncin manifesti" povestin
dən bir parçadır. Baharın fa
ciəli ölümünün təsviri. Köhnə dünyanın yoxsullara,
uşaqlara qarşı amansızlığı".
Yazıçının bu əsəri 50-60-cı illərdə ayrı-ayrı siniflər
də (V-VII) müvəffəqiyyətlə təlim edilmişdir. Bu əsərin
onilliklər boyu bu və ya digər siniflərdə təlim materia
lı kimi proqrama daxil edilməsi onun məktəblilər tərə
findən maraqla oxunması və onların mənəvi aləminə
müsbət-təsirinin nəticəsidir. Lakin həmin əsərin bu və
ya digər sinifdə təlim materialı kimi verilməsində irəli
sürülən tələblər sinifdə oxuyan şagirdlərin səviyyəsi ba
xımından dəqiqləşdirilir. Məsələn, 1967-ci ildə nəşr
olunan "Azərbaycan dili və ədəbiyyat" proqramında hə
min əsərin VII sinifdə
öyrədilməsi tövsiyə edilir və
ona aşağıdakı tələblər verilir: "Ba
har" ("Bir gəncin manifesti" povestindən
bir parça). Baharın faciəli ölümünün bədii
təsviri. Bu parçada inqilabdan əvvəl zəhmət
keş uşaqların ağır həyatının təsvir olunması.
Bahar obrazının qısaca səciyyələndirilməsi.
Əsərin dili. Bədii təsvirlər. Uşaqların in
diki xoşbəxt həyatı haqqında müsa
hibə".
Keçən əsrin 60-cı
illərində(1960, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967) çap olu
nan ədəbiyyat proqramlarında yazıçının "Bir gəncin ma
nifesti" əsərindən verilən "Bahar" hekayəsi ilə yanaşı,
onun "Badam ağacları" adlı hekayəsinin öyrədilməsi də
nəzərdə tutulmuş və ona aşağıdakı tələblər verilmişdir:
"İran kəndlisinin ağır vəziyyətinin təsviri. Badam
ağaclarının qırılmasının səbəbləri. İranda ağalıq edən
Amerika imperializminin ifşası. Yadelli ağaların iranda
kı vəhşiliyin təsviri".
70-80-ci illərdə yazıçının "İki rəssam" əsəri IV sinif
də, "Göylər adamı" hekayəsi isə V sinifdə tədris olun
muşdur. Bu hekayələr olduqca tərbiyəvi xarakter daşıyır
və şagirdlərin marağına səbəb olur. Bu baxımdan yazı
çının "İki rəssam" hekayəsindən bəzi detallara nəzər
salmaq yerinə düşər.
Mir Cəlal dilinin zərifliyini, şirinliyini, incəliyini,
duzluluğunu, təsirliliyini, emosiohallığım bu hekayədə,
xüsusilə və ümumiyyətlə, yaradıcılığında duymamaq
mümkün deyil. Bütün bu detallar şagirdlərin dərin ma
rağına səbəb olur, əsərlərini sevə-sevə oxuyurlar.
Əsərdə maraqlı bir əhvalat danışılır. Yazıçı sənətin
incəliyinə tamaşaçıların diqqətini cəlb etmək və sənətin
qədir-qiymətini bilmək üçün iki rəssamı qarşılaşdırır.
Aydın olur ki, iki görkəmli sənətkarın (rəssamın) heç
biri birinciliyi əldən vermək istəmir. Onlar öz hünərlə
rini göstərməli, kimin daha üstün olduğunu nümayiş et
dirməlidir.
"Sözdə hünərdən dəm vurmaq asandı, ancaq ağıllı
adamlar buna inanmazlar. Həqiqi hünər sahibləri heç
vaxt özlərini tərifləməzlər, hünərlərini öz əməlləri ilə
isbat edərlər. Rəssamlar dä bu yolu tutdular. Onlar ya
rışmalı oldular. Hərəsi gözəl bir mənzərə şəkli cəkəcək
və kimin üstün olduğuna hökm verəcəkdi.
(ardı 7-ci səhifədə)
də Azəməşr tərəfindən çap edilən "Orta məktəb proq
ramlarında (X sinif) deyilir:
UMUMTƏHSIL MƏKTƏBLƏRİNDƏ ƏDƏBİYYATDAN
TƏLİM MATERİALLARI ARASINDA MİR CƏLALIN
YARADICILIQ NÜMUNƏLƏRİNİN YERİ