O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
EKOLOGIYA VA MIKROBIOLOGIYA KAFEDRASI
KIMYOVIY MIKROBIOLOGIYA FANI BO`YICHA
o‘ q u v –u s l u b i y
m a j m u a
Toshkent -2016 y.
Mazkur o‘quv-uslubiy majmua Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2016 yil 6 aprelidagi 137-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan o‘quv reja va dastur asosida tayyorlandi.
Tuzuvchi:
Fayzullaeva Z.R. – Ekologiya va mikrobiologiya
kafedrasi dotsenti, t.f.n.
Qodirova D.E. – Ekologiya va mikrobiologiya
kafedrasi dotsenti, t.f.n.
Taqrizchi:
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi
mudiri
Maxkamova D.E. – ToshPMI Bolalar yuqumli kasalliklari va
mikrobiologiya,virusologiya,immunologiya
kafedrasi dotsent i
O‘quv -uslubiy majmua Bosh ilmiy-metodik markaz Ilmiy-metodik kengashining 2016 yil __________dagi ___-sonli qarori bilan tasdiqqa tavsiya qilingan.
Toshkent farmasevtika instituti Markaziy uslubiy kengashi tomonidan muhokama qilindi.
2016 yil _____________ dagi __________sonli bayonnoma
Toshkent farmasevtika instituti Ilmiy kengashining sonli bayoni asosida tastiqlangan.
MUNDARIJA
I.
Adabiyotlar:I. 1. 333-349 b. I. 3. 374-385 b 14
Ximiyaterapevtik preparatlar, ularning immun sistemaga ta’siri. Antibiotiklar olinishi va turlari. Biotexnologiyada ishlatilishi. 14
Adabiyotlar: I. 1. 321-329 b. I. 3. 200-204 b. I. 1. 361-377 b. I. 3. 210-215 b. I. 2. 354-358 b 14
III. FANNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA’LIM METODLARI. 24
“M I YA SH T U R M I” U S U L I 24
“S T O L U S T I D A R U CH K A” U S U L I 25
“Q O R U YU M I” U S U L I 26
“D I S K U S S I YA” U S U L I 27
. 35
IV.NAZARIY MATERIALLAR 40
1.O‘simliklarda uchraydigan mikrorganizmlarning asosiy turlari va ular to‘g‘risida ma’lumot 75
Dorilarni tayyorlashda har xil o‘simliklardan foydalaniladi yoki ko‘pgina o‘simliklardan qaynatma, damlamalar tayyorlanadi. Dorivor modda va tayyor dori-darmonlar tarkibida turli xil mikroorganizmlar bo‘lishi mumkin. O‘simliklardan olinadigan dorivor moddalarning mikroblar bilan zararlanishi o‘sha o‘simlik turi va uning o‘sib chiqishi uchun zarur bo‘lgan shart – sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. CHunki o‘simliklar atrof muhitdagi ayniqsa, tuproq tarkibidagi mikroorganizmlar bilan zararlangan bo‘lishi ham mumkin. 75
Lekin shuni hisobga olish kerakki, dorivor o‘simliklar xom ashyosida o‘z mikroflorasi ya’ni normal mikroflora va fitopatogen mikroorganizmlar ya’ni o‘simlik kasalliklari qo‘zg‘atuvchilari bilan zararlangan bo‘lishi mumkin. 76
O‘simliklar normal mikroflorasi barg yuzida, urug‘larida, ildiz oldi sistemasida har xil bo‘ladi. 76
Jonli (tirik) o‘simliklarda yashovchi va ularga zarar keltirmaydigan mikroblar, “epifit mikroflora” tushunchasiga birlashgan. YAngi kesilgan yaproq yuza qismida ko‘pincha 2 xil bakteriya aniqlandi: 76
1)Bact herbicola aureum va 76
2)Psevdomonas fluorescens 76
Kam hollarda sporali bakteriyalar: Bac mesentericus 76
Bac vulgatus 76
Sporasiz - Bact putiodam, E coli va zamburug‘lar 76
Bu mikroflora o‘simliklarda qaysi geografik zonadaligidan qat’iy nazar bo‘ladi. 76
Bact herficola aureum – qisqa Gr(-) tayoqchalar bo‘lib, 2 ta polyar xivchinlari bo‘ladi. Go‘sht peptonli agarda yuzida shilimshiq bo‘lgan, tilla sariq rangli yumaloq koloniyalar hosil qiladi. 76
Ps flureccens – polimorf, polyar xivchinli tayoqchalar bo‘lib, Gr(-). Zich ozuqa muhitida chetlari notekis bo‘lgan tiniq koloniyalar hosil qiladi. 76
Tuproqda o‘simlik ildizi atrofida intensiv o‘sish zonasi bo‘ladi va mikroblar yuqori aktivlikka ega bo‘lib, bu qism rizosfera deyiladi. 76
Rizosferaning sifat va miqdor tarkibi har bir o‘simlik turi uchun spetsifik bo‘ladi. 76
Ko‘pincha sporasiz bakteriyalar va mikobakteriyalar uchraydi. Kam xollarda sporali bakteriyalar, aktinomitsetlar va zamburug‘lar uchraydi. Tuproq mikroorganizmlari o‘simliklarga ijobiy ta’sir qilib, ular o‘simliklar uchun zarur bo‘ladi, ular bilan simbioz holda bo‘lishi mumkin yoki zararli ta’sir qilib, ularning nobud bo‘lishiga olib kelishi mumkin. 76
Tuproqdagi bakteriyalardan Ps fluoreccens, rizosfera zonasida joylashgan bo‘lib, o‘simliklarni infeksiyadan ximoya qilishda katta rol o‘ynaydi, ya’ni ular o‘simliklarni fitopotogen bakteriyalardan ximoya qiladi. Lekin aynan shu bakteriyalar o‘simliklarda jarohatlangan to‘qimalari orqali kirib, ularning chirishiga sabab bo‘ladi. 76
O‘simliklarning mikroblar bilan ifloslanishi o‘stirish sharoitlariga, ularning balandligi va butunligiga bog‘liq bo‘ladi. Kulturali tuproq o‘simliklarida mikroblar, o‘rmon va gulzorlardagiga qaraganda ko‘p bo‘ladi. Kuzda yaproqlarda bakteriyalar, bahordagidan ko‘p bo‘ladi. O‘simliklarning yuqori qismida joylashgan yaproqlarda mikroblar kam, pastki qismidagi yaproqlarda ko‘p bo‘lib, bunga sabab, pastki qismiga mikroblar tuproqdan yomg‘ir yog‘ganda sachrab o‘tishi xisobiga. Ayniqsa o‘simlik mikroblar bilan ko‘p ifloslangan bo‘ladi sug‘orish maydonlarida, axlatxonali joylarda, yoki avvaldan axlatlar to‘kilgan joylarda, mol boqiladigan yaylovlarda. SHu erda o‘sgan o‘simliklar tarkibida inson salomatligi uchun xavfli bo‘lgan patogen mikroorganizmlar bo‘lishi mumkin. 76
Kesilgan yoki yulingan o‘simliklarni darrov qayta ishlash, ishlov berilishi lozim, chunki ular mikroblarning rivojlanishi uchun qulay muhit hisoblanadi. Quritilgan o‘simliklarda mikroblar hayot faoliyati susayadi, ko‘pgina bakteriyalar nobud bo‘ladi. 76
Fitopotogen mikroblar qo‘zg‘atuvchi o‘simliklardagi infeksion kasallanish ya’ni bakterial kelib chiqishiga ega bo‘lsa bakterioz deyiladi. Bakteriozlarga har xil chirishlar, bakterial dog‘lar, kuyish, nekroz, so‘lish va boshqalar kiradi. CHirishlar quruq va nam bo‘ladi, bunda o‘simlik xujayralarining yumshaganligi, xujayralarning parchalanishi yoki ma’lum bir qismining yoki butun o‘simlikning nobud bo‘lishi kuzatiladi. 76
O‘simliklarning kasalligini o‘rganuvchi fan – fitopatologiya fanidair. 76
O‘simliklarning kasalliklari chaqiruvchi mikroorganizm katta ziyon keltiralilar, chunki ularning ta’sirida hosildorchilik pasayadi, ildiz, barg va o‘simlik tanasini zararlab, noyob o‘simliklarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib boradi. Dorivor o‘simliklarning bu holda uchrashi, bu o‘simlikning dori tayyorlash uchun ishlatib bo‘lmaslikka olib boradi. Er kurrasida bakteriya va zamburug‘lar o‘simliklarda kasallik chaqiruvchini sifatida keng tarqalgan bo‘lib, taro‘alishi o‘simlikning o‘sish zonasiga bag‘liq bo‘ladi. 76
Mikroorganizmlar havo orqali tarqalib, atmosferaning turli qatlamlarida turli mikroorganizmlar bo‘ladi, suv orqali va o‘simlik urug‘lari orqali tarqalishi mumkin. 77
Barcha mikroblar orqali tarqalayotgan kasalliklarni tarqalganliklariga qarab, shartli ravishda endemik va pandemik tarqalishiga ajratish mumkin. Endemik ma’lum bir geografik zonada tarqalish holatiga aytiladi. 77
O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlarning turi 310 dan ortiq bo‘lib, ular tayoqchasimon, kokklar, spiralsimon bo‘lib, grammlar kupchilik turlarini tashkil etadi. Fitopatogen mikrorganizmlarning ko‘pchiligi flurossensiya holatini chaqiruvchi bo‘lib, turli rangdagi (sariq, jigar rang) pigment hosil qilish xossasiga ega. Fitopatogen mikrorganizmlarning asosiy ozuqa manbai bo‘lib o‘simlik oqsiliva uglevodlar hisoblanadi, ular kraxmalni gidroliz qiladi, spirt va shakarni parchalash, sutni chiritmi, jelatinani eritishi, ammiak, indol hosil qilish xossasiga ega. Fitopatogen bakteriyalarning yashash faoliyatlari turlicha bo‘lib, ba’zi turlari tuproqda uzoq yashab, sovuqni, quyosh nurlarining ta’sirini va qurishga chidamli hisoblanadi. Umuman fitopatogen bakteriyalarni bir necha avlodga taaluqli hisoblab, ularga quyidagi turlar kiradi: 77
1.Ervini-ervini 77
2.Psevdomanus-psevdomanus 77
3.Corinobacteria-korinobakteriya 77
4.Acvobacteria-akvobakteriya 77
Dorivor o‘sialiklardan tayyorlangan dorilar mikroflorasi o‘ziga xos xossalarga ega bo‘lib, quyidagi faktorlarga bog‘liq bo‘ladi: 77
Xom ashyoning turiga, ozuqa tarkibiga. 77
Dorivor mikroorganizmlar kimyoviy tarkibiga. 77
Dorining tayyorlanish usuliga (qaynatma temperatura, bosim, ta’sir vaqtiga). 77
Saqlanish usuliga. 77
Dorixonalarning sanitar-gigienik holatiga. 77
Dorivor o‘simliklarning kasalligini asosan 2 turga ajratish mumkin: 77
O‘simlik tomirining jarohatlanishi natijada, butun tanasiga jarohatlanishi, bunda o‘simlik halok bo‘ladi. 77
O‘simlik tanasining ma’lum bir qismini chegarali jarohatlanishi (yaproq, ildiz, shoh). 77
O‘simlik kasalliklarini o‘ziga qaysi tarzda o‘tishi bilan bir necha xil turlarni bilishi mumkin: 77
Qatron (o‘mola) yoki shilimshiq oqishi bilan o‘tuvchi kasalliklar. Buni zamburug‘lar, bakteriyalar chiqaradi, ba’zan bu holat yuqumli bo‘lmagan bakteriyalar chaqirishi mumkin. Bunga ignabargliklar va yaproq bargiga ta’sirchan bo‘ladi. 77
CHirish protsess bilan boruvchi kasalliklar. 77
CHirish xo‘l va quruq bo‘lishi mumkin. CHirish protsessida o‘simlikning ba’zi to‘qimalari bakteriyalar va zamburug‘lar yashash faoliyati natijasida bu protsessga uchraydi. 77
Unli shudring – bu o‘simlikning bargida, shohlarida ipsimon zamburug‘lar ko‘payishi natijasida kesib chiqadi. 77
Xiralashishi va qurishi. Bunda barglar, shoh va butoqlar sarg‘ayadi va quriydi. 77
Kuydirish. Bunda o‘simliklarning guli, yangi shoh-butoqlari, bargi, mevalari bakteriya ta’sirida qorayadi va kuyadi. Bu kasallik asosan mevali daraxtlarda ko‘p uchraydi. 77
Dog‘ hosil bo‘lishi. Buni asosan zamburug‘lar hosil qiladi. 77
SHish hosil bo‘lishi. Bular qo‘zg‘atuvchilari fitobakteriyalar bo‘lib, o‘simliklarda shish hosil qiladi. 77
Bundan tashqari o‘simliklarning kasalliklari yara, deformatsiya, barglarning moxlanishi kabi xolatlarini chiqarishi mumkin. 77
O‘simliklarning jaroxatlanishi, faqat kasallik bakteriyalar ta’sirida bo‘lmay, balki simbioz natijasida mumkin. Masalan: zamburug‘lar bilan bakteriyalar simbiozda, bunday holatdagi kasallik o‘limga olib keladi. 78
Fitopatogen mikroorganizmlarga yaqin hisoblangan zamburug‘larga mikorida hosil qiluvchi zamburug‘lar kiradi. Ular o‘zlaridan mikoriaza ajratadilar. Buni birinchi bo‘lib 1883 y. Kamenskiy F.F. aniqlagan. Bu turkumiga kiruvchi zamburug‘larga bazidomitsetlar, fikomitsetlar va tugallanmagan zamburug‘larga misol bo‘la oladi. 78
Mikoriazani turli tuproqlarda uchratish mukin. Uning bo‘lishi turning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, sifatiga bog‘liq bo‘lmaydi. Mikoriazalar ko‘p miqdorga yozda kamlar miqdorida bahor va kuz oylarida kamroq bo‘ladi. 78
O‘simliklarning fitopatogen mikroorganizmlarga chidamlikligini qanday saqlaydi degan savolga quyidagicha javob berish mumkin: 78
P. Gumaral va xujayra faktorlari. 105
3.Interaktiv usui. 164
O’quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 164
3.Talabalarning o'z ustida ishlash uchun lozim bo'Igan metodik qo'llanmalar. (nazariy materiallar) 165
VI.KEYSLAR BANKI 187
187
VII. MUSTAQIL TA’LIM MAVZULARI 198
2.Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi muallifi va taklif etilgan yilni ko‘rsating? 199
+Berdji, 1923 - Berdji, 1900 199
- Linney, 1892 - Linney, 1923 199
3.Sal egilgan ko‘rinishiga ega bo‘lgan bakteriyalar nima deb ataladi? 199
9. Bo‘yashni qaysi usuli differensialga kiradi? 199
11.Sporaning tashqi muhit ta’siriga chidamliligi xamma sanab o‘tilgan 199
Xususiyatlar bilan ta’minlanadi. Qaysi xususiyatidan tashqari? 199
12.Nukleoidning ximiyaviy komponentlarini sanab o‘ting? 199
16.Kapsula xosil kilmaydigan bakteriyalarni ayting? 200
+ curtmani oynaga yopishtirish 200
- preparatni zararsizlantirish 200
- bo‘yoqlarni yuvib tashlash 200
- optik zichlikni oshirish 200
18.Aktinomitsetlar sporasi bakteriyalar sporasidan qanday fark kiladi? 200
21.Prokariotlarga sanab o‘tilgan mikroorganizmlarning xammasi kiradi, qaysi biridan tashkari? 200
25.L-formali deb ataluvchi bakteriyalar varianti yo‘qotadi? 200
27.Xujayraga kiruvchi moddalarning asosiy boshkaruvchisi bo‘lib bakteriya 200
xujayrasining qaysi strukturasi xisoblanadi? 200
29.Ozik muhitlarga talabchan bo‘lgan bakteriyalar qaysi muhitlarda o‘stiriladi? 200
30.Qo‘llanilishi bo‘yicha ozik muhitlar bo‘linadi? 200
32.Sintetik muhitlar qaysi maksadlar uchun qo‘llaniladi? 200
34.Bosim ostida bug‘ yordamida sterillash o‘tkaziladi? 200
42.Bakteriya xujayrasining xayot faoliyatida uglerodning roli? 201
43.Odamning terisida qaysi mikroorganizmlar me’yorda bo‘ladi? 201
44.Organizmning xayot faoliyatida ichak mikroflorasining axamiyati? 201
46.Qaysi mikrooraganizmlar quritishga chidamli bo‘ladi? 201
47.Ultrabinafsha nurlarning antimikrob ta’sirining mexanizmi? 201
50.Avtonom genetik tuzilmalarga kiradi? 201
51.Immersion ob’ektiv necha barobar kattalashtiriladi? 201
52.Qaysi ob’ektiv 630 barobar kattalashtirilib ko‘rsatadi? 201
54.Kokklar o‘zaro asosan farqlanadi? 202
58.Qaysi organelalar xarakat organi bo‘lib xisoblanadi? 202
59.Kiprikchalar qaysi funksiyani bajaradi? 202
60.Zamburug‘larda spora qanday funksiyani bajaradi? 202
63.Sporasi uchida (subterminal) joylashgan klostridiyalar qaysi kasallikni qo‘zg‘atadi? 202
68.Tayyor organik birikmalar bilan oziqlanuvchi bakteriyalar oziklanishi bo‘yicha qaysi turga mansub? 202
81.Og‘iz bo‘shlig‘i mikroflorasining vakili? 203
99. Ekologiya fani nimani o‘rganadi? 204
IX.GLOSSARIY 224
X. ADABIYOTLAR RO‘YXATI 228
Dostları ilə paylaş: |