1
Bazarlar haqqında iyirmi mif
Tom G. Palmer
Baş elmi işçi
Keyto nstitutu
“Afrikanın Azadlığı üçün nstitusional Əsaslar”
mövzusuna həsr olunmuş konfransda məruzə edilmişdir
2007 Regional konfrans
Mont Pelerin cəmiyyəti
Nayrobi, Keniya
26 fevral 2007
2
Sosial koordinasiya problemlərinin bazar mexanizmləri vasitəsi ilə həllinin keyfiyyət və
məhdudiyyətləri haqqında düşünərkən, bəzi ümumi mifləri aydınlaşdırmaq faydalı olardı.
“Miflər” dedikdə, mən heç bir arqument və sübut olmadan həqiqət kimi qəbul edilən bəzi
bəyanatları nəzərdə tuturam. Onları biz radiodan, dostlarımızdan, siyasətçilərdən eşidirik
- sanki onlar daim efirdədir. Onlar elə bil dərin bir müdrikliyin məhsulu kimi təkrar
olunur. Təhlükə burasındadır ki, onlar belə geniş yayıldığından, tənqidi baxımdan
təhqiqat mövzusu olmur. Mən də bu məqalədə məhz bunu etmək təklifini irəli sürürəm.
Belə fikirlərin hamısı olmasa da, çoxu azad bazara düşmən mövqe tutanlar tərəfindən
yayılır. Onların bəziləri isə daha kiçik dairələrdə azad bazar həvəskarlarına məxsusdur.
Nəticədə isə dörd kateqoriya üzrə qruplaşdırılan iyirmi mif yaranır.
•
Etik tənqid
•
qtisadi tənqid
•
Hibrid formalı etik-iqtisadi tənqid
•
Yüksək dərəcədə coşğun müdafiə
Etik Tənqid
1.
Bazarlar əxlaqsız, ya da mənəviyyatsızdır
Bazarlar insanları yalnız iqtisadi gəlirləri haqqında düşünməyə sövq edir. Bazar
mübadilə
sində
nə
mə
nə
viyyat, nə
də
bizi insan kimi fə
rqlə
ndirə
n amillə
rə
münasibə
tdə
öhdə
lik hissi yoxdur; yə
ni bu zaman bizim yalnız bizə
xeyri olan ş
eylə
r haqqında deyil,
nə
yin düzgün, nə
yin sə
hv, nə
yin ə
xlaqi, nə
yin mə
nə
viyyatsızlıq olduğ
u barə
də
düş
ünmə
k
qabiliyyə
timiz də
olmur.
Bundan daha yanlış ittiham təsəvvür etmək çətin olardı. Çünki mübadilə olan yerdə
ə
dalətə hörmət olmalıdır. Mübadilə edən adamlar alıcılardan fərqlənirlər; mübadilə edən
adamlar digərlərinin ədalətli tələblərinə hörmətlə yanaşır. nsanları mübadiləyə sövq
edən, hər şeydən əvvəl, onların başqalarının malik olduğuna sahiblənmək istəyidir. Lakin
ə
xlaq və qanun onlara bunu sadəcə olaraq alıb götürməyi yasaq edir. Mübadilə-
resursların birinin təyinatının başqası ilə dəyişdirilməsidir. Bu o deməkdir ki, istənilən
mübadilə elə bir bazis xətti ilə olçülür ki, əgər mübadilə yoxdursa, tərəflər əvvəldən
malik olduqlarını ozlərində saxlayırlar. Mübadilə çərçivələri ədalətdə ozünə möhkəm
bazis tələb edir. Belə mənəvi və hüquqi bazalar olmadan mübadilə mövcud ola bilməz.
Lakin bazarlar heç də yalnız ədalətə hörmət əsasında yaranmayıb. Onlar həmçinin,
insanların yalnız öz istəklərini deyil, həm də digərlərinin arzularını nəzərə almaq, özlərini
onların yerinə qoymaq bacarığı əsasında formalaşıblar. Öz müştərilərinin nə istədiyini
düşünməyən restoran sahibinin biznesi uzun sürməz. Əgər müştərilər yeməkdən
zəhərlənərlərsə, onlar geriyə qayıtmazlar. Yemək onlara ləzzət verməzsə, yenə də onlar
həmin restorana gəlməzlər. Restoran sahibi biznesini itirəcək. Bazarlar iştirakçılara
özlərini başqalarının yerinə qoymaq, onların istəklərinin nədən ibarət olduğunu nəzərə
almaq, məsələləri onların gözüylə görməyə çalışmaq üçün stimul yaradır.
3
Bazarlar zorakılığa alternativ təşkil edir. Bazarlar bizi ictimailəşdirir. Bazarlar bizə
digərləri haqqında düşünməyin zəruri olmasını xatırladır.
2. Bazarlar xəsislik və eqoizmi təşviq edir
Bazarda adamlar hə
mişə
ə
n aş
ağ
ı qiymə
tli mal tapmağ
a və
ə
n yüksə
k mə
nfəə
t ə
ldə
etmə
yə
çalış
ır. Bununla da, onlar xə
sislik və
eqoizmə
can atır və
baş
qaları haqqında
düş
ünmürlə
r.
Bazarlar xəsislik və eqoizmi nə təşviq edir, nə də onun qarşısını alır. Onlar həm ən
alturistlərə, həm də ən eqoistlərə öz məqsədlərinə sülh yolu ilə çatmaq üçün imkanlar
yaradırlar. Öz həyatlarını insanlara xidmət göstərməyə həsr edənlər, amallarına çatmaq
üçün məqsədləri ancaq bazardan öz anbarlarını var-dövlətlə doldurmaq olan şəxslərdən
az istifadə etmirlər. Sonunculardan bəziləri hətta var-dövlət yığmaqla digərlərinə kömək
etmək imkanlarını artırırlar. Corc Soros və Bill Qeyts sonunculara nümunədir, onlar
böyük miqdarda pulu, onun ən az bir hissəsini xeyriyyəçilik fəaliyyəti vasitəsilə
başqalarına kömək etmək imkanlarını artırmaq məqsədilə yığırlar.
Tereza ana özünə məxsus olan sərvətlə böyük sayda insanı yedirtmək, geyindirmək və
onlara rahatlıq vermək istəyir. Bazarlar ona imkan verir ki, o, köməyə ehtiyacı olanlar
üçün ən aşağı qiymətə yorğan, yemək və dərmanlar əldə etsin. Bazar elə sərvətin
yaranmasına imkan verir ki, o, bədbəxtlərə yardım etmək və xeyirxahların başqalarına
kömək qabiliyyətini artırmaq üçün istifadə edilsin. Bazarlar xeyirxahların xeyriyyəçilik
fəaliyyətini mümkün edir.
“Şəxsi maraq” güdən insanların məqsədləri aydınlaşdırılarkən ümumi bir səhvə yol verilir
ki, bu da sonda eqoizmlə dolaşıq düşür. Bazardakı adamların məqsədləri həqiqətən də
özlərinə xidmətdir, bununla belə, öz məqsədlərini güdərkən onlar digərlərinin də - ailə
üzvlərinin, dostlarının, qonşularının və hətta heç vaxt görməyəcəyi insanların da
maraqlarını və rifahlarını düşünmüş olurlar. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bazarlar
insanları başqalarının, hətta tamam yad adamların belə qayğısını çəkməyə vadar edir.
Tez-tez deyildiyi kimi, insan cəmiyyətinin ən möhkəm özülü heç də məhəbbət və ya
dostluq deyil. Məhəbbət və dostluq istər kiçik, istərsə də böyük qruplar daxilində
ə
məkdaşlıq yolu ilə qazanılmış qarşılıqlı mənfəətin bəhrələridir. Bu cür qarşılıqlı mənfəət
olmadan cəmiyyətin mövcudluğu sadəcə qeyri-mümkün olardı. Qarşılıqlı mənfəət
olmasaydı, Tomun xoşbəxtliyi Cunun bədbəxtliyi olardı, yaxud əksinə, onlar heç vaxt
ə
məkdaşlıq edə bilməzdilər, heç vaxt nə həmkar, nə də dost ola bilərdilər. Əməkdaşlıq
bir-birini tanımayan, dilləri və ya dinləri fərqli olan və ya bir daha heç vaxt
görüşməyəcək insanlar arasında əməkdaşlığı mümkün edən bazarlar vasitəsilə yüksək
dərəcədə genişləndirilir. Ticarət və yaxşı müəyyən edilmiş, qanuni cəhətdən
ə
saslandırılmış mülkiyyət hüquqları vasitəsilə ticarətin təşviqindən əldə edilən potensial
gəlirlərin mövcudluğu yad insanlar arasında xeyriyyəçiliyi və sərhədlərin o tayında
məhəbbət və dostluğu mümkün edir.