J
%
,
Nadir şah Əfşarın
Türk Birliyi ideyası...
^
e
Dos. Dr. Faiq ƏLƏKBƏROV (Qəzənfəroğlu)
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
Türk tarixinin, о cüm lədən A zərbaycan
Türk tarixininin ən böyük dövlət və fikir
dühalarından biri N adir şah Ə fşardır (1689-
1747). Çox yazıqlar olsun ki, İngilis, Rus və
Fars im perializm inin son iki əsrdə apardığı
siyasət
nəticəsində
Türk
tarixində
N a
dir şah Ə fşar şəxsiyyətinə ya düşm ən kimi
baxılm ış, ya da düşm ənlərim izin şüurlarım ıza
yeritdiklərinin sonucu olaraq aşağılanm ışdı.
Çünki, o, b ir Türk idi, A zərbaycan türkü.
19-cu əsr A zərbaycan Türk tarixçisi Ab-
basqulu A ğa Bakıxanov N adir şah Ə fşarın
soykötüyü i b bağlı yazırdı: “M oğol istilası
dövründə, A zərbaycana gəlm iş olan türkm ən
əfşarlarından Qırxlı tayfası, Şah İsmayıl
Səfəvinin zühurundan sonra, köçüb Ə bivərd
m ülkündə, G ürgan çeşm əsi ətrafm da sakin
olm uşdu. Bu tayfadan İm am qulu adlı bir
nəfərin 1689-cu ildə N adirqulu adlı bir oğlu
oldu” .
Çox m araqlıdır ki, A zərbaycan Türk aydını
N ərim an N ərim anov 1898-ci ildə yazdığı,
1913-cü ildə “düzəlişlər” etdiyi “N adir şah”
adlı dram əsərində İm am qulu xam və oğlu
N adirqulu xanı öncə quldur, başkəsən, daha
sonra vətən və m illət uğrunda m ü c a d ib edən
fədailər kimi qələm ə vermişdir. N ərim anovun
da
yazdığı
kim i,
Səfəvilərin
tənəzzülü
dövründə m eydana çıxan N adirqulu xan
qısa bir m üddər ərzində düşm ənləri Səfəvi
torpaqlarm dan
uzaqlaşdırm ağı
bacarm ış,
Q ızılbaş
ordusunun
sərdarı
vəzifəsinə
yüksəldilm işdir. A m m a 2-ci Şah Təhm asibin
N adirqulu xana qarşı olan cəsarətsizliyi və
inam sızlığı, 1732-ci ildə birincinin taxtdan
salınm ası və faktiki olaraq sonuncunun İran
və A zərbaycanm birinci şəxsi olm asıyıla
nəticəbnm işdir.
N adir
şah
d ö v b tin
birinici
şəxsinə
çevrildikdən sonra (1732) Osm anlı və Rusi-
yaya qarşı apardığı m ü h aribəbrdan qa-
lib çıxm ış, hətta Ç ar Rusiyasına ultim atum
göndərm işdi ki, rus qoşunları Xəzərsahili
vilayətləri ta m am ib tərk etsinbr. N adir şahın
çar Rusiyasm m n ü m a y ə n d ə b riy b 1735-ci
ilin m artinda Gəncə yaxınlığında bağladığı
m ü q av ib y ə əsasən rus qoşunları A zərbaycam
(D ərbəndi, Salyanı, Bakını və b.) tərk etm işbr.
Eyni zam anda N adir şah O sm anlı-Türkiyə
qoşunlarını
da
A zərbaycan
ərazisindən
ta m a m ib çıxartm ağa nail olm uşdu. Bu gün
A zərbaycanın ru s-k ö b b aşlı tarix çib ri Rus
qoşunlarınm işğalçılığını “unudaraq”, yalnız
O sm anlı-Türk qoşunlarınm A zərbaycandan
çıxarılm asını b e b qiym ətləndirirlər: “Azər-
baycan ərazisi ta m am ib türk əsgər-lərindən
təm izb n d i. Lakin bu heç də Azərbaycan
xalqm a azadlıq
gətirmədi.
Ölkədə türk
işğalçılarını İran işğalçıları əvəz e td ib r”....
A m m a bu ta rix ç ib r yazm ırlar ki, N a
dir
şah
A zərbaycam
yalm z
Osm anlı-
Türkiyə qoşunlarm dan deyil, eyni zam an
da çar Rusiyasınm işğalçı qüvvəbrindən
də təm izbm işd i. Ç ar Rusiyasım və Sovet
34
Qarapapaqlar
,
2015, Oktyabr, №10 (98)
Tarix
R usiyasm ı işğalçı kimi qələm ə verm əkdən
bacardıqları qədər yan qaçan A zərbaycan
ta rix çib rin in g ü c b ri, hələ də yalnız Türkiyəyə
və İrana çatır.
Eyni zam anda, “A zərbaycan tarixçisi”
adını daşıyanların əksəriyyəti N adir şahın
A zərbaycanı tutm asm ı, buradan O sm anlı və
çar Rusiyasının qoşunlarını
çıxartm asm ı,
bir s ö z b “A zərbaycanda İran hakim iyyətinin
bərpası”nı işağlçılıq kim i dəyərləndirirlər.
Bizcə, N adir şahınA zərbaycanıələkeçirm əsini
“işğalçılıq” kimi qələmə
verm ək
doğru
deyil-
dir. Ə gər m əsələni bu
cür qoysaq, о zam an
Şirvanı işğal edən Şah
İsmayıl da, Təbrizi tu-
tan Q araqoyunlu Qara
Y usif
də,
Şirvanşah
İbrahim xan da, Şimali
A zərbaycanı rus-erm əni
birləşm ələrindən
xilas
etm əyə
gəlm iş
N uru
Paşa
da,
başqaları
da
işğalçıdırlar.
Bu,
ta m am ib
yanlışdır.
N adir şah Ə fşar üçün
A zərbaycan və İran eyni
dərəcədə doğm a olduğu
qədər, о bu ölkələrin
yeganə Türk hökm darı,
d ö v b t başçısı idi
M araqlıdır ki, S o v e tb r
Birliyinin tarix m etodologiyasından çıxış edən
A zərbaycan ta rix çib rin in əksəriyyəti N adir
şahın 1736-cı ildə M uğanda - A zərbaycanda
k e ç irib n qurultayda şah seçilm əsinə də
bacardıqları
qədər
qeyri-ciddilik,
qeyri-
legitim lik form ası verm ək istəyirlər: “N a
dir şahın özünü şah “seçdiridiyi” M uğan
qurultayında...” .
H albuki, N adir şahın M uğanda Səfəvilərin-
Q ızılbaşlıların davam çısı olaraq taxtda ötur-
ması qanuni bir şəkildə həyata keçirilm işdi.
Bunu, 19-cu əsr Türk (A zərbaycan) tarixçisi
A .A .B akıxanov daha obyektiv şəkildə ifadə
etmişdir. O, yazır ki, qurultay keçirilm əzdən
öncə N adir şah Ə fşarlar ölkənin hər bir yanına
x ə b ə rb r göndərm iş,
bütün
vilayətlərdən
M uğana-A zərbaycana 100 000 min adam
gəlmişdi: “ Bir aydan ziyadə çəkən müşavirə
və danışıqlardan sonra, N adir həzrətləri 1148-
ci (=1736) ildə, şübat (fevral) ayının 26-da
İranın səltənət taxtına oturdu” .
N adir
şahın
Səfəvilərin-Q ızılbaşlıların
taxtına qanuni olaraq oturm asını yalnız
Bakıxanov deyil, 18-19-cu əsrlərdə yaşam ış
digər Türk
(A zərbaycan)
tariçx ib ri
də
dəfələrlə təsdiq etm işbr. 19-cu əsrin Türk
(A zərbaycan) tarix çib ri
N adir şahın Səfəvilərin
taxtinda oturm asm ı la-
şaha verdiyi qiymətlə,
S o v e tb r
Birliyi
və
m üstəqil
A zərbaycan
tarix çib rin in
verdiyi
qiym ət
arasında
xe-
yli fərq vardır. B e b
ki,
Bakıxanov
“N adir
h ə z rə tb ri” adlandırdığı Ə fşarlar sülabsinin
qurucusunu böyük hörm ətlə anm ış, onun
süquta uğram ış Səfəvilərin davam çısı kimi
uğurlarm ı təqdir etmiş, ən vacibi N adir
şahın Türkiyə və İran əhalisi arasm da geniş
yayılm ış sünni və şiə m əzhəb davasının aradan
qaldırm ası cəhdini m üsbət dəyərləndirmişdir.
Halbuki SSRİ və mütəqil A zərbaycanın
tarix çib ri N adir şahın bu böyük addım ını dai-
m a görm əzdən gəlm iş, bir dəfə də olsun b e b
onun bu böyük ideyasını yad etm əm işbr.
D em əli, N adir şahın Türk-İslam dünyası
üçün эп m ühüm işb rin d ə n birincisi, süni və şiə
m əzhəblərini aradan qaldıraraq Türk Birliy
inin qurulm asına nail olm aq istəməsi idi. Bu,
büd və qanunauyğun
hal kimi q ə b m ə almış-
lar. Artıq İran və Azər-
baycanda
hakimiy-
yətdə
Ə fşarlar
idi.
Başqa sö z b , İran və
A zərbaycanda bir Türk
sülabsin i digər Türk
sü lab si əvəz etmişdi.
Yeri gəlm işkən, çar
Rusiyasının
dövründə
Bakıxanovun
N adir
Qarapapaqlar, 2015, Oktyabr, JVslO (98)
35
Tarix
1736-cı ildə keçirilən M uğan qurultayında
da öz əksini tapmışdır. Bakıxanov yazır:
“tran ü b m a sın ın
ittifaqı
ilə
üm um xalq
qarşısında belə bir qərar çıxarıldı: bəzi
m əsələləri dəyişdirm k və şərəfli (dini) şəraiti
sabitləşdirm əklə, iki m əzhəb — şiə və sünni
məzhəbləri arasındakı ixtilafa nəhayət verilib
İslam əhalisi arasındakı ədavət qaldırılsın.
Lakin bu m ə sə b dəfələrlə Osm anlı dərbarına
təqdim edilsə də qəbul olunm adı” . Ə slində
bu addım ilk növbədə, N adir şahın iradəsinin
nəticəsi idi. N adir şah gələcəkdə bu proble-
min Türk-İslam dünyasm a, özəlliklə də Türk
dünyasına, A zərbaycana vuracaq zərəri görür
və bunu aradan qaldırm aq istəyirdi. A m m a
yazıqlar olsun ki, N adir şahm bu iradəsinə
O sm anlı d ö v b ti m üsbət cavab vermədi.
Ü stəlik, N adir şah Türk Birliyi ideyasının
qurbanı oldu.
N adir şahm Türk Birliyi ideyasınm qurbanı
olm asm a Ьэ1кэ, ilk dəfə A .A .B akıxanov
toxunm uşdur. H ər halda Bakıxanov yazır ki,
N adir şahm bu ideyasından sonra ona oğlu
R zaqulu xan tərəfindən sui-qəsd təşkil edil-
di. Şübhəsiz, Rzaqulu xan burada bir qurban
idi. Ə slində N adir şah Ə fşara sui-qəsd təşkil
edənlər fars şiəçiləri, fars zərdüşti m olla-
lar idibr. O nlar N adir şahın ətrafındakı bəzi
xanları da inandıra bilm işdilər ki, N adir
şahın m əzhəb ideyasınm aradan qaldırılm ası
istəyi zərərlidir. Ö zəllik b , şiəçiliyin aradan
qaldırılm asım İranın sonu kim i qələm ə verən
Fars şiəçiləri əslində ö zb rin i düşünürdülər.
O nlar anlayırdılar ki, əgər N adir şahın Türk
birliyi ideyası g erçək b şsə, yəni şiə və sünni
m əzhəbləri aradan qaldırılsa, о zam an onların
İranda m ö v q e b ri sıfıra düşəcəkdir.
Ona görə də fars zərdüşti-şiəçi m ollaları və
onların havadarları öncə N adir şahın ətrafını,
daha
sonra
özünü
təm izləm ək
qərarm ı
verd ib r. Fars zərdüşti-şiəçi m ollaları N adir
şahın yaxm ətrafm da olan bəzi Türk xanlarını,
ola bilsin Rzaqulu xanı da (bu dəqiq dey-
il) inandırm ışlar ki, şiəçilik aradan qalxsa,
yalnız İranın deyil, onların da sonu gələcək.
Bu m əqsədlə onlar N adir şahda şübhə yarat-
maq, eyni zam anda ona əhali arasında olan
münasibəti dəyişm ək üçün taxtdan salınmış
2-ci Şah Təlımasibi öldürdübr. Halbiki N adir
şah istəsəydi taxta çıxdığı ilk gündə, ya da az
sonra 2-ci Şah Təhm asibi öldürdə b ib rd i. Bir
tərəfdən O sm anlının məzhəb davasını aradan
qaldırm aq istəm əm əsi, digər tərəfdən fars
şiəçib rin in əliylə bəz xanlar tərəfindən (çox
güm an ki, Rzaqulu xanı da bu faciəyə təhrik
ed ib b r, ya da iz azdırm aq üçün onun boy-
nuna atıblar) sui-qəsdə m əruz qalması yalnız
N adir şah üçün deyil, Türk-İslam dünyasınm
birliyinə də çox ağır zərbə oldu. Bunu,
B akıxanov indiki A zərbaycan tarixçibrindən
daha real görm üş və ürəkağrısı i b bunu iki
cüm ləyələ dəqiq yazm ışdır: “N adir şah atalıq
şəfqntini toplayıb, şahzadəni kor etdirdi və
özünün d ö v b t çırağını söndürdü. Bundan
sonra, N adir şah ham ıdan bədgüm an olub,
m əm ləkəti idarə etmək işlərində məsləkini
dəyişdi” .
Ə slində N adir şah da baş verən dəyişik-lik,
sünni və şiə m əzh əb b rin in aradan qaldırıl-
m asından, türk-m üsəlm an d ö v b tb rin in bir-
lliyindən əl çəkm əkdən çox k im b r b , hansı
v a s itə b r b bu ideyanı gerçəkləşdirə bilməsiylə
bağlı idi. O, bu yolda oğlunun gözünü kor
etdirm əklə yanaşı, ona əngəl olan fars zərdüşti
m ollalarm a və onlarm əlaltısına ç ev rib n bəzi
xanlara qarşı daha radikal addım lar atdı.
Türk
(A zorbaycan)
aydm ı-şairi
M irzə
Ə ləkbər Sabir də
1907-ci ildə “M olla
N əsrəddin” ju m alın d a nəşr olunan “Fəxriyyə”
şeirində N adir şahm qətlində sünni və şiə
m əzhəblərinin aradan qaldırılm asının əleyh-
darlarım n m ühüm rol oynadğını açıq şəkildə
yazır: “N adir bu iki xəstəliyi (yəni sünni və
şii m əzhəblərini) tutdu nəzərdə, İstərdi əlac
e y b y ə bu qorxulu dərdə, Bu m əqsəd i b
əzm edərək girdi nəbərdə, M əqtulən onun
nəşini qoyduq quru yerdə” . Sabirin bu sö zb ri
açıq şəkildə ona işarədir ki, N adir şahın öz
qohum ları tərəfindən öldürülm əsi tam am ib
cəfbngiyyatdır. N adir şahı qətlə yetirənlər fars
zərdüşti mollalar, massonlar, bir sö z b türk
düşm ənləri olmuşlar.
Böyük Türk aydını, A zərbaycan Cümhuriy-
yətinin qurucusu M əhəm m əd Ə m in Rəsulzadə
də 1919-cu ildə “A zərbaycan” qəzetində (28
aprel 1919) nəşr olunan “A zərbaycan və İran”
36
Qarapapaqlar, 2015, Oktyabr, №10 (98)
I
m əqaləsində haqli olaraq yazırdı ki, N adir şah
ilk öncə, Türk birliyi ideyasının qurbani oldu.
Rəsulzadə yazir: “N adir şahın fikir ittihadini
zənn edərsəm “N adir şah” əsərini təm sil edən
azərbaycanlılar yalnız tərvic degil, tətbiq də
etmişlərdir. Yalnız oğlunun gözü m üqabilində
çıxaracağı batm anlarla göz təhdidi ilə degil,
eyni zam anda da m əəttəəssüb və dar mol-
lalara qarşı işlətdiyi siyasətə qurban olan
N adirin fikrini - m əzhəb qovğalarının aradan
qaldırılm asını - qövldən-felə gətirənlər уепэ
“ətraki-m üsəlm ani-Q afqaz”dır”
(yəni
Qa-
fqaz m üsəlm an türkləridir)” .
G öründüyü
kim i, Rəsulzadə də hesab edir ki, A zərbaycan
türkü olan N adir şah fars şiəçilərinin, fars
m ollalarınm siyasətinə qurban getm iş, onların
əliylə qətlə yetirilmişdir.
Bizcə, N adir şah Ə fşarın qətli bir tərəfdən
Türk Birliyinin gerçəkləşm əsini zərbə altm da
qoysa
da,
digər tərəfdən A zərbaycanın
parçalanm asının başlanğıcı oldu. Ə slində
A zərbaycanın parçalanm ası ideyası faktiki
olaraq Türk Birliyi ideyasının gerçəkləşm əsini
sual altında qoym uş oldu...
Bu gün N adir şah Ə fşarla, onun qurduğu
Ə fşarlar d ö v b tiy b bağlı bilm ədiyim iz, yaxud
da yanlış öyrədilən çox m əsələlər var. O nlar
arasında эп önəm liləri aşağıdakılardır:
1. Səfəvilərin süqutu və Ə fşarlar sü labsin in
qurulm ası;
2. Ə fşarlar dövlətində d ö v b t dili və yazısı;
3. Q ızılbaşlıq ideologiyasının tənəzzülü
fonunda sünni və şiə m əzhəbinin aradan
qaldırılm ası ideyası;
4. N adir şahın A zərbaycan vilayətini
qurm ası, bunun nəticələri;
5. N adir şahm öldürülm əsi və Ə fşarların
islahatlarının sonrakı aqibəti.
Şübhəsiz, bunların arasında N adir şahın
Səfəvilərin taxtına песэ oturm ası, bunun hansı
durum da baş verm əsi çox önəmlidir. Ə slində
Səfəvilərin sonununun gəlməsi N adir şahın
ortaya çıxm asından öncə başlam ışdır. Artıq
d ö v b tin Q ızılbaşlıq ideologiyası tənəzzülə
uğrayırdı ki, bunun fonunda hərbi gücdən
də m əhrum olan S əfəvibrin son hökm darı
2-ci Şah Təhm asib faktiki olaraq ölkəni idarə
etm əkdə çətinlik çəkirdi. B e b bir zam anda
Tar’ıx
İranda, Xorasanda, A zərbaycanda, İraqda эп
güclü türk tayfası olan Ə fşarlardan N adirqulu
xan ortaya çıxaraq az bir zam an kəsiyində
Səfəvilərin bütün torpaqlarında hakimiyyəti
Ь э ф а etdi. A m m a bu artıq Səfəvi hökmdarı 2.
Şah Təhm asibin deyil, Ə fşar N adirqulu xanın
adıyla bağlı idi. Ö zəlliklə, 1732-ci ildə 2. Şah
Təhm asibin O sm anlı və çar Rusiyası üzərində
uğursuz
hərbi
əm əliyatları
Səfəvilərin
birm ənalı şəkildə sonunu gətirdi. Əslində
1732-ci ildən S əfəv ib r taxtına otxıran N adir
şah 1736-cı ildə M uğan qurultayında bunu
rəsm ibşdirdi.
Ə fşarlar d ö v b tin d ə önəm li vəzifə tutmuş
M irzə M ehdi xan fars dilində N adir şaha
həsr etdiyi əsərində yazır ki, onun taxta
çıxması xalqın istə y ib baş vermişdir. Yəni
N adir şah Səfəvilərin taxtına heç də oturm aq
istəmirdi. A m m a həm in dövrün şəraiti, İran
və A zərbaycanın sahibsiz qalması onu buna
m əcbur etmişdir. M irzə M ehdi xan yazır ki,
N adir şahın Səfəvi taxtında oturm aqdan boyun
qaçırm ası C əfər xan, Rza xan, M əhəm m əd xan
və başqa xanların gözü önündə baş vermişdi.
Ə fşarların tarixini yazan M irzə M ehdi xanın
fikrincə, N adir şahın səltənəti Səfəvi nəslinin
əlindən zor güc i b alm ası barədə yazılanların
heç bir əsası yoxdur.
19-cu əsr tarixçisi M irzə A dıgözəl bəy
də “Q arabağnam ə”də yazır ki, N adir şah
1736-cı ildə M uğanda k eçirib n qurultayda
öncə Səfəvilərin taxtına oturm aqdan imtina
etmişdir: “...xaraba qalm ış İran m əm bkətini
d ü şm ən b rin təcavtizündən xilas etmişəm.
Səfəvi Şah Təhm asib i b oğlu A bbas M irzə hər
ikisi nəcabət səm asının g ü n əşb ri və səltənət
fəzasının səadət ulduzlarıdırlar. O nlardan hər
hansını padşahlıq və hökm ranlıq taxtına lay-
iq bilsəniz, mən də sizinlə birlikdə dinməz-
söyləm əz onun qulluğunda durub, itaət
halqasını qulağım a asaram ”. Türk tarixçisi
M ir M ehdi X əzani “K itabi-Tarixi-Q arabağ”
da yazır ki, N adir şahın bu sözbrin d ən sonra
Q urultay nüm ay ən dəb ri tək s ö z b dedibr:
“Çün bizim can və m alım ızı, nam us əyalımızı
m üxaliflər cəngində əsir və dəstgir və əhaliye-
zülm əlində m üqəyyud və m əhbus və b b m r
ikən, siz him ayət və siyanət buyurub xilas
Qaı apapaqlar, 2015, Oktyabr, №10 (98)
37
edibsiniz. G ərəkdir ki, bizim sultanım ız və
padişahım ız yenə sizin vala-cənabınız ola ki,
sizin vüzudi-m əsudinizdən qeyri heç kim sə
səltənəti-İranı vərtəq və fətəqi-m üm üm m ati-
cahani kəm ayanbəqi dolandırm ağa şayəstə və
sizavar ola bilm əz” . D em əli, N adir şah xalqın
istəyilə Ə fşarlar dövlətini qurm ağa qərar
vermişdir.
Bu gün Ə fşarların dövründə dövlət dilinin
və yazısının farsca və ya türkcə olm asıyla bağlı
da fik irb r səslənm əkdədir. Şübhəsiz, Ə fşarlar
türk tayfasından idilər və sarayda türkcə
danışırdılar. Hər halda dövləti idarə edən
xanlar da tam am ilə türk id ib r. B e b olduğu
təqdirdə d ö v b tin rəsmi dilinin türkcə olması
mübahisəzidir. Eyni zam anda N adir şahın
Osm anlı sultanıyla apardığı yazışm alar da
türk dilində olm uşdu. A ncaq d ö v b tin adından
yayılan bəzi buyruqların Türk d iliy b yanaşı
Fars dilində olm ası da təbiidir. Çünki Ə fşarlar
dövlətində say e tib a rib Türk millətindən
sonra farsdilli tayfalar ikinci yerdə idibr. Bu
anlam da Ə fşarların d ö v b t dilinin Türk dili
olm astyla yanaşı, bəzi buyruqlar, ya da əsərlər
Fars dilində yazılmışdır.
Bu
gün
m üstəqil
A zərbaycanın
rus-
k ö b b aşlı ta rix çib ri yazırlar: “M ənşəcə azər-
baycanlı (türk dem əyə cəsarətləri və obyek-
tiv olm aları çatm ır) olan Ə fşar tayfasının
nüm ayəndəsi N adir Qulu xan
İran d ö v b tin i təmsil etsə də
rəsmi ziyafətlərdə A zərbaycan
dilində (Türk dili yazm ağa yenə
de cəsarət etm irb r) dam şarm ış” .
O nlar da bunu yazarkən 18 əsr
erməni tarixçisi A bram K retasiyə
əsaslanırlar. Kreatsi yazır ki, N a
dir şah erm ənilərlə Türk dilində
(A zərbaycantürkcəsi)danışırm ış.
Yəni bütün bunlar ona işarədir ki,
Ə fşarlar d ö v b tin in əsas dili Türk
dili olmuşdur.
N adir şahın эп önəmli ad-
dım larından
biri
Qızılbaşlıq
ideologiyasının
tənəzzülü
fo-
nunda sünni və şiə m əzhəbinin
aradan qaldırılm ası ideyasıdır.
Doğrudur,
günüm üzdə
N a
dir şahm bu addım m ı m üxtəlif
yöndən
dəyərləndirənlər
var.
Hətta, N adir şahm bu xidmətini
də İranın, buna parelel olaraq
da
farsların
adına
yazırlar.
G uya,
N adir
şah
məzhəb
davasını
aradan
qaldırm aqla
İranı,
farsları
düşünmüşdür.
M araqlıdır ki, hətta S əfəvibrin
Q ızılbaşlıq
ideologiyasını
da
İran, Fars ideologiyası kimi q ə b m ə verirbr.
Ə lbəttə, “Iran” və “Q ızılbaşlıq” m əsəb si
m übahisəlidir. Buna səbəb də hər iki anlayışın
farslaşdırılm asıyla bağlıdır. Bu anlayışların
farslaşdırılm asında tü rk b rin də suçu az deyil-
dir.
Ancaq эп sadə dildə desək, “ İran” və “Qızıl-
başlıq” пэ qədər farslara aiddirsə, bir о qədər
də tü rk b rə xasdır. Bir qədər də dəqiqləşdirsək
38
Qarapapaqlar, 2015, Oktyabr, JVslO (98)
Tarix
deyə bilərik ki, əgər “ İrarf’da ən azı min
il Türk sülalələr (Səlcuqlar, E lx an ib r, Qa-
raqoyunlular,
A ğqoyunlular,
Səfəvilər,
Ə fşarlar və Q acarlar) hakim idilərsə “İran”da
Türk
İran idi. Bu m in il ərzində əsasən,
“ İrarTda Türkün sözü keçərli idi. A rtıq burada
dövlət dili, rəsmi yazı və s. nə qədər önəmli
olursa olsun, yenə də bizlər İranda hakim idik.
Bir türk sülaləsi zam anı gələndə digər türk
sülaləsinin devirərək iranda hakim olurdu.
A rtıq türk olm ayan digər m illətlər, etnoslar
bunu təbii bir hal kimi qəbullanm ışdılar, ta ki
1925-ci ilə qədər. H ər halda on illərlə aparılan
ideologiyanın nəticəsi olaraq 1925-ci ildə
Q acarları devirərək Pəhləviləri hakim iyyətət
gətirən İngilis-Rus-Y əhidi üçlüyü, bununla da
Türk İranının Fars İranının çevrilm əsi pros-
esini əsasən yekunlaşdırdılar. Beləliklə, 1925-
ci ildən sonra tü rk b r üçün də “Türk İran” dey-
il, “Fars Iran” anlayışı şüurlarda yer tapm ağa
başladı. İran türkləri, özəlliklə A zərbaycan
tü rk b ri bundan çıxış yolu kim i “ Fars İran”a
qarşı, “Türk A zərbaycanı” gö rdübr. Yəni
“Türk İram ” itirm əyim izin nəticəsi olaraq
təskinliyim izi, daha sonra da xilasım ızı “Türk
A zərbaycan”da aram ağa başladıq. Çünki türk
ulusu olaraq özüm üzü toparlayaraq yenidən
“Fars İranı” “Türk İrana” çevirə biləcək
inam ım ız xeyli dərcədə azalmışdır.
Bu anlam da N adir şah Ə fşara, A ğa M əhəm-
m əd şah Q acara və onların apardğı islahat-
lara “Türk İranı” çərçivəsində deyil, “Türk
A zərbaycanı” yönündən yanaşırıq. Bu zam an
“Türk A zərbaycanı” müdafiə etm ək nam inə
də “Türk İram ”nı asanlıqla “Fars İranı” olaraq
görür, “Fars İranı” da “Türk A zərbaycanın”a
düşm ən kimi qələm ə veririk. Halbuki N adir
şah Əfşar, A ğa M əhəm m əd çah Q acar üçün
A zərbaycan qədər, bəlkə ondan da çox İran
önəm li və dəyərli idi. Çünki bu iki d ö v b t
başçısı “Türk İranı”na hökm darlıq edir,
türkün varlığım yalm z A zərbaycanda deyil,
bütün İranda (X orasanda, İraqda, K ərkükdə,
Bağdadda,
A starabadda,
M azandaranda,
Q aşqayda vəs.) bərqərar edirdibr.
Bu anlam da N adir şahın m əzhəb davasının
aradan qaldırılm ası ideyası, ilk növbədə iki
Türk d ö v b tin in - O sm anlı və İranın ittifaqına
söykənirdi. Bizcə, bunu N ərim an N arim anov
“N adir şah” əsərində N adir şahın dövrünün
tarixçisi M irzə M ehdi xanın dilindən çox
yaxşı ifadə etmişdir: “İki məzhəbin birləşməyi
həqiqət gözəl, bir fikirdir. Çünki ədavət
bilm ərrə aradan gö tü rü b r, m ədəniyyət artar,
hər iki m illət qüvvətlənər. M ollalara m əvacib
kəsm k də m ənim təsəvvürüm ə görə, yam an
deyil. Padşahlıqdan m əvacibləri olsa, bir para
ağlagəlm əyən şey b ri və və aşkara m ilb tin ,
vətənin d ö v b tin zərəri olan sö zb ri xalqın
aralarında nəşr etm əzbr. О gün (N adir şah)
m ənə deyir ki, Mirzə! Sən e b bilm ə ki, mən
ruhanilərə düşm ənəm . Xeyr, dinə rövnəq
verən m ollalar m ənim canımdırlar. Dinə rəxnə
salan m ollalara, həqiqət m ən düşmənəm...
B unlar zahirdə dinpərəst, batində dini tar-m ar
ed irb r. Bəli, fikir etdikcə görürsən insafən
ağlllı qanunlardır, həqiqət, gözəl fikirbrdir,
am m a heyfa, qədrini b ib n yoxdur” .
Deməli, N adir şah iki Türk d ö vbtinin
birliyi üçün öncə, məzhəblərarası savaşa son
verilm əsini, eyni zam anda m ollaların d ö v b t
işinə qarışm am asına çox önəm vermişdir.
Ə slində N adir şahın Türk birliyi ideyasınm
gerçəkbşm əm əsində hər iki tərəfin İngilis-
Rus-Y əhudi q ü v v əb ri tərəfindın ələ alınmış
din
x ad im b ri
m ühüm
rol
oynamışlar.
Yoxsa, burada iddia etm ək ki, N adir şah
qızılbaşlıq ideologiyasını müdafiə etmişdir,
ya da “Fars İrana” xidm ət etmişdir, bunlar
heş cürə gerçəyi əks etdirmir. Ö zəlliklə, N a
dir şah birm ənalı şəkildə öz m ahiyyətindən
uzaqlaşan “qızılbaşlığı” dəstəkləm əm iş, bu-
nun nəticəsi olaraq da məzhəb davalarına son
verm əyə çalışm ış, эп əsası dini d ö v b td ən
uzaqlaşdırm ağa
qərar
vermişdir.
Bunu,
N arim anov N adir şahm dilindən b e b yazır:
“B əlL .h ər bir padşah iki düşm əndən xilas
deyil: vətən, m ilb t qeyrəti çəkm əyən, gününü
eyş-işrətdə keçirib m ilb ti daim a zülmlərə
düçar edən padşah əcəlini m illətdən gözbsin...
M ilb tin və d ö v b tin tərəqqisinə çalışan, bu
yolda təzə qanunlar qoyan, vətənini zülmdon
xilas etm ək istəyən padşah əvvəlinci g ü lb n i
öz m üqqərib adam larından g ö zb sin ..” .
Qarapapaqlar, 2015, Oktyabr, NslO (98)
39
Dostları ilə paylaş: |