« Q a r a p a p a q la r » - 2 0 1 2 .- № 4 ( 5 6 ) .- S .1 2 - 1 9 .
1 9 0 6 - C I İ L D Ə T İ F L İ S D Ə T Ü R K - E R M Ə N İ S Ü L H Q U R U L T A Y I
V Ə S O N R A K I D U R U M
D r. F ə x ri V A L E H O Ğ L U
I I yazı
(əvvəli ö tən say ım ızd a)
Sonra m üsəlm an
proqram ının
III
(m üsəlm anların
hüquqlarının
digər
rus
təbəəli
xalqlarla
bərabərləşdirilm əsinə dair)
və
IV m addələri
(tam sülhə
nail olana
qədər
canişin şurası yanında erm ənilərin
və
m üsəlm anların nüm ayəndələrindən ibarət m əşvərət kom itəsi yaradılm ası barədə) m üzakirə olunur. H ər iki m addə
üzrə təkliflər yekdilliklə qəbul olunur.
D aha sonra erm əni proqram ının II (quberniya və qəza polis idarələrinin yenidən qurulm ası barədə) və III
(yerli inzibati və polis hakim iyyət qurum ları nəzdində erm əni-türk m ünasibətlərini əhatə edən m əsələlərlə m əşğul
olacaq şuraların təşkili barədə) m addələri m üzakirə olunur. H ər iki m addə m üsəlm anlar tərəfindən dəstəklənir və
bununla da m üsəlm an proqram ının V I m addəsi də m exaniki olaraq öz həllini tapm ış olur.
24
fevral iclasım Tiflis qubernatoru baron P .R auşfon-T raubenberq yekunlaşdırır. O, ilk günlərdə qurultayın
m üsbət nəticə verəcəyinə şübhə ilə yanaşdığını ancaq toplantının bugünkü atm osferindən və yekdilliklə qəbul
olunan qərarlardan sonra fikrini dəyişdiyini e tiraf edir. T raubenberq iclasın başlanğıcında Tiflisdə n əşr olunan
“A raç” qəzetinin m əqaləsi ətrafında yaranm ış qalm aqalın toplantının iş rejim inə m ənfi təsir göstərdiyini
vurğulayaraq, qurultay nüm ayəndələrini m ətbuatı səm im i m övqe sərgiləyib sülhün əldə olunm asına şərait
yaratm ağa çağıran qətnam əni im zalam ağa dəvət edir.
B ir günlük aradan sonra 26 fevralda keçirilən növbəti iclasda m üsəlm an proqram ının V və erm əni
proqram ının VIII m addələrində əks olunm uş “koçevka” (yaylağa köç) m əsələsi m üzakirəyə çıxarılır.
“M şak” qəzetinin redaktoru A. K alantar köç prosesinin tarixi təkam ülü barədə m əlum at verib, onu
üm um xalq həyatının və təsərrüfatının tarixi b ir m ərhələsi kim i səciyyələndirir və yalnız erm əni-türk toqquşm aları
baş verm iş ərazidə həm in ildə (1906-cı ildə) köçün qadağan olunm asının m öhkəm sülhün və əm in-am anlığın
yaranm asına gətirib çıxaracağını deyir.
Ə. A ğayev türklərin k e f üçün dağa qalxm adıqlarını, yay aylarında aran bölgələrində su və ot çatışm adığını,
m alyariyanın baş alıb uşaqları və qoyun-quzunu m əhv etdiyini bildirir, köçün kortəbii bir proses olduğunu və onun
ən zəruri yaşam ehtiyacından yarandığını qeyd edir. O, köç prosesinin qarşısının alınm ası üçün çox böyük hərbi güc
tələb olunduğunu vurğulayaraq, yaylağa getm əyin qadağan edilm əsinin türkləri ölüm ə və aclığa m əhkum etməyə
bərabər olduğunu ifadə edir.
Q.
Qarabəyov və İ. V əkilov da Ə. A ğayevin sözlərini dəstəkləyirlər. Sonra m əsələ ətrafında çıxışlar
aşağıdakı şəkildə sıralanır:
Tiflisdə nəşr olunan “M urç” ju rn alın ın redaktoru L. Sarkisyan: “K öç həyatı çöllərin qızıdır. Onu dağlıq
Q afqaza O rta A siya çöllərindən tatarlar gətiriblər. O radakı tatarlar indi də köçəri tayfalardır. B urada isə onlar artıq
yarım köçəri olublar və oturaq olm alıdırlar. O na görə də hökum ətin və ziyalıların m eyli köç prosesinin əksinə
yönəlm əlidir...”
M. Şahmalıyev: “D əqiqələr həyati əhəm iyyət kəsb edən bir zam anda tarixdən danışm aq lazım deyil.
M üsəlm anlara köçə qadağa qoyulsa, onda xevsurlara da qadağa qoyulm alıdır, onlar əksinə qışda dağdan arana
enirlər. Ü m um iyyətlə gündəlik ruzisini xalqın əlindən alm aq olm az” .
İ. H acıyev: “K öç zam anı hərbi m ühafizədən başqa heç nəyə ehtiyac yoxdur” .
Erm əni m ühəndis L. Quliyev: “Təhlükənin gözlərinə baxm aq lazımdır. M üsəlm an nüm ayəndələr deyirdi ki,
onların qara kütləsi düşünür ki, erm ənilər
öz çarlığını
qurm aq istəyir. M ən
də
gizlətm əyim , bizim qara
əhali
də
tatarların öz dindaşları olan Türkiyəyə birləşm ək istədiklərini düşünür. Dem əli, düşm ənçilik v ar və o yəqin ki, köç
zam anı yenidən alışacaq, çünki belə böyük bir m əkanı qorum aq m üm kün deyil.
Əvvəlcə M alam a üzünü erm ənilərə tutur: “N əzəri m ülahizələr yalnız işi uzadır. A xı rəhbərlik xalqın
həyatm ı m əhv edə bilm əz. K öç zam anı tətbiqi gərəkən ölçülər barədə danışm aq lazım dır” .
Sonra isə Peterson: “C anişin sizin diqqətinizi tatarların yeni m ədəniyyətə keçm əsi m əsələsinə yox, köç
zam anı m üm kün toqquşm aların qabaqlanm ası m əsələsinə yönəltdi. O na görə də bu m ənada praktiki təd b irlər barədə
danışm aq lazımdır. Tatarlardan da öz təsərrüfatlarını ləğv etm əyi tələb etm ək olm az, əvvəlcə onları başqa təsərrüfat
həyatına alışdırm aq lazım dır” .
Sonrakı çıxışçılardan İ.
M elik-B eqlyarov qaçaq dəstələri
fəaliyyət
göstərən
ərazilərdə
hökum ətin
işinin
çətin olacağım deyir.
Tiflis qubernatoru R auş-fon-Traubenberq isə köç prosesinin ləğvinin təkam ül yox inqilab olduğunu,
bununla yanaşı h ər bir inqilabın inkişafı ləngitdiyini qeyd edərək aşağıdakıları söyləyir: “Fransız atalar sözündə
deyilir: “D aha yaxşı yaxşının əsas düşm ənidir. Ə gər indi daha yaxşı nəyisə əldə etm ək m üm kün deyilsə, onda yaxşı
barədə fikirləşm ək lazımdır. M ən hesab edirəm ki, h ər iki m əsələ rəhbərlik tərəfindən hazırlana bilər. B u il üçün
köç m əsələsi Tiflis quberniyası üzrə artıq hazırlanıbdır və artıq qaydalar layihəsi m övcuddur. A ncaq bizə
nüm ayəndələrin köm əyi lazım dır və b una görə iki kom issiya seçm ək tələb olunur: birini bu ilin köç prosesinin
təhlükəsiz keçm əsi üçün tədbirlər görülm əsi m əqsədilə, o birini isə yarım köçəri tatar tayfasının oturaq həyata
keçm əsi istiqam ətində təkam ül prosesinin sürətləndirilm əsi üçün tədrici tədbirlərin görülm əsi m əqsədilə” .
Q ubernatorun çıxışında söylənənlərlə bağlı canişin şurasının üzvü C unkovski deyir ki, tədbirlər yerlərdə
hazırlanm alıdır, burada isə əsas m üddəalar göstərilm əlidir.
N əticədə 26 fevral toplantısının sonunda aşağıdakı m əzm unda rəy-qətnam ə qəbul edilir:
1) Y aylağa köçlər kəsilm əsin;
2) Türk əhalinin təkam ül yolu ilə oturaq həyata keçm əsi arzusu ifadə olunsun;
3) K öç prosesi üçün tədbirlərin hazırlanm ası əhali arasından seçilm iş nüm ayəndələrin iştirakı ilə rəhbərliyə
həvalə olunsun.
27 fevral iclasında sədr M alam a köçlə bağlı qəbul olunm uş qətnam ənin canişin V rontsov-D aşkovu razı
salm adığını və bu m əsələyə dair daha dəqiq m üəyyən olunm uş bir qərarın qəbul edilm əsinin labüdlüyünü bildirir,
bu m əqsədə h ər tərəfdən 3-5 nəfər olm aqla ayrıca kom issiya yaradılm asının tələb olunduğunu bəyan edir. Bu təklifə
heç kəs etiraz etm ir. İrəvan qubernatoru T izenqauzenin sədrliyi ilə köç prosesinin tənzim lənm əsi üzrə kom issiya
yaradılır. T izenqauzenin başçılığı altında bağlı başqa b ir kom issiya, tarla işlərinin təhlükəsizliyinin təm in olunm ası
üçün tədbirlərin hazırlanm ası ilə bağlı kom issiya da yaradılır. Bu kom issiyalar qurultayın işinə paralel şəkildə
fəaliyyət göstərib öz təkliflərini təqdim etm əli idi.
Sonra m üsəlm an proqram ının VII (bütün rəhbər işçilərin öz xidm əti vəzifələrini lazım i şəkildə və m aneəsiz
yerinə yetirm ələrini təm in edən tədbirlər barədə) m addəsi m üzakirə olunur.
Ə. A ğayev b ir m illətin vəzifəli şəxsləri öz m illi m araqları nam inə və başqa m illətin m araqlarının ziddinə
terro r etdiyini, bunun nəticəsində vəzifə adam larının qorxunun təsiri altında xalqlara qarşı ədalətli m ünasibətini
itirdiyini qeyd edir. O, m üsəlm an əhalinin m əhz bu cü r terrordan əziyyət çəkdiyini və onu həyata keçirən erm əni
inqilabi təşkilatına qarşı silahlı m übarizəyə qalxdığını vurğulayıb, bu təşkilatlar m övcud olana qədər əmin-
am anlığın əldə olunm asının m üm künsüzlüyünü dilə gətirir.
İ. H acıyev: “Biz bu m əsələni ona görə qoyduq ki, özünüm üdafiəyə keçm ək istəm irik. İstəyirik ki, qanuni
rəhbərliyi və
vəzifəliləri
hədələm əsinlər. B ütün im tiyazları
erm ənilərə
verm ək olm az axı.
M ədəniyyət,
təhsil,
m ətbuat sahəsi onlardadır, hələ b ir bom balı inqilabi təşkilatlar da, bizim isə yeganə üm idim iz hakim iyyət tərəfindən
qorunm am ızdır, terro rla bunu da əlim izdən alırlar. O həddə çatdırm ayın ki, biz də bom balara əl ataq” .
İ. Spendiarov: “B urada danışılanlar dəhşətdir! D aha qulaq asm aq m üm kün deyil! M ən getm əyə m əcbur
olacağam !”
İ. H acıyev: “İstəyirsinizsə gedin” .
S.
Taqianosov: “M ən Spendiarovla razı deyiləm , bu söz onun dilindən sürüşdü. Biz erm əni nüm ayəndələr
heç də getm ək istəm irik. Əksinə, biz H aciyevlə razıyıq ki, istənilən terror cəm iyyətdə və dövlətdə dözülm əz
hadisədir və hakim iyyət qorxm adan onunla m übarizə aparm alıdır...”
M. Şahmalıyev: “T error hakim iyyətə sadiq olan m üsəlm anları m üsəlm anları ruhdan salır” .
Ə. T opçubaşov erm əni-türk qırğınının terror zəm inində başlandığını deyib, erm əni terrorçu təşkilatlarının
fəaliyyətlərinin dayandırılm asını tələb edir.
Sədr M alam a bu m əsələnin polislərlə bağlı olan əvvəlki m addələrə aid olduğunu və artıq m üzakirə
edildiyini vurğulayıb m əsələni bağlayır.
Q ısa m üzakirələrdən sonra m üsəlm an proqram ının VIII (m üsəlm anlar yaşayan bölgələrdə yerləşən hərbi
hissələrdə aşağı rütbəli erm əni əsgərlərinin saxlanılm am ası) m addəsi barədə də xüsusi rəy verilm ir və IX
(türk-erm əni ədavəti nəticəsində törədilm iş cinayətlərin suçlularının verilm əsi və xüsusi yerli kom issiyaların rəyi
əsasında zərərdidələrin m addi cəhətdən təm in olunm ası barədə) m addənin m üzakirəsinə başlanılır.
A. Z iyadxanov bu m əsələni ilkin baxılm ası üçün kom issiyaya təqdim etm əyi tə k lif edir.
K. X atisov m üsəlm an proqram ının 7, 8 və 9-cu m addələrinin m ahiyyət etibarilə bir m əsələyə
-“D aşnaksutyun” təşkilatının ləğv olunm asına istiqam ətləndiyini deyir və özlərinin də bunu istədiklərini, ancaq
“k oçevka”nı birdən-birə ləğv etm ək m üm kün olm adığı kim i, illərlə yaradılm ış b ir təşkilatın. da birdən-birə ləğvinin
m üm künsüz olduğunu ifadə edir.
S.
T aqionosovun “cinayətkarların verilm əsi qeyri-m üm kündür” ifadəsinə İ. H acıyev “Biz qatilləri tapıb
verəcəyik, siz isə onlardan qorxursunuz”, - deyərək cavab verir və erm əni nüm ayəndələrdən “D aşnaksutyun”a
hakim dairələrə və m üsəlm anlara toxunm am aları üçün təsir göstərm ələrini istədiklərini deyir.
Sonda sədr M alam a nüm ayəndələr tərəfindən edilm iş təklifləri aşağıdakı şəkildə üm um iləşdirir:
1) .Hökum ət dövlət tərkibində hansısa icazəsiz silahlı təşkilatın m övcudluğuna dözə bilm əz. O na görə də
hakim iyyət belə təşkilatların ham ısının ləğv olunm ası və fəaliyyətinin dayandırılm ası üçün bütün tədbirləri
görm əlidir. C əm iyyət bu m əsələdə hakim iyyətə əlindən gələn köm əyi etm əlidir;
2 )
.Hər b ir vicdanlı vətəndaş özünün doğru m əlum atları ilə cinayətkarların m üəyyən edilm əsində hakim iyyət
orqanlarına köm ək etm əlidir.
3 ) .Türk-erm əni ixtilafı zam anı icm aların onların üzvləri tərəfindən törədilm iş cinayətlərə görə m ülki
m əsuliyyət daşım ası ədalətli və m əqsədəuyğun üsul kim i qəbul olunur və keçm işdə uğurla tətbiq olunub. O na görə
də bu üsulun gələcəkdə də tətbiq olunm ası tövsiyə olunur.
Q eyd olunanlara heç kəs etiraz etmir.
28 fevral iclasında erm əni nüm ayəndələrinin proqram ının IV m addəsi (ədalət m əhkəm əsi barədə)
m üzakirəyə qoyulur. M əhkəm ə sistem inin qüsurlarını üzə çıxaran çıxışlar edilir. N əticədə yekdilliklə seçilmiş
barışdırıcı hakim lər və “prisyajnı”la r m əhkəm əsinin təsis olunm ası, m əhkəm ə m üəssisələrinin ştatlarının artırılm ası
arzusu ifadə olunur.
S onra erm ənilərin proqram ının VII m addəsinə (ziyanın m üəyyən edilm əsi və təzm inat ödənilm əsi) baxılır
və bu m övzunun m üzakirəsi 2 m artda keçirilən növbəti iclasda da davam etdirilir. Erm əni nüm ayəndələr
cinayətkarların şəxsən yox üm um i şəkildə, yəni yaşadığı kənd və y a m əhəllə ilə birlikdə m əsuliyyət daşım ası və
ziyanın da o şəkildə, yəni kənd, m əhəllə və y a icm alar tərəfindən üm um i şəkildə ödənilm əsi layihəsini tə k lif edirlər.
Türk nüm ayəndələr ziyanın ödənilm əsinin əksinə olm asalar da, onun erm ənilərin tə k lif etdiyi qaydada həyata
keçirilm əsinə etiraz edirlər.
Üm um i m əsuliyyət m əsələsinin əleyhinə olduğunu bildirən Ə. A ğayev aşağıdakıları deyir:
“B izim m üzakirələr m üharibədən sonra sülh konfransı xarakterini alır. A ncaq m üharibə olmayıb.
U ltim atum verilm əyib, m üharibə elan olunm ayıb, m üharibəyə hazırlıq da görülm əyib. B ir halda ki, m üharibə
olm ayıb, onda kontribusiya
(təzm inat) barədə
də
söhbət gedə
bilm əz, çünki yalnız
m üharibədən
sonra
təzm inat
ödənilir” .
Q.
Q arabəyov ziyanın ödənilm əsi m əsələsinin qırğının səbəbləri və günahkarların m üəyyən edilm əsi
m əsələsi ilə sıx bağlı olduğunu qeyd edir.
S əd r Y. M alam a m üsəlm an və erm əni nüm ayəndələri arasında bu m əsələdə fikir ayrılığını görüb onun
həllini canişinin öhdəsinə buraxm ağı tələb edir.
B u zam an K. X atisov ayağa qalxıb ultim atum şəkildə bəyan edir ki, erm əni nüm ayəndələri bu m əsələni açıq
buraxıla bilm əz, erm ənilərə təzm inat ödənm əsə qırğın yenidən başlanacaq: ”Bizim nüm ayəndələrin h ər gün aldığı
saysız-hesabsız m əktub və teleqram lara görə erm əni əhalisinin əhval-ruhiyyəsini bilirik və qəti surətdə ərz edirəm
ki, əgər zərər ödənilm əsə, öz vəzifəm izi yerinə yetirm ək iqtidarında olm ayacağıq... B ildiririk ki, sülh m əsələsi üçün
zərərin tam ödənilm əsi lazım dır” .
Ə. A ğayev erm ənilərin “anidən yox olm aq üçün anidən peyda olan” ələkeçm əz təşkilatlarının olduğunu,
m üsəlm anların isə təşk ila tla n və qoşunları olm adığını, ham ısının özü-özünü m üdafiə etm ək m əcburiyyətində
qaldığım və erm ənilərin layihəsinə m üvafiq olaraq ham ısının günahkar hesab olunub m üflisləşm əyə m əhkum
ediləcəyini deyir: “Rəsm i ifadələr və şəxslər tərəfindən sübut olunm uşdur ki, biz quldurlardan və qatillərdən
m üdafiə olunuruq. B akıda avqustda m üsəlm anları evlərdən, dam lardan vurub öldürdükləri zam an belə idi... B ir
tərəfdən hücum edən m ütəşəkkil ordu, digər tərəfdən qeyri-m ütəşəkkil xalq kütləsi var... Qoy bizi erm əni
təşkilatlarından qorusunlar və onda biz zərərin ödənilm əsi barədə danışarıq! M ən özüm bəy və ağayam . D eyirəm
ki, əgər m ənə hücum etsələr, evlərini yandıracağam ! Biz «D aşnaksutyun»un və bütün erm əni təşkilatlarının
buraxılm asını tələb edirik!!! M ən buradan rus hakim iyyət dairələrinə m üraciət edirəm , bizi erm əni təşkilatlarından
qoruyun, y a “D aşnaksutyun”u ləğv edin, ya da ki, bizim təşkilatlanm ağım ıza im kan verin. Silah istəyi nonsens olsa
da, ziyanın ödənilm əsi m əsələsi erm ənilərin istədiyi şəkildə həll olunsa bu qaçılm azdır” .
M üsəlm an nüm ayəndələrdən Q. Q arabəyov da çıxışında m əntiqli m ühakim ə yürüdür: “Q arətlər zam anı çox
sayda İran təbəəli m üsəlm an qətlə yetirilibdir. O nların ailələri xaricdədir və onların yerinə ziyanın ödənilm əsi üçün
kim iddiaçı olacaq, bu m əlum deyil. B ununla yanaşı h ə r b ir İran fəhləsi üçün öz həyatı dükançı erm əni üçün
dükanından qarət olunm uş m aldan az dəyərli deyil. Ə gər 500 rubldan çox m alı olm ayan dükançılar yüz m in
rubllarla ziyan çəkdiklərini deyirlərsə, onda hansısa İran ham balı öz həyatını neçəyə qiym ətləndirm əlidir” .
Sonra zərəri m üəyyənləşdirm ək üçün kom issiyaların təşkil olunm ası tə k lif olunur. Bu m əsələ barədə
Ə. T opçubaşov öz fikrini belə ifadə edir: «K om issiyalar yalnız yerindəcə narazılıq ocaqları yaradacaqlar. M ən
onların praktik əhəm iyyətini təsəvvür edə bilm irəm . Zərəri kim m üəyyənləşdirəcək?.. Şahidlər kim lər olacaq?».
M. Şahm alıyev də deyir ki, h ər b ir ziyanın m əbləği şahid ifadələrinin əsasında m üəyyən edilm əlidir, ona
görə də öncədən dem ək olar ki, bu ifadələrdə həqiqət olm ayacaq.
Qeyd olunan m əsələ barədə üm um i razılığa gəlinm ir və sədr onun m üzakirəsini bitm iş elan edir.
Q urultayın gedişindən göründüyü kim i, ilk əvvəl erm əni nüm ayəndələrinin fikri m əsuliyyəti saxta
arqum entlərlə öz boyunlarından atıb türklərin və hökum ətin üzərinə yıxm ağa və daha sonra böyük m iqdarda
təzm inat tələb etm ək idi. A ncaq erm ənilərin bu cəhdi uğursuz olduqdan sonra, yəni türk nüm ayəndələrin
m üqavim əti və onlar tərəfindən qırğının əsas səbəbkarı kim i “D aşnaksutyun” və digər gizli erm əni təşkilatları bəyan
edildikdən sonra, erm ənilər m övqelərini dəyişib başqa b ir m anevr edir və nəyin bahasına olursa-olsun təzm inatın
ödənilm əsini tələb edir, əks halda sülhə nail olunm ayacağı və yenidən qan töküləcəyi ilə hədələyirlər. A çıq
görünürdü ki, erm əni nüm ayəndələrinin əsas hədəfi pul idi. Y eri gəlm işkən qeyd edək ki, “İveriya” qəzeti hələ 30
noyabr 1905-ci il tarixli sayında yazırdı: “Fəhlə təşkilatının nüm ayəndəsi “K .R .L ” (“K avkazskiy raboçiy listok -
F.V .) qəzetinə G əncədən m əlum at verir ki, Gəncədə hələ erm ənilərlə tatarlar barışm ayıb, çünki erm ənilər
tatarlardan 4 m ilyon kontribusiya (təzm inat) istəyir” .
Sonra erm ənilərin proqram ının IX m addəsi, bəzi kəndlər üçün təhlükəsiz ərazilərin ayrılm ası m əsələsi
m üzakirə edilir. İclas yekdilliklə kənd icm alarının torpaq sahələrinin təhlükəsizlik m əqsədilə olsa belə m əcburi
qaydada dəyişdirilm əsinin arzuolunm az olduğunu ifadə edir. D aha sonra G əncə (o dövrdə Y elizavetpol) şəhərinin
türk m əhəllələrində yaşayan erm ənilərin və erm əni m əhəllələrində yaşayan türklərin evlərinin və torpaq sahələrinin
dəyişdirilm əsi m əsələsinə baxılır. Erm əni nüm ayəndələri Gəncədə faktiki olaraq artıq m üsəlm an və erm ənilərin
m əhəllələr üzrə bir-birindən ayrı yaşadığını və bu faktın yalnız hakim iyyətin sanksiyası ilə rəsm iləşdirilm əsini arzu
etdiklərini bildirirlər. M üsəlm anlar isə bu m əsələdə də istənilən m əcburiyyətin əleyhinə çıxış edirlər.
3 m art iclasında ilk m üzakirə olunan yolların təhlükəsizliyinin təm in olunm ası m əsələsində m üsəlm an
nüm ayəndələri erm ənilərin layihəsini dəstəkləyirlər. M üsəlm an proqram ının yerli barışdırıcı kom issiyanın razılığı
olm adan inzibati sürgünlərin və m əhkəm ə hökm lərinin həyata keçirilm əm əsinə d air X m addəsi və özlərinin viran
edilm iş yaşayış yerlərinə geri qayıtm ağı arzu edən sakinlərin yerləş dirilm əsinə dair XI m addəsi isə erm əni
nüm ayəndələr tərəfindən dəstəklənir. D aha sonra m üsəlm an proqram ının XI m addəsi üzrə əhalinin tərk-silah
edilm əsi m əsələsi m üzakirə olunur. Bu m əsələdə h ər iki tərəfin nüm ayəndələrinin öz aralarında fikir ayrılığı
yaranır. M übahisələrdən sonra erm əni nüm ayəndələr üm um i yekun qətnam ə qəbul olunacağı təqdirdə bu m addənin
ondan çıxarılm asını, m üsəlm anlar isə aşağıdakı redaktədə verilm əsini tə k lif edirlər:
-Tam sülhün yaranm asına və əm in-am anlığın bərpa edilm əsi üçün qurultay tərəfindən tövsiyə edilən
tədbirlərin yerinə yetirilm əsinə qədər tərk- silah prosesi dayandırılsın.
Sonda M alam a h ər iki tərəfin təqdim etdiyi proqram üzrə bütün m əsələlərin artıq m üzakirə olunduğunu,
yalnızca qırğının səbəbləri, tarla işləri və köç prosesi zam anı təhlükəsizlik tədbirləri barədə kom issiyaların m üvafiq
qərarlarının dinlənilm əsinin və bundan sonra bütün m əsələlər üzrə əldə olunm uş razılığın yekun qətnam ə şəklində
qəbul olunm asının qaldığını söyləyib iclası bağlı elan edir.
4 m artda iclas başlam azdan əvvəl qurultay nüm ayəndələrinin canişin V orontsov-D aşkov və köm əkçiləri ilə
üm um i planda fotoşəkilləri çəkilir. Sonra iclas Peterson tərəfindən yekun qətnam ə layihəsinin oxunm ası ilə açılır və
tez də sona yetir. O nun gedişatında həm yekun qətnam ə layihəsi, həm də üm um ilikdə qurultayın faydası və
zəruriliyi barədə üm um i fikirlər səslənir.
H əm in gün İrəvan qubernatoru V. F. T izenqauzenin rəhbərliyi altında köç m əsələlərinə baxılm ası üzrə və
əhali tərəfindən tarla işlərinin m aneəsiz həyata keçirilm əsinin təm in olunm ası üzrə kom issiyalarının işi yekunlaşır
və m üvafiq qərar layihələri hazırlanıb qurultayın sədarətinə təqdim olunur. B u qərar layihələrində tarla işləri və köç
zam anı hökum ət və əhali tərəfindən görüləcək tədbirlər qrafik üzrə tənzim lənir və tərəflər üzərinə m üəyyən
öhdəliklər qoyulur. (K om issiyaların protokolu və qeyd olunan layihələrin m ətni “K avkaz” qəzetinin 10 m art
1906-cı il tarixli sayında çap olunm uşdur).
5 m art axşam saat 9-da q ra f və qrafinya V orontsov-D aşkovların dəvəti əsasında canişinlik sarayının Bəyaz
zalında qurultay nüm ayəndələrinin, öz xanım ları ilə birlikdə dövlət m əm urlarının və gürcü zadəganlarının iştirakı
ilə qəhvə içm ə m ərasim i keçirilir. M ərasim də kapelm eyster (dirijor) M aşnerin rəhbərlik etdiyi hərbi orkestrin
ifasında səslənən klassik m usiqi
əsərlərinin
sədaları altında qeyri-rəsm i
şəraitdə m üəyyən
m əsələlər
barədə fikir
m übadiləsi aparılır.
6 m artda qurultayın son iclası keçirilir. İclasda canişin İ. V orontsov-D aşkov geniş nitq söyləyib qurultayın
işində sülhün əldə olunm ası nam inə daha çox real tədbirlər planı hazırlanacağını gözlədiyini təəssüflə açıqlayır və
b ir daha qurultay nüm ayəndələrini nüfuzlarından istifadə edərək öz soydaşlarına təsir göstərm əyə çağırır.
Q urultayın açılış iclasında olduğu kim i bu dəfə də canişinin çıxışından sonra arxim andrit Y. M uradyanın dilindən
onun ünvanına tə rif və təşəkkür dolu sözlər yağdırılır.
D aha sonra canişinin qurultayda m üzakirə olunan m əsələlərə dair rəy və təkliflər əsasında qəbul etdiyi
aşağıdakı qərarnam əsi oxunur:
1) Cari ildə köç prosesinin tənzim lənm əsi və əhalinin tarla işləri ilə m əşğul olm asının təm in olunm asına
d air kom issiyaların qərarları təsdiq olunsun;
2) C anişin yanında erm əni və m üsəlm anlardan seçilm iş sülhm əram lı m əşvərət şurası təsis edilsin;
3) Eyni əsaslarla qubernatorlar və qəza rəisləri yanında barışdırıcı kom issiyalar yaradılsın.
Q ərarnam ədə eyni zam anda qurultay zam anı m üzakirə edilib irəli sürülm üş digər m əsələlərin
(m üsəlm anların hüquqlarının digər xalqlarla bərabərləşdirilm əsi, yolların təhlükəsizliyin təm in olunm ası, polis
idarələrinin yenidən təşkilatlandırılm ası və s.) də həll olunm ası üçün canişin tərəfindən təxirəsalınm az tədbirlərin
görüləcəyi qeyd olunur.
Q ərarnam ənin 2-ci bəndinə uyğun olaraq canişin şurası yanında xüsusi m əşvərət şurasına general-leytenant
Y .D . M alam anın təklifi ilə m üsəlm an nüm ayəndələrdən Ə lim ərdan bəy Topçubaşov, Ə sildar bəy Qazanalipov,
A llahyar bəy Zülqədərov, İbrahim bəy V əkilov və M əm m əd bəy Şahm alıyev - üzv, A dilxan Ziyadxanov, M ustafa
bəy Em inov və M əhəm m əd ağa Şahtaxtinski - nam izəd, erm ənilərdən isə A.A. K alantar, S.S. A rutyunov,
A.İ. X atisov, Q.N. Stepanov və L.İ. Q uliyev - üzv, L.D. Sarksyan, A.B. A rakelyan və A.Z. Saruxanyan - nam izəd
seçilirlər [7, 14 m art]. B u m əşvərət şurası qurultaydan sonra m ütəm adi olaraq toplanır və sülhün bərqərar olm ası
üçün görüləsi zəruri tədbirlər üzərində işləyirdi (Q eyd olunan toplantılar barədə ətraflı m əlum at üçün bax:
“Tiflisskiy listok” qəzetinin 1906-cı ilin aprel-m ay sayları (N° 64, 72, 81, 102, 109)).
Q urultayın sonunda türk nüm ayəndələrin adından İsrafil H acıyev söz alıb bunları söyləyir: “B uradan
gedərkən ham ım ız səm im iyyətlə üm id edirik ki, q ra f V orontsovun görəcəyi tədbirlər nəticədə dayanıqlı sülh, tam
sabitlik və yeniləşm iş həyat gətirəcək, axıdılm ış qanların yerinə qızılgüllər bitəcək. A ncaq bir halda ki, bizim
yeniləşm əm iz əsasən təhsil sayəsində m üm kün olacaq, onda qoy bu qızılgüllər buketi Q afqazda ali təhsil m üəssisəsi
olsun, hansı ki, hazırkı canişin q ra f V orontsov-D aşkovun zam anında açılm alıdır. Qoy əlahəzrət bu ali təhsil
m üəssisəsini açsın və bu m üəssisə onun Q afqazda insani-m aarifpərvər fəaliyyətinin canlı abidəsi kim i burada
qalsın.”
İ. H acıyevin bu çıxışı sürəkli alqışlarla qarşılanır.
B undan sonra (saat 16:35-də) Y akov M alam a qurultayın işini bitm iş elan edir.
Q urultay sona yetdikdən sonra Tiflis m ətbuatında onun m ahiyyətinə və nəticələrinə həsr olunm uş geniş
yazılar dərc edilir. “K avkaz” qəzetində yayım lanm ış belə yazılardan birində qurultayda iştirak edən m üsəlm an
nüm ayəndə heyətinin tərkibinə toxunularaq, onun dar dünyagörüşlü dini fanatiklərdən deyil təhsilli ruhanilərdən,
m ətbuat təm silçilərindən, vəkillərdən, pedaqoqlardan, m əm urlardan və digər m ədəni peşə sahiblərindən ibarət
olduğu vurğulanır və qurultayın iclaslarında m üsəlm an nüm ayəndələrin ağızlarından A vropa təhsili alm ış insanların
bütün m illi, dini, iqtisadi, m ədəni və dövlət m əsələlərinə geniş və hum anist baxışlarını əks etdirən nitqlərin
səsləndiyi ifadə olunurdu [4, № 56].
Q urultayda m üzakirə olunm uş və ortaq m əxrəcə gəlinərək qəbul olunm uş qərarlar, o cüm lədən köç prosesi
xüsusi nəzarətə götürülür. 1906-cı ilin yazında B orçalı qəza rəisi Tiflis qubernatoruna m üraciət edib ondan yay
m övsüm ünün əvvəlində yaylaqlara köçün başlanm ası ilə əlaqədar qəzaya 30 polis m ühafizəçisinin göndərilm əsinə
qərar verm əsini xahiş edirdi. O, m üraciətində qubernatora qəza ərazisində 11 m üvəqqəti yay postu qoyulm ası üçün
üm um ilikdə 54 m ühafizəçi, daha güclü nəzarətin təşkil olunm ası üçün isə 177 m ühafizəçinin tələb olunduğunu da
bildirirdi [5, № 80].
1906-cı ilin m art-aprel aylarında dövlət tərəfindən türk-erm əni silahlı m ünaqişəsinin nizam lanm ası ilə bağlı
görülən tədbirlərlə yanaşı, m üsəlm anlara təhsil hüquqları verilm əsi ilə bağlı da b ir sıra addım lar atılır, bu yöndə
bəzi yasaqlar aradan götürülür. R usiya X alq M aarifi N azirliyi bütün təhsil dairələrinin m üdirlərinə m üsəlm anların
təhsil m üəssisələrində tədrislə m əşğul olm alarına və tələbə təqaüdü alm alarına qadağa qoyan bütün inzibati
qərarların ləğv olunduğu barədə bildiriş göndərir [5, № 64].
Sülh qurultayına paralel olaraq, 3 m art 1906-cı ildə Tiflisdə qızlar üçün M üqəddəs N ina təhsil
m üəssisəsində canişinin xanım ı qrafinya Y.A . V orontsova-D aşkovanın m addi vəsaiti ilə inşa edilm iş m üsəlm an
ibadətxanasının və üm um i sayı 50 nəfərdən ibarət olan m üsəlm an tələbə üçün ilahiyyat və ana dilinin tədris
olunacağı ayrıca sinfin açılış m ərasim i keçirilir. Q rafinya Y.A . V orontsova-D aşkova, Tiflis qubernatoru baron
P.A. R auşfon-Traubenberq və türk ziyalıların, o cüm lədən qurultay nüm ayəndələrinin iştirak etdiyi tədbirdə
M üqəddəs N in a m əktəbinin I sin if şagirdi Səlimə T erequlova qrafinyanı salam lam a nitqi söyləyir və ona m üsəlm an
cəm iyyətinə göstərdiyi qayğıya görə təşəkkür edir. A rdınca xüsusi sinifdə ana dili və ilahiyyat fənlərinin tədrisi
üçün dəvət olunm uş m üfti H üseyn Ə fəndi Q ayıbov çıxış edib ibadətxananın və özəl sinfin yaranm a tarixindən
danışır və onların m üsəlm anlar üçün əhəm iyyətini dəyərləndirir. Sonra çıxış üçün söz qrafinyanın özünə təqdim
edilir. C anişinin xam m ı nitqində m üsəlm an tələbələr üçün ibadətxananın açılm ası ilə bağlı sevinc hissi keçirdiyini
bildirir və bunun gələcəyin anaları olan m üsəlm an qızlarının dini ruhda tərbiyə olunm alarına zam in yaradacağına
əm in olduğunu ifadə edir. Tədbirdə iştirak edən türk ziyalılardan Əhm əd bəy A ğayev və Ə lim ərdan bəy
T opçubaşov çıxış edərək m üsəlm an qadınlarının ictim ai fəaliyyətdən uzaq düşm əsinin İslam dini ilə heç bir əlaqəsi
olm adığını və m üsəlm anlığın yayıldığı ilk əsrlərdə m üsəlm an qadınlarının ictim ai həyatda böyük rol oynadıqlarını
ifadə edirlər. Bu çıxışlardan sonra Y. A. V orontsova-D aşkova B akı m üsəlm an qadınlarını xeyriyyə cəm iyyətinin
təbrik teleqram ını oxuyur. Elə bu cəm iyyətin adından da canişinin xanım ına nəfis tərtibatlı Q urani-K ərim hədiyyə
olunur. Şəriət m üəllim i H üseyn əfəndi Q ayıbova isə tələbələrə paylam ası üçün Əhm əd bəy A ğayevin m üəllifi
olduğu “İslam dinində və İslam aləm ində qadın” kitabçaları təqdim olunur [4, № 53].
“Tiflisskiy listok” qəzeti 14 aprel 1906-cı il tarixli sayında Cənubi Q afqazın m üsəlm an əhalisini ən çox
narahat edən problem in təhsil, xüsusilə də qızlar üçün təhsil m üəssisələrinin açılm ası problem i olduğunu, bu
m əqsədlə təhsil m üdirinin m üavini L. Q. Lopatinskinin sədrliyi ilə xüsusi kom issiyanın yaradıldığını və canişin
tərəfdən bu kom issiyanın aşağıda adları çəkilən üzvlərdən ibarət siyahısının təsdiq olunduğunu yazırdı:
Cənubi Q afqaz m üftisi H üseyn əfəndi Qayıbov, C ənubi Q afqaz şeyxülislam ı axund Ə bdüssəlam
A xundzadə, canişin yanında xüsusi tapşırıqlar üzrə m əm urlar - kum ık əsilli Ə sildar bəy Q azanalipov və A llahyar
bəy Zülqədərov, Q afqaz hərbi dairəsinin qərargahının tərcüm əçisi M irzə Ş ərif M irzəyev, Tiflisdə m üsəlm an
xeyriyyə cəm iyyətinin sədri İbrahim ağa V əkilov, m ilis praporşiki N ad ir bəy Y adigarov, Tiflisdə m üsəlm an
m əktəbinin
m üdiri
İbrahim
bəy
Terequlov,
K utaisin
general-qubernatoru,
general-m ayor
M aqsud
Ə lixanov-A varskinin arvadı Zərribəyim xanım Əlixanova, xan arvadı N isə xanım Q affari-İbrahim bəyova, dul qadın
H əm idə xanım D avatdarova (Cavanşir), Z aqafqaziya Qızlar İnstitutunun m üfəttişi P.E. M elger və Q afqaz
m uzeyinin direktoru A.N. Koznakov.
1 gildiyalı B akı taciri H acı Z eynalabdin Tağıyev sözügedən kom issiyaya fəxri sədr seçilir. C anişinin
köm əkçisi N ikolay A leksandroviç Sultan-G əraydan bu barədə yazılı m əlum at alan Z. Tağıyev cavab m əktubu
göndərib ona göstərilən yüksək ehtiram a görə təşəkkür edir və bu fikirləri söyləyir:
“M ən həm işə hesab edirdim və bu gün də qəti şəkildə öz dəyişm əz qənaətim üzərində dururam ki, bizim
diyarın yalnız təhsilli və ciddi m aarifləndirilm iş m üsəlm an anaları bizim m üsəlm anları avam lıq və gerilik azarından
xilas edəcəkdir. M ənim bu qənaətim İslam ın və onun böyük m üəllim inin həqiqi ruhu ilə uyğunlaşır. Bu əsaslara
daim riayət edərək, m ən
im kanım daxilində
onları həm
sözdə, həm
də
işdə
öz dindaşlarım ın
şüuruna yeridirdim .
A ncaq İslam ın özünə əlverişsiz və düşm ən olan elə tarixi şərait yaranırdı ki, bu istiqam ətdə b ir nəfərin cəhdləri
yetərsiz idi. V əzifə səlahiyyətinə m alik olan və əhalinin ehtiyaclarına həssaslıqla yanaşan, onları razı salm aq üçün
və iş nam inə form allıqlardan əl çəkm əyə hazır olan şəxslərin təşəbbüsü lazım idi.
M üsəlm an qadınların təhsili m əsələsində ilk növbədə iş xatirinə üm um i faydasız şablonları inkar etm ək
gərəkdir, heç olm asa ilk zam anlarda m əktəb quruluş və təşkilinə görə m üsəlm anların əsrlərdir form alaşm ış
düşüncəsinə çox toxunm ayan, onlar üçün m üm kün və m əqbul olm alıydı, b ir sözlə m əktəbi b ir qədər islam laşdırm aq
lazım idi, ancaq heç kəs buna cürət etm irdi və şablon qələbə çalırdı. Bəzən hətta ayrıca şəxslərin bu yöndə səyləri
də bu şablonda dağılırdı və m üsəlm anların xalq təhsili və m ədəni inkişafı işi onların və dövlətin böyük ziyanına
donm a nöqtəsində qalırdı” [5, № 80].
1906-cı ilin yaz aylarında m ətbuatın gündəm ini m əşğul edən m əsələlər sırasında rus çarı II N ikolayın
dekabr 1905-ci ildə verdiyi fərm ana əsasən R usiyanın ilk qanunverici nüm ayəndələr m əclisinə D övlət D um asına
keçirilən seçkilər də önəm li y er alırdı. H əm in dövrdə Tiflis quberniyasında da seçkilərə ciddi hazırlıq görülürdü.
7
m ay 1906-cı ildə şəhər başçısı v.i.e. knyaz V asiliy Çerkezovun sədrliyi ilə T iflisin h ər 10 m əhəlləsinin
seçki kom issiyasının üzvlərinin iclası keçirilir. Tədbirdə m əhəllə seçki kom issiyalarına sədrlər seçilir; türklərin
yaşadığı V I m əhəllənin seçki kom issiyasının sədri vəzifəsinə R əşid bəy A xundov seçilir [5, № 91]. T iflisin
m üsəlm an əhalisi tərəfindən isə seçkiçilər (D um aya deputatların seçilm əsini təşkil edənlər) qism ində fəaliyyət
göstərm ələri üçün Tiflis quberniyasının şiə m əclisinin sədri H acı A xund M övlazadə, poruçik H üseyn bəy
Y adigarov və m üəllim lər — B axşəli bəy M əhərrənbəyov və Ə ləddin əfəndi Sübhanqulov təqdim olunurlar [5, №
91].
26 m ay 1906-cı ildə keçirilm iş Tiflis quberniyasının seçki yığıncağında təsdiq olunm uş seçkiçilərin
siyahısında m üsəlm anlardan O.U. Sadıqov (savadlı, əkinçi - B orçalı qəzası üzrə), M .A. Pəhləvandov (iri torpaq
sahibi, m ilis praporşiki, savadlı - A xalkələk qəzası üzrə), M. M övlud-oğlu (iri torpaq sahibi, “tatarca” təhsilli -
A xalsıx qəzası üzrə) və L. A dəm oğlunun (iri torpaq sahibi, türkcə təhsilli) adlarına rast g əlinir [5, № 105].
“Tiflisskiy listok” qəzetinin 1906-cı ilin 10 iyun sayından ədəbiyyatşünas-publisist H üseyn bəy
M inasazovun Tiflis seçkiçilər kom issiyasının üzvü olduğu bəlli olur (Q eyd edək ki, “Tiflisskiy listok”un 9 m art
1906-cı il tarixli 54-cü sayında H. M inasazovun “R usiyada m üsəlm an m əsələsi və V.İ. Ç erevanski” başlıqlı
irihəcm li m əqaləsi çap olunm uşdur).
“Tiflisskiy listok”dan daha 2 m əlum at:
- İranın K əlküttədəki baş konsulu M irzə M ahm udxan M üfəhhüm us-Sultan bu ölkənin T iflisdəki baş
konsulu vəzifəsinə təyin edilir və 1906-cı ilin aprel ayının ortalarında yeni vəzifəsinin icrasına başlam ası üçün
H indistandan Tiflisə gəlir. M irzə M ahm udxan A vropada ali təhsil alm ışdı və İranın V yanadakı elçisinin qardaşı idi.
İranın Tiflisdə baş konsul vəzifəsini m üvəqqəti icra edən İsm ayıl xan isə bu ölkənin A şqabaddakı siyasi
agentliyinin idarəçisi vəzifəsinə təyin olunur [5, № 85].
M üsəlm an qəssabları rəhbərliyə
m üraciət
edərək sallaqxanalarının
olm adığını
bildirir və
təkidlə VI
m əhəllədə onlara ayrıca sallaqxana açm alarını xahiş edirlər. M əsələ ilə əlaqədar poruçik H üseyn bəy Y adigarov
şəhər rəhbərliyinə özünün sözügedən m əhəllədə yerləşən və sallaqxana üçün m ünasib olan torpaq sahəsini alm ağı
tə k lif edir [5, № 121].
B ir sıra m ühüm tədbirlərin görülm əsinə baxm ayaraq, C ənubi Q afqazda m illi zəm ində qeyri-stabillik
1906-cı ilin oktyabrına qədər davam edir. Tiflis şəhərində də açıq döyüşlər baş verm əsə belə, örtülü qarşıdurm a və
üm um i gərginlik səngim ir. B unu o dövrün Tiflis m ətbuatında və arxiv sənədlərində əks olunm uş krim inal xronika
da təsd iq edir:
28 aprel 1906-cı ildə günorta saat 1-də M alakov qardaşlarının T ünd cərgələrdə yerləşən m ağazasının
qarşısında M əşədi H üseynəli A dıgözəl oğlu adlı b ir türk revolverdən atılan güllə ilə öldürülür. C inayətkar hadisə
yerindən qaçıb gizlənir. İstintaq tədbirləri nəticəsində caninin M alakov qardaşlarının m ağazasından atəş açdığı və
bu zam an onun yanında m ağaza sahiblərindən b aşq a tacir Torobobçev, X orsin M artirosyan və Y egişe Şinarakyants
adlı şəxslərin də olduğu m üəyyən edilir. Q ubernatorun göstərişi ilə adları çəkilən adam ların ham ısı həbs olunur [5,
№ 91].
H əm in gün günorta saat 3-də VI m əhəllədə yerləşən M irzoyev küçəsində Şahnazarovun evinin yanında iki
nəfər nam əlum şəxsin Q urban C əfər oğlu adlı türkü revolverlə güllələm ək cəhdlərinin qarşısı yalnız həm in anda
yolla keçən İlo A bzisenidze və Simon T siklaurinin m üdaxiləsi nəticəsində alınır. C inayətkarlar qaçıb gizlənirlər,
adları çəkilən X arpuxlu gürcülər isə həyatını xilas etdikləri Q urban C əfər oğlunu V orontsov küçəsinə qədər
ötürürlər [5, № 91]
- 4 iyuna keçən gecə Tiflisdə, M eydan m əhəlləsində anlaşılm azlıq nəticəsində güclü atışm a baş verir və
yalnız güclü tufan-ildırım nəticəsində dayanır [5, № 121].
- 27 iyun günorta saat 2-də VII m əhəllədə revolver və xəncərlə silahlanm ış 3 şəxs Cənubi A zərbaycanlı
H əşim Fəttah oğlunu qarət edib 100 rublunu və m etal saatını əlindən alır, sonra da göyə 2 atəş açaraq qaçıb gizlənir
[5, № 136].
- 24 iyul 1906-cı ildə axşam saat 5 radələrində Tiflis-Q arayazı yolunun 3 verstliyində öz aralarında
erm ənicə danışan 4 silahlı cinayətkar T iflisdən kəndlərinə dönən Q arayazı nahiyəsinin sakinləri M usa M əm m əd
oğlunu və A lm əm m əd A lı oğlunu qarət edir; onları revolverlərlə hədələyib arabadan endirir və 52 rubl dəyərində
m allarım və 78 rubl pullarını əllərindən alıb M antaşovun m alikanəsində gizlənir. Bu hadisədən 2 saat sonra həm in
ərazidə şəhərdən öz evinə qayıdan başqa b ir Q arayazılı - Q aracalar kəndinin sakini R əsul B ayram ov qarət olunur.
C inayətkarlar onun m al-qarasının satışından əldə etdiyi 100 rubl pulunu alıb yenə də M antaşovun m alikanəsi
istiqam ətində qaçıb gizlənirlər [5, 31 iyul].
- 1906-ct il avqust ayının 4-də gecə Tiflisdə, A vlabar m əhəlləsində ilk türk sosial-dem okratlardan olan Əziz
M əhəm m ədoğlu adlı nüfuzlu şəhər sakini erm ənilər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülür və cəsədi tanınm az hala
salınır. B u barədə Ö m ər Faiq N em anzadə “Ü m id” im zası ilə “İrşad” qəzetinin 12 sentyabr 1906-cı il tarixli 214-cü
sayında çap etdirdiyi “Ə zizin cənazəsi” adlı m əqaləsində yazırdı:
“M üsəlm an sosial-dem okratlarından ən qeyrətli, fail və iş görənlərdən Əziz M əhəm m ədoğlunu avqustun
4-cü gecəsi erm əni m əhəlləsi A vlabarda vəhşicə öldürüb yolun kənarına tulluyublar.
M ərhum qayət şəci, beş-on m əlunu birdən əzəcək igidlərdən olduğundan, gecənin hansı vaxtında olursa,
A vlabardan keçib xidm ət etdiyi sallaxanaya gedərdi. Qətl olunan gecə də yalnızca A vlabardan keçib sallaxanaya
gedirm iş. N əşinin tapıldığı yerdə qan əsəri olm adığından görünür ki, m ərhum özgə tən h a bir yerə bir bəhanə ilə
aparılıb, beş-on adam birdən üstünə tökülüblər.
M ərhum un xəncərlər ilə başını, döşünü, böyürlərini deşik-deşik ediblər. Q ulaqların kəsib öldürəndən
m əlunə aparıblar.
Əziz M əhəm m ədoğlu qəssab idi. İşini nam us və halal ilə görm əklə bərabər cam aat işinə də əl qatıb füqəraya
köm ək edərdi. Savad və elm sizliyi ilə bərabər qayət həm iyyətli, qanacaqlı, fəqir və kasıblar üçün fədakaranə çalışan
igid bir cavan idi. Öz m əsləki olan sosial-dem okratlıq yolunda həqq ilə çalışıb, özlərini ham ı Tiflis cam aatına
tanıtm ış, şəci, riyasız, qorxusuz, doğruçu, insaniyyətli nadir b ir vücud idi.
M ərhum axır vaxtlarda Tiflis ham am larında çalışan fəqir və kasıbların m əvaciblərini artırıb b ir qədər
insanca m əişət etm ələrinə artıq m ərtəbədə köm ək edirdi. Və qoym urdu ki, özgələrin alın təri ilə keçinm əyə öyrənən
m ü fə x o r xozeynlər əmələ və fəqirlərə zülm etsin” [9, s. 115-116].
Əziz M əhəm m ədoğlunun cənazəsi 8 avqustda M ixail (M ixaylovski) xəstəxanasından qaldırılıb m üsəlm an
qəbiristanlığına gətirilir və burada m əzarı üstündə edilən çıxışlardan sonra torpağa tapşırılır.
Q afqaz Polis m üdirinin Tiflis M ühafizə Şöbəsinə yazdığı 26 avqust 1906-ct il tarixli, 6038 saylı «tam
m əxfi» və «təcili» qrifli m əktubunda erm əni-türk qırğınından b ir neçə ay əvvəl N axçıvan sakini H acı M ir Bağırın
Tiflisdə 10-12 nəfər m üsəlm andan ibarət kom itə yaratdığı və m üsəlm anlar arasında hökum ət əleyhinə ideyalar
səsləndirdiyi, b ir din adam ı olaraq m üsəlm anlar arasında nüfuzundan istifadə edərək, onları erm ənilərə qarşı
təşkilatlandırdığı, silah alm aq üçün pul yığıb silahlı m uzdlu drujinalar yaratdığı barədə m əlum at verilirdi.
M ənbədən H acı M ir B ağırın qırğın zam anı Tiflisdə İran konsulluğunda daldalandığı və buradan erm ənilər əleyhinə
təbliğatyönlü fəaliyyət apardığı bəlli olur. B una görə ondan konsulluğu tərk etm ək tələb olunur və o, geri N axçıvana
qayıdır.
G M T A -da «N axçıvan şəhərinin sakini H acı M ir B ağır tərəfindən «Üm um m üsəlm an kom itəsinin Tiflis
şöbəsinin» yaradılm ası» başlıqlı dosyedə saxlanılan m əktubda polis m üdiri H acı M ir B ağırın yenidən Tiflisdə
peyda olub «Ü m um m üsəlm an kom itəsinin T iflis şöbəsi» adlı bir təşkilat yaratdığını qeyd edərək yazırdı: “Bu
günlərdə tatarca intibahnam ələr çap edib kom itə adından İran təbəəli tacirlərə paylayıb. İntibahnam ələrdə
m əqsədlər üçün pul toplanm ası yazılıb. O nun bu intibahnam əni verdiyi şəxslərdən tacirlər - N axçıvan sakini Qulu
və V I m əhəllədə yaşayan İrəvan sakini K ərim in adı bəllidir” .
N əticədə Tiflis şəhərinin baş m ollası olan və M əşədi Əli C əfərov adlı şəxsin N əbatat bağı yaxınlığında
yerləşən evində yaşayan H acı M ir B ağır M etex həbsxanasına salınır. O nun yaşadığı evdə aparılm ış axtarış zam anı
heç nə tapılm ır. M əktubda adı keçən naxçıvanlı Qulu N axacan oğlu Z əkiyev də həbs olunub M etex türm əsinə
salınır [1, fond 83, siyahı 1, iş № 252].
M Ə N B Ə L Ə R :
1. G ürcüstan M illi T arix Arxivi.
2. “Tsnobis purtseli” qəzeti, 1906.
3. «İveriya» qəz., 1906.
4. “K avkaz” qəz., 1906.
5. “T iflisskiy listok” qəz., 1906.
6. “V ozrojdeniye” qəz., 1906.
7. “N ovoye obozreniye” qəz., 1906.
8. V. M ayevski. Q afqazda erm əni-tatar qırğını erm əni m əsələsinin m ərhələlərindən biri kimi. M art 1906-cı
il, Bakı, 1995.
9. Ö. F. N em anzadə. Seçilmiş əsərləri (hazırlayan: Ş. Q urbanov), Bakı, 2006.
Dostları ilə paylaş: |