Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

58
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
them, investigating their dialectic relations with financial liabilities 
in the Quran; and finally, concluding to a synthesis. As a result of 
this methodology, it has been concluded that these taxes that are 
expressed in the Quran are the long-established regulations that 
existed in the Pre-Islamic Era in Southern, Northern and Hejaz Ar-
abs, and even in more ancient societies. 
Key  Words:  Jahiliyyah,  Exaction,  Tithe,  Poll  Tax  (Jizya),  Alms 
(Zakat), The Quran.
GİRİŞ
Kur’ân’ın malî yükümlülüklerinin cahiliye Arap tasavvur ve uygula-
malarıyla diyalektik ilişkisini ifade eden bir makaleyi neden yazma ge-
reği duyduğumuzu ifade eden pek çok sebep ve sorun söz konusudur:
Öncelikli ve genel olarak ilahi vahiyler, içinde teşekkül ettikleri za-
man ve mekân koşullarından, insanî kültür ve eylemlerden gerçekten 
bağımsız  mıdır  değil  midir?  Dolayısıyla  özelde  de  Kur’ân,  kendi  dö-
neminin tarihî ve kültürel şartlarından izler taşımakta mıdır. İnanç, 
ibadet ve muamelat gibi bütün alanlarında, ihbarî ve inşaî ifadelerin-
de içinde teşekkül ettiği cahiliye çağına ait tasavvur ve teamüllerden, 
âdât  ve  tekâlitten  gerçekten  bağımsız  mıdır?  Geleneğimizde  Taberî, 
Kaffal eş-Şâşî, Kurtubî, Şâtibî ve Şah Veliyyullah ed-Dihlevî gibi klasik 
İslam âlimlerinin ve Mutezilenin, Kur’ân idelerinin ve ahkâmının, va-
kıayla ve o günkü Arapların bildikleri ve uygulayageldikleri âdetlerle, 
ıstılahlarla diyalektik ilişkisinin varlığını teslimleri
1
 ve aynı şekilde XX. 
yüzyılın ikinci yarısından itibaren bazı İslam müceddidlerinin ve müs-
teşriklerin  Kur’ân’ın,  cahiliye  çağına  ve  kendi  dönemine  ait  ahkâm 
içerdiğini ve vakıaya mutabık olduğunu, ileri sürmüş olmaları
2
 ne ifa-
1 
Bu makalede klasik kaynaklar, bilgiye erişim kolaylığı sağlamasından dolayı Mektebetu’ş-
Şâmile 3. 36 sürümünden verilmiştir. Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib el-
Âmilî  Ebû  Cafer  et-Taberî,  Câmiu’l-Beyân  fî  Te’vîli’l-Kur’ân,  (Tah.  Ahmed  Muhammed 
Şâkir), Müessesetu’r-Risâle, 1. Bsk., yy. 2000, c. X, s. 451; c. XV, s. 364, 481; c. XXIV, s. 
152, 373; Ebû Bekr Muhammed b. ‘Alî b. İsmâîl b. eş-Şâşî el-Kaffâl, Mehâsinu’ş-Şerî‘a fî 
Furû‘i’ş-Şâfi‘iyye
, (Tah. Muhammed Ali Samak), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2007, s. 
38, 214, 241, 403, 553, 557, 563; Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Fe-
rah Şemsüddîn el-Kurtubî, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, (Tah. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm 
Atfeyiş), Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire 1964, c. V, s. 119; c. IX, s. 154; c. XV, s. 132; c. 
XVII, s. 192; Ebû İshâk eş-Şâtibî, el-Muvâfakât, (Trc. Mehmed Erdoğan), İz Yay., İstanbul 
1990,  c.  II,  s.  65,  67,  76-77,  79,  83;  Şah  Veliyyullah  ed-Dihlevî,  Hüccetullâhi’l-Bâliğâ, 
(Çev. Mehmet Erdoğan), İz Yay., İstanbul 1994, c. I, s. 332-340; Mutezilenin, Kur’ân’ın 
anlam ve ahkâmının Arapların dillerine, hal ve durumlarına, onların ıstılahlarına göre 
indirilmiş  Arabî  bir  Kur’ân  (Kur’ânen  Arabiyyen)  olduğu  iddiası  konusunda  bkz.  Ra’d, 
13/37;  Zümer  39/27-28;  Fussilet,  41/3;  Zuhruf,  42/3;  Ebû  Abdillâh  Muhammed  b. 
Ömer  b.  el-Hasen  b.  el-Hüseyin  Fahruddîn  er-Râzî,  Mefâtîhu’l-Ğayb,  Dâru  İhyâi’t-
Türâsi’l-Arabiyyi, 3. Bsk., Beyrut 1420, c. XVIII, s. 416; c. XIX, s. 49; c. XXVI, s. 449; 
c.  XXVII,  s.  538,  617;  Emrah  Dindi,  Kur’ân’da  İslâm  Öncesi  Kültürün  İzleri  (Muâmelât 
Örneği), Yayımlanmamış Doktora Tezi
, İstanbul Ünv., İstanbul 2014, s. 19, 58.
2 
Yerli,  yabancı  Müslüman  araştırmacıların  ve  müsteşriklerin  bu  düşünceleri  hakkında 
geniş bilgi için bkz. Dindi, a.g.e., s. 20, 58-60.

---

Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
59
de  ediyor?  Bu  düşünceler  vakıî  midir,  gerçekten  nitelikli  bir  şekilde 
temellendirilmiş  midir,  yoksa  içi  boş  hipotezler  olarak  mı  kalmıştır? 
Diğer  yandan  bu  düşünceler  karşısında  çağdaş  selefilerin  ileri  sür-
düğü gibi, Kur’ân’ın her harf ve ifadesi bütün zaman ve mekânlarda 
geçerli, ezelî, aşkın, evrensel ilkeler midir, değilse Kur’ân’ın vakiîliğini 
kabul etmek, onu tarihin çöplüğüne atmak yahut tarihe mahkûm et-
mek anlamına mı gelmektedir, onun ezelî ilahî kelam oluşuyla tarihe 
ait öğeler içermesi birbiriyle çelişmekte midir? 
İşte gerek klasik geçmişimizde gerekse de çağımız akademik çevre-
lerde, Kur’ân’ın ahkâm ve ifadelerine ilişkin bütün bu soru(n)lar, ce-
vaplanması ve çözümlenmesi beklenen ciddi bir problem teşkil etmek-
tedir. Elbetteki bu konuda ilk kalem tutacak yahut söz söyleyecek olan 
biz değiliz. Gerek kadim geçmişimizde “şer‘u men kablenâ” alt başlığı 
altında yahut yazmış oldukları kitapların satır aralarında gerekse de 
asrımızda Arap ve Türk dünyasında “Târîhu’l-Arab kable’l-İslâm”, “el-
Arabu kable’l-İslâm
”, “Hadaratu’l-Arab kable’l-İslâm”, “Târîhu’l-Arabi’l-
Kadîm
”, “İslam öncesi…”, “Cahiliye çağı/dönemi…”
3
 başlıkları altında 
yapılan  çalışmalarda  Kur’ân  ahkâmının  cahiliyedeki  kökeniyle  ilgili 
yer yer atıf ve işaretlerde bulunulmuştur. Nevar ki ne bir kitap ne de 
bir makale olarak cahiliyedeki bütün bu vergilerin Kur’ân ahkâmıyla 
ilişkisini irdeleyen müstakil bir çalışmaya şu ana kadar rastlamış de-
ğiliz. O bakımdan bu yönüyle çalışmamız özgün bir niteliğe sahiptir. 
İşte biz bu çalışmamızda Kur’ân’ın, kendi çağındaki Arapların ve Ehl-
i Kitabın bildikleri ve uygulayageldikleri âdetler türünden hükümler 
bina  edip  etmediğine  dair  gerek  klasik  İslam  âlimlerinin  “şer‘u  men 
kablenâ”  gerekse  bazı  İslam  bilginlerinin  ileri  sürdükleri  “İslam’ın 
Arap kültürü üzerine bina olunduğu” şeklinde son asırda Arap dün-
yasındaki söylemlerin doğru olup olmadığını test etmek için, gerekse 
de Kur’ân’ın, ezeli olduğunu, indiği toplum kültüründen ve vakıadan 
tamamen bağımsız hükümler bina ettiğini galibiyetle ileri süren sünnî 
paradigmayı  tayin  ve  tahkik  etmek  için  haraç,  öşür,  zekât,  sadaka, 
rifâde ve cizye gibi Kur’ân’ın malî ahkâmını nazil olduğu cahiliye çağı 
Arap toplumunun müdevven örf, âdet ve ahkâm havzasında okumayı 
zorunlu gördük.
Makalenin ilim dünyasına katkısının ne olacağı, bu alanda hangi 
boşluğu dolduracağı da merak konusudur. Elbetteki Kur’ân’ın ziraî, 
ticarî  (öşür-haraç),  dinî  (zekât-sadaka)  ve  siyasî  (cizye)  vergilerinin, 
cahiliye  Arap  âdât  ve  tekâlidiyle  ilişkisinin  olup  olmadığının  ortaya 
konması  aynı  zamanda  onun  nasıl  bir  yöntemle  yorumlanması  (tef-
sir) sorunsalını da beraberinde getirmektedir. O bakımdan bizim bu 
makalemizin,  bin  dört  yüz  küsur  yıldır  galibiyetle  uygulanagelen, 
3 
Cahiliye ile ilgili ülkemizdeki çalışmalar hakkında geniş bilgi için bkz. Dindi, a.g.e., s. 6-8.

---