UoT 336.226.11
FİZİKİ ŞƏXSLƏrİN
GƏLİr VerGİSİNDƏ bƏrAbƏrLİK
VƏ ƏDALƏtLİLİK prİNSİpLƏrİNİN
tƏtbİQİ mƏSƏLƏLƏrİ
Seyfullayev İlqar
Zülfüqar oğlu
i.e.f.d., dos.
Vergilər nazirliyinin
Tədris Mərkəzi
Az 5600. Şamaxı rayonu,
nağaraxana kəndi
e-mail: s-ilgar@mail.ru
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi - fiziki şəxslərin gəlir ver-
gisinin müəyyən edilməsində bərabərlik və
ədalətlilik prinsiplərinin tətbiqi məsələlərinin
araşdırılması.
Tədqiqatın metodologiyası - müqayisəli təhlil və
ümumiləşdirmə.
Tədqiqatın nəticələri - muzdlu işdən gəlir vergisi
üzrə praktikanın ədalətlilik və bərabərlik prinsipləri
baxımından yaxşılaşdırılması istiqamətində təkliflər
verilmişdir.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri - ədalət və bərabərlik
anlayışlarının nisbiliyi və informasiya bazasının
məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - vergitutmanın
bərabərlik və ədalətlilik prinsiplərinin təmin olun-
ması istiqamətində tədbirlərin hazırlanmasında elmi
mənbə kimi istifadəsinin mümkünlüyü.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - gəlirlərin
və xərclərin birbaşa vergiyə cəlb olunması üzrə
nəzəri müddəalar müqayisəli təhlil əsasında ümu-
miləşdirilmişdir.
açar sözlər: gəlir vergisi, xərc vergisi, vergitut-
manın prinsipləri
səh. 73-90
n
VerGİ tƏNZİmLƏNmƏSİ
5/2013
73
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
1. Giriş
Hazırda dünyanın 50 rəqabətqabiliyyətli ölkəsinin sırasına daxil olan Azərbay-
canda əhalinin gəlirlərinin artım templəri, təhsil, səhiyyə və digər sosial sahələrdə
əldə olunan uğurlar ictimai rifahın əsaslı şəkildə yüksəlməsinə şərait yaratmışdır.
Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının (AYİB) prezidenti Suma Cakrabarti
2013-cü ilin iyul ayında ölkəmizə səfəri zamanı Azərbaycanda yoxsulluğun
səviyyəsinin 2001-ci ildəki 50%-dən 2013-cü ilin birinci yarısında 5,6%-dək azal-
masını “bəşəriyyət tarixində nadir nümunələrdən biri” kimi qiymətləndirmişdir [1].
Azərbaycanda yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması sahəsində əldə olunmuş uğurlar
Dünya Bankının da hesabatlarında öz əksini tapır. Dünya Bankının hesabatından
məlum olur ki, milli gəlirin ədalətli bölgüsünə görə Azərbaycan 110 inkişaf edən
ölkəni geridə qoyur və bu da iqtisadi inkişafın səmərəliliyini göstərir. Bankın
hesabatına görə, respublikamız dünyanın 153 ölkəsi arasında ən aşağı yoxsulluğa
malik 20 ölkədən biridir [2].
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP) xətti ilə 2013-ci il üçün
hazırlanmış “İnsan inkişafı haqqında Hesabat”da Azərbaycan insan inkişafı indeksi
üzrə 186 ölkə arasında 82-ci yerdə qərarlaşmaqla “yüksək insan inkişafı” ölkələri
sırasına aid edilmişdir. Ölkəmiz insan inkişafı indeksinin gəlirlər üzrə bərabəsizliyin
nəzərə alınması ilə müəyyən edilən qiymətinə görə isə 45-ci yeri tutmuşdur [3].
Göstərilən uğurları ölkəmizdə aparılmaqda olan siyasətin səmərəliliyinin göstəri-
cisi kimi qəbul etmək olar. Dövlətin düşünülmüş strateji xətti və apardığı siyasət
əhalinin bütün təbəqələrinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması ilə bərabər, bu is-
tiqamətdə əlavə tədbirlərin də uğurla reallaşdırılmasına yeni imkanlar açır.
İctimai və fərdi rifah bir-birilə qarşılıqlı əlaqə şəraitində inkişaf edir. Ümumi ri-
fahın artımı fərdi rifah meyarlarının yüksəlməsinə gətirməklə, bu meyarlara uyğun
həyat tərzinin təmin edilməsi üçün müvafiq yüksək gəlirlərin əldə edilməsi zərurətini
yaradır. Nümunə üçün, Dünya Bankının müəyyənləşdirdiyi meyara görə, Şərqi
Avropa və MDB ölkələrində gündəlik gəliri 4 dollardan, inkişaf etmiş ölkələrdə isə
14,4 dollardan az olanlar yoxsul hesab edilirlər [2].
Göstərilən hesabatlardan məlum olur ki, yüksək iqtisadi göstəricilərə malik olan
inkişaf etmiş ölkələrdə də yoxsulluq səviyyəsində yaşayan milyonlarla insan vardır,
yəni ölkənin yaxşı statistika göstəriciləri insanların rifahının yaxşı olması ilə eyni
məna daşımır.
Gəlirlərin bölgüsü probleminə həsr olunmuş tədqiqatların əksəriyyətində vergi
siyasəti əsas tənzimləmə vasitələrindən biri kimi təqdim olunmaqla yanaşı, ən
uzunömürlü tədqiqat obyektlərindən hesab olunur. Gəlirlərin ədalətli bölgüsü prob-
leminin iqtisadi, sosial və psixoloji cəhətlərinin mürəkkəbliyi və dinamikliyi bu prob-
lemə yanaşmaların və baxışların müxtəlifliyinin əsasında dayanır.
Hələ XVIII əsrdə vergitutmanın Adam Smit (1723-1790) tərəfindən müəyyən
5/2013
74
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
olun muş ədalətlilik və bərabərlik prinsipləri bu gün də vergi sisteminin qurulmasında
və fəaliyyətində əsas prinsiplər kimi qəbul olunur. Azərbaycan Respublikasının Vergi
Məcəlləsinin 3.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, vergilər haqqında qanunvericilik
vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətli olmasına əsaslanmalıdır.
Ölkəmizin hazırki inkişaf səviyyəsi və gələcək perspektivləri, vergi sisteminin
qarşısında dayanan vəzifələr iqtisadiyyatın tənzimlənməsində daha aktiv vergi
siyasətindən istifadə edilməsi zərurətini yaradır. Müasir dövrdə vergi siyasətinin pri-
oritet istiqamətlərindən biri də gəlirlərin bölgüsünün tənzimlənməsində ədalətliliyə
və bərabərliyə nail olmaqdır. Bu baxımdan, vergitutmada bərabərlik və ədalətlilik
prinsiplərinə riayət olunması məsələlərinin tədqiqi xüsusi aktuallığı ilə seçilir.
Fikrimizcə, fiziki şəxslərdən vergitutmada, xüsusilə fiziki şəxslərin gəlir vergisinin
(bundan sonra gəlir vergisi) müəyyən edilməsində və tətbiqində həmin prinsiplərə
riayət olunması məsələləri ilə bağlı əldə edilən nəticələr müvafiq qərarların qəbulu
prosesində faydalı ola bilər.
2.Gəlir vergisinə ədalətlilik və bərabərlik prinsipləri prizmasından baxış
Müasir dövrdə birbaşa vergilərin optimal formasının axtarışı və dolayı vergitut-
manın (istehlakın vergiyə cəlb olunması) təkmilləşdirilməsi vergi mütəxəssislərini
və iqtisadçı alimləri düşündürən əsas mövzulardır. Vergitutma nəzəriyyəsində tam
və əhatəli cavabı axtarılan suallardan biri də iqtisadiyyatın “gəlirlər-xərclər” məsələ -
si ilə bağlıdır. Hər bir iqtisadi sistemdə məcmu xərclər məcmu gəlirə bərabər olur.
Bir fərdin çəkdiyi xərc digəri üçün gəlirin mənbəyi olduğuna görə, xərclər ol-
madan gəlirlərin mövcudluğu mümkün deyil. Bu tənliyin vergitutma məqsədləri
üçün təhlili zamanı bir neçə mühüm məqama diqqət yetirmək lazım gəlir: tənliyin
hansı dəyişəni vergitutma obyekti üçün daha səmərəlidir? Hansı vergitutma daha
sadədir və az xərc tələb edir: gəlirdən vergitutma yoxsa xərclərdən vergitutma? Hər
iki dəyişənin vergiyə cəlb edilməsi lazımdırmı və lazımdırsa, bu hansı nisbətdə re-
allaşdırılmalıdır?
Bir çox mütəxəssislər gəlir vergisinin ən rasional vergi növü olmasını onunla izah
edirlər ki, bu vergi ödəyicinin ödəmə imkanı ilə bilavasitə bağlıdır. Xalis gəlir şəxsin
dövlətin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsində iştirak imkanının göstəricisi hesab
olunur.
Gəlir vergisinin geniş yayılmasının əsas səbəblərindən biri də odur ki, onun
ödənilməsi öhdəliyi başqalarının üzərinə qoyula bilmir. Birbaşa gəlir vergisi
ödəyicinin ailə vəziyyətini və digər fərdi keyfiyyətlərini nəzərə almağa imkan verir.
Xərclərdən verginin tətbiqində isə buna nail olmaq çox çətindir. Vəsaitlərin şəxsi is-
tehlakdan kənarlaşdırılması və ictimai istifadə üçün dövlət büdcəsi vasitəsilə in-
5/2013
75
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
vestisiyalara yönəldilməsi birbaşa vergilərin (gəlir və mənfəət vergisinin) əsas
məqsədi hesab olunur.
Vergitutmanın bərabərlik və ədalətlilik prinsiplərinə riayət olunması imkanlarına
görə gəlir vergisinin daha yaxşı olması mülahizəsini aydınlaşdırmaq üçün bu vergi
növünün yaranma tarixinə diqqət yetirək. İlk tətbiqi qərb ölkələrində XIX əsrin sonu
və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edən bu vergi növü digər vergilərə nisbətən daha
“cavan” hesab olunur. Gəlir vergisinin tətbiqinin əsas səbəblərinə o dövrdə artan
dövlət xərclərinin ödənilməsi zərurəti və sosial ideyalar aid edilir. Birinci dünya
müharibəsi ərəfəsində və müharibə dövründə dövlətlərin hərbi və digər xərclərinin
artması iri həcmli dövlət borclarının yaranmasına gətirmişdi. Gəlir vergisi belə xərc -
lərin təmin edilməsi üçün mühüm vasitə kimi qəbul edilirdi. Gəlir vergisi ilə bağlı
sosial ideyalar isə can vergisinin (adambaşına vergilər) və dolayı vergilərin əhalinin
müxtəlif təbəqələrinin gəlirlərini nəzərə almamasından doğan ədalətsizliyin aradan
qaldırılması ilə bağlı idi. Avropa ölkələrində vergi ödəyicisinin gəlirinin birbaşa
müəyyən edilməsi və vergi bazası kimi vergitutmaya cəlb olunması məhz əda -
lətliliyin və bərabərliyin təmin edilməsi ilə əsaslandırılırdı.
Gəlir vergisinin göstərilən üstünlüklərinə baxmayaraq onun məhz ədalətliliyi və
bərabərliyi təmin etməsi ilə bağlı kifayət qədər tutarlı suallar da mövcuddur. Gəlir
vergisinin tətbiqində ədalətliliyə nail olunma ilə bağlı çətinliklər xərclərin vergiyə
cəlb olunması ideyasının meydana gəlməsinə şərait yaratmışdır. Şəxsin məsrəfləri
daha aşkar xarakter daşıdığı üçün onların vergidən yayındırılması daha çətindir.
Amma mütəxəssislər arasında geniş yayılmış fikirə görə, insanların xərc maddələri
gəlirin mənbələri ilə müqayisədə dəfələrlə çox olduğu üçün məsrəflər üzrə vergidən
yayınma imkanları daha çoxdur. Xərclərin aşkarlığı əlamətləri heç də gəlirlərin mü-
vafiq əlamətlərindən dəqiq deyil. Vergi ödəyicisinin dürüstlüyünün ən yaxşı təminatı
onun düzgünlüyüdür və heç bir təminat yoxdur ki, ödəyicinin xərclər üzrə bəyan-
naməsi gəlir vergisi üzrə bəyannamədən daha dürüst olacaq.
Nəzəriyyədə birbaşa vergi növü olaraq həm gəlir vergisinin, həm də ona alternativ
olan xərc vergisinin müsbət və mənfi tərəfləri qeyd olunur. Bu məsələnin ilk tədqi -
qat çılarından və liberalizmin əsas ideoloqlarından biri, britaniyalı iqtisadçı və filosof
Con Stuart Mill (1806-1873) olmuşdur. O, gəlir vergisinin vergitutmanın prinsip -
lərinə uyğunluğunu tədqiq edərək qeyd etmişdir ki, gəlir vergisi vergitutma prinsip -
lərinə tam riayət olunmaqla hesablandığı təqdirdə, ədalətlilik baxımından ən az qınaq
obyekti ola bilər. C.S.Mill göstərirdi ki, ictimai şüurun aşağı səviyyəsi gəlirlərin
vergidən yayındırılmasına zəmin yaradır və beləliklə, vergitutma məqsədləri üçün
fərdlərin gəlirlərinin dəqiq müəyyən edilməsi çətinləşir. Buna görə də, gəlir vergisi
vicdanlı vergi ödəyiciləri üçün ağır yükə çevrilərək ədalətsiz xarakter daşıyır. İctimai
şüuru zəif inkişaf etmiş fərdlər isə gəlir vergisindən yayınaraq vergilərin böyük
hissəsini ödəmədikləri üçün cəmiyyətdə maddi baxımdan üstün mövqe əldə edə bilir-
lər [4].
5/2013
76
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
C.S.Mill razılaşırdı ki, vergi ödəyicilərinin düzgünlüyünün maksimum səviyyədə
olduğu və vergi inzibatçılığının yayınma hallarının üzə çıxarılması üzrə kifayət qədər
imkanlarının olduğu təqdirdə gəlir vergisinin ən yaxşı hesablanma üsulu gəlirin is-
tehlaka yönəldilən hissəsinin vergiyə cəlb olunması və yığıma yönəldilən hissəsinin
vergidən azad edilməsidir. Yığım və investisiya olunmuş vəsaitlər mənfəət və ya
faizlər şəklində daxil olan gəlir müqabilində vergiyə cəlb olunacaqlar, baxmayaraq
ki, həmin vəsaitlər vergi tutulan əvvəlki gəlirin hissəsi kimi vergitutmaya cəlb
olunurlar. C.Mill qeyd edirdi ki, əgər yığımlar vergidən azad edilmirlərsə, onda fiziki
şəxslərin yığımlardan əldə etdikləri gəlirdən iki dəfə vergi tutulur, birbaşa məsrəflər
isə bir dəfə vergiyə cəlb olunur [4].
Xərclərə birbaşa verginin bazası kimi fərdin istehlakının dəyərlə ifadəsi qəbul
olu nur. Burada istehlak dedikdə vergi ödəyicisinin özünün və ailəsinin yaşayışının
təmin edilməsi üçün çəkilən xərclər nəzərdə tutulur. Xərc və məsrəf anlayışları is-
tehlaka sərf olunan bütün pulun miqdarını nəzərdə tutsa da, vergitutmada müəyyən
xərclər vergi bazasına aid edilmir.
Fiziki şəxslərin xərclərinin birbaşa vergiyə cəlb olunması ideyasını Alfred Marşall
(1842-1924), Artur Sessil Piqu (1877-1959), İrvinq Fişer (1867-1947) Nikolas
Kaldor (1908-1986) və digər tanınmış iqtisadçılar da müdafiə etmişlər.
ABŞ-ın Yel Universitetinin professoru İrvinq Fişer “Gəlirlərdən konstruktiv ver-
gitutma” adlı əsərində birbaşa vergilərin (gəlir və mənfəət vergisi) məqsədəuyğun-
luğunu şübhə altına salan bir sıra dəlillər gətirmişdir [5]:
bu vergilər həm ödəyicilərə, həm də dövlətə münasibətdə ədalətsizdir. Belə
ki, gəlir vergisinin bazasında gəlirin həm yığımlara yönəldilən hissəsi, həm də
mənfəət nəzərə alındığı üçün ikiqat vergi ağırlığı yaranır. Gəlirin və mənfəətin
yaradılmasında birbaşa iştirakı olmayan, yalnız istehlakı ilə fəqrlənən cəmiyyət
üzvləri isə bu vergi yükündən tam azad olunurlar. Beləliklə, milli sərvətin
yaradılmasında birbaşa iştirak edən şəxslər cəmiyyətin vergi yükünü də çək-
məli olurlar;
kapitalın artımı vergitutmaya cəlb olunur. Bu isə süd verən inəyin yeminin
azaldılması effektinə gətirir;
bu vergilər üzrə inzibatçılıq kifayət qədər mürəkkəb və bahalı prosesdir. Bir-
başa vergilərin hesablanması qaydaları ödəyicilər üçün çox mürəkkəb
olduğundan əlavə mütəxəssisin cəlb edilməsinə zərurət yaratmaqla xərcləri
artırır və ödəyicilərin haqlı narazılığına səbəb olur;
vergilərin düzgün hesablanması və ödənilməsi prosesində yanlışlıqlar vergi
orqanı ilə vergi ödəyicisi arasında əlavə yazışmalara, bəzi hallarda isə maliyyə
sanksiyalarının tətbiqinə gətirir ki, bütün bunlar lazımsız enerji, resurs, zaman
və maliyyə itkilərinə səbəb olur.
Məhz qeyd olunan çatışmazlıqları nəzərə alaraq İ.Fişer gəlirin istehlak olunan
hissəsinin vergiyə cəlb olunmasını, yığıma yönəldilən hissəsinin (bölüşdürülməmiş
5/2013
77
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
mənfəət, istehsal məqsədləri üçün investisiyaya yönəldilmiş vəsaitlər və s.) isə
vergidən azad olunmasını təklif edirdi [5].
İ.Fişer “Dağıdıcı vergitutma: etiraz” (1943) adlı məqaləsində mənfəət və gəlir
ver gilərinin əvəzinə xərclərə verginin tətbiq olunmasını dəstəkləyir və bu prosesin
xərc vergisinin getdikcə artan tədqiqatçıları üçün mühüm əhəmiyyət daşıyacağını
gös tərir, xərc vergisinin tədricən tətbiqi imkanlarını onun əsas üstünlüklərinə aid
edərək, bu vergi növünün tam şəkildə və dərhal tətbiq olunmasını dəstəkləyirdi [6].
Macar mənşəli ingilis iqtisadçısı Nikolas Kaldor “Xərc vergisi” (1955) adlı
əsərinin girişində bir çox iqtisadçı alimlərin fikirlərinə istinad edərək, xərc mad-
dəsinin tətbiqi ideyası ilə o dövrdə aparıcı mövqedə olan ənənəvi iqtisadi ideyalar
arasında ehmallı və nəzakətli uyğunluğu nadir hadisə adlandırmışdı [7].
İngilis filosofu Tomas Hobbs (1588-1679) təxminən 350 il bundan əvvəl yazdığı
dövlət haqqında əsərində - “Leviafan” (ingiliscə adı “Leviathan”) - istehlak xərc -
lərinin vergiyə cəlb olunmasının bir sıra üstünlüklərini göstərmişdir. O bildirirdi ki,
vergitutmanın bərabərliyi sərvətin bərabərliyi ilə deyil, hər bir vətəndaşın təhlükə-
sizliyinin təmin olunmasına görə dövlət qarşısında borcunun bərabərliyi ilə müəyyən
edilir. İnsanın öz mövcudluğunu təmin etməsi üçün zəhmət çəkməsi kifayət deyil.
O, lazım gəldikdə öz əməyinin nəticələrini qorumaq üçün vuruşmağı da bacarmalıdır.
İnsanlar zəhmətin nəticələrinin müdafiəsini ya özləri təşkil etməli, ya da başqalarını
bu işə cəlb etməlidirlər. Onun fikrincə, vergi müxtəlif sənət və peşələrlə məşğul olan
insanların müdafiə olunması üçün dövlət qılıncını əlində tutanlara verilən əmək -
haqqıdır. Dövlətin yaratdığı şəraitdə hasil olunan, həm kasıblar, həm də varlılar üçün
eyni dərəcədə dəyərli olan nemətlərdən istifadə məmnunluq gətirdiyi üçün həyatın
qorunmasına görə kasıblarla varlıların dövlətə borcu eyni dərəcədə böyükdür. Əgər
varlılar kasıbların xidmətlərindən istifadə edirlərsə, onda onlar yalnız özlərinə görə
deyil, xidmətlərində olanlara görə də dövlət qarşısında borcludurlar. Deyilənlərdən
belə nəticə çıxır ki, vergitutmanın bərabərliyi istehlakın bərabərliyi ilə daha yaxşı
müəyyən edilir, nəinki eyni istehlaklı insanların sərvətinin miqdarı ilə. T.Hobsun
fikrincə, istehlak həyatdan zövq almağa imkan verdiyi üçün vergitutma da istehlakın
üzərində qurulmalıdır [8].
Dövlət hamı üçün eyni müdafiə şəraiti yaradır. Bəs bu eyni şəraitdə öz əməyinin
nəticələrindən qənaətlə istifadə edən və çox işləyən insan nəyə görə az işləyən və
əldə etdiyini tamamilə istehlaka yönəldən insanla eyni dərəcədə vergiyə cəlb olun-
malıdır? Əgər şəxsin istehlakı vergiyə cəlb olunursa, onda o öz istehlakı müqabilində
vergi ödəyir və dövlət fərdlərin bədxərcliyindən itki vermir, yəni dövlət bədxərc
fərdlər üçün əlavə nisbi müdafiə xərclərini çəkməli olmur.
Xərc vergisinin göstərilən üstünlüklərinə baxmayaraq, bir çox iqtisadçılar bu
ideyanı qəbul etmədilər. İdeal vəziyyət üçün qəbul oluna bilən bu ideyanın reallıqda
həyata keçirilməsi çoxlu suallar doğurduğu üçün bir çox iqtisadçılar xərclərə birbaşa
vergilərin perspektivinə nikbin baxmamışlar.
5/2013
78
Nikolas Kaldor fiziki şəxslərin xərclərinə birbaşa verginin tətbiqi ideyasını daim
dəstəkləmiş və Hindistan hökumətinin məsləhətçisi (1956) olarkən vergi siyasəti
üzrə dövlət qərarlarının qəbulu prosesində həmin ideyalardan geniş istifadə etmişdir.
O, birbaşa vergilərin bazasını varidata, kapitalın artımına, hədiyyələrə tətbiq olunan
vergilərlə və fiziki şəxslərin xərclərinə proqressiv verginin tətbiqi ilə artırılmasını
təklif edirdi.
O dövrdə Hindistanda yığımın səviyyəsi 10%-dən aşağı idi və formalaşmış
ənənələrə görə yüksək təminatlı ailələr özlərinin statuslarını nümayiş etdirmək üçün
bahalı zinət əşyalarına, avtomobillərə, qəsrlərə və digər belə nemətlərə hədsiz
dərəcədə çox pul xərcləyirdilər. Proqressiv xərc vergisi yığımın stimullaşdırılması
və israfçılığın qarşısını almaq üçün yaxşı vasitə hesab olunurdu.
N.Kaldor hesab edirdi ki, aşağı vergi dərəcəli və etibarlı vergi sistemi daha
yaxşıdır, nəinki xarici görünüşünə görə vergi bazasını genişləndirən, amma “ədalətli
inzibati müdaxiləni” tələb edən sistem.
O dövrdə istehlak xərclərinin müəyyən edilməsi məsələləri də əsas müzakirə
obyekti idi. N.Kaldor sübut etməyə çalışırdı ki, müvafiq muhasibat uçotunun köməyi
ilə xərcləri çətinlik çəkmədən müəyyən etmək olar. Bu zaman fiziki şəxslərin in-
vestisiya və yığıma yönəltdiyi xərclər vergi bazasına daxil edilmir.
Kaldor planı Hindistan Parlamentinin 13 iyun 1957-ci il tarixdə qəbul etdiyi xərc
vergisi haqqında Aktın əsasında dayanırdı. Həmin Akt 1 aprel 1958-ci ildən qüvvədə
idi.
Bu Akta görə, illik istehlak xərcləri 24 min rupidən yüksək olan fiziki şəxslər
xərc vergisinin ödəyicisi hesab olunurdu və bu məbləğə yığım və investisiya xərcləri
daxil edilmirdi. Vergi dərəcəsi proqressiv şkala əsasında müəyyən edilirdi. Əlavə 10
min rupi xərc 10%-lə, istehlak xərcləri 35 mindən artıq olan şəxslərin xərcləri isə
maksimal dərəcə ilə vergiyə cəlb olunurdu. Xərc vergisi illik gəliri 60 min rupidən
çox olan ailələrə də şamil olunurdu. Bu vergi növü hüquqi şəxslərə aid edilmirdi [9].
Lakin xərc vergisinin ilk tətbiqi uğurlu alınmamışdı. Fiziki şəxslərin istehlak xərc -
lərinin dürüst müəyyən edilməsindəki çətinliklər və vergi tutulan minimal xərci
səviyyəsinin yüksəkliyi bu vergidən büdcə mədaxilinin azalmasını şərtləndirirdi.
Buna görə də, Kaldor vergisi adlanan bu vergi Hindistanda 1966-cı ildə ləğv edildi.
N.Kaldorun təklif etdiyi xərc vergisi Seylonda (indiki Şri-Lanka) da 1960-cı ildən
tətbiq olunmuş, lakin əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olması və bu ölkədə na -
tural təsərrüfatın daha geniş yayılması səbəbindən qısa müddət sonra ləğv edilmişdir
[9].
Fiziki şəxslərin xərc vergisinin tətbiqində istehlak xərclərinin məhdudlaşdırılması
və yığımın stimullaşdırılması ilə bağlı olan tənzimləyici funksiyanın və xərc ver-
gisindən daxilolmalar üzrə fiskal funksiyanın reallaşdırılmasındakı praktiki çətin-
liklər onun iqtisadi qənaətcillik amili kimi qeyri-səmərəliliyini və fiskal alət kimi
qeyri-cəlbediciliyini üzə çıxardı.
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
5/2013
79
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
İlk tətbiqinin uğursuzluğu xərclərə birbaşa verginin gələcəyi ilə bağlı ümidsizliyi
artırırdı. İqtisad elmində belə bir fikir formalaşmışdır ki, xərc vergisinin tətbiqində
real xərclərin uçotu və bu xərclərə nəzarətlə bağlı inzibatçılıq üzrə həll olunması çox
çətin olan metodoloji problemlər var. Aradan qaldırılması mümkün olmayan inzi-
batçılıq problemlərinin mövcudluğu isə xərc vergisi ilə bağlı müzakirələri mənasız
edir.
Ötən əsrin 70-ci illərində xərc vergisinə maraq artmağa başlamışdı. Fiskal
siyasətin praktiki məsələlərinə həsr olunmuş tədqiqatlarda xərc vergisinin sosial
ədalət, səmərəlilik və inzibatçılıq baxımından gəlir vergisindən yaxşı olması barədə
əsaslı fikirlər irəli sürülürdü. Lakin, xərc vergisinin inzibatçılıq baxımından tətbiq
olunma məsələləri və yeni vergitutmanın xüsusiyyətləri diqqətdən kənarda qalmışdır.
Xərc vergisi acı reallığın prizmasında səmərəli görünməsə də, onun ədalətlilik və
bərabərlik baxımından aşkar üstünlükləri bu ideyanın yaşamasını təmin etməkdədir.
Xərc vergisinin ötən əsrdə praktikada tətbiqinin çətinliyi onun perspektivsiz-
liyinin əsas arqumenti kimi qəbul olunurdu. Lakin, müasir dövrdə informasiya-
texnologiyalarının yüksək inkişaf səviyyəsi, vergi sistemlərində bu
texno-
logiyalardan geniş istifadə xərclərin dəqiq uçotunun aparılmasını və vergi inzi
-
batçılığının imkanlarını əsaslı şəkildə artıraraq keyfiyyətcə yeni sosial-iqtisadi
mühitin formalaşmasına şərait yaratmışdır. Müasir texniki imkanlar bu vergi
növünün inzibatçılığı ilə bağlı problemlərin həllolunmazlığını aradan qaldırır. Bir
çox iqtisadçılar inzibatçılıq çətinliklərinin birbaşa xərc vergisinin tətbiqi üçün
ciddi
maneə olmadığını göstərirlər.
Fiziki şəxslərin istehlak xərclərinə birbaşa vergi konsepsiyasının növbəti nəzəri
inkişafı Kembric Universitetinin professoru, 1977-ci ildə Nobel mükafatı laureatı
Ceyms Eduard Mid (1907-1995) tərəfindən davam etdirilmişdir. O, xərc vergisinə
müxtəlif yanaşmaları tədqiq edərək müəyyən etmişdir ki, xərc vergisi aşağıdakı
üstünlüklərə malikdir [10]:
ədalətlilik və səmərəlilik baxımından daha yaxşı vergitutmanı təmin edir;
müəyyən edilməsində daha az ziddiyyətlərlə qarşılaşır;
muzdlu əməkdən və investisiyalardan gəlirlərin fərqləndirilməsi ilə ortaya
çıxan problemlərdən yan keçməyə imkan verir;
müəyyən hədlərdə daha yüksək vergi dərəcələrini təyin etməyə imkan verir.
Bu fikirləri ümumiləşdirsək və utilitarizmin banisi İeremiy Bentamın ( 1748-1832)
təbirincə desək belə bir fikri ifadə edə bilərik: xərclərin vergiyə cəlb olunmaması
ona gətirir ki, şəxsin iqtisadi sistemdən aldığı məmnunluq həddi onun bu sistemin
yaşaması və inkişafı üçün çəkdiyi iztirab həddindən çox olur, yəni cəmiyyətin bəzi
üzvləri iqtisadi sistemin inkişafında roluna görə deyil, başqa qabiliyyətlərinə görə
bu sistemdən daha çox faydalanmaq imkanı qazanırlar.
Belə halda isə iqtisadi sistemin verdiyi nemətlərdən istifadədə ədalətsizlik və
səmərəsizlik yaranır.
5/2013
80
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
3.Xərclərə birbaşa verginin tətbiqi - alternativ yanaşma kimi
Gətirilən arqumentlər birbaşa xərc vergisinin tətbiqi üzrə təcrübənin azlığının və
inzibatçılıq problemlərinin bu ideyanı inkar etmədiyini göstərir. Xərc vergisinin
bazasını həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər üçün müəyyən etmək olar.
Əgər istehsal amillərindən istifadə və büdcə öhdəlikləri prizmasından yanaşsaq,
onda xərc vergisinin tətbiq olunduğu sistemdə sahibkarlar üçün bərabər vergi mühiti
yaradıldığını deyə bilərik. İstehsal amillərinin məhdudluğu onlardan qənaətli və
səmərəli istifadəni tələb edir. Bu amillərdən istifadəyə əsasən verginin tətbiqi, belə
istehlaka görə dövlətə məcburi ödənişləri nəzərdə tutur.
Xərc vergisinin tətbiqi müəssisələri və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki
şəxsləri xərclərinə daha çox qənaət etməyə yönəldəcək. Bu isə həm xərclərin, həm
də qiymətlərin yüksəlməsinə məhdudlaşdırıcı təsir göstərə bilər. Xərclərin vergiyə
cəlb edilməsi rentabelliyi aşağı səviyyədə olan müəssisələri ya istehsalı dayandır-
mağa, ya da modernizasiya etməyə vadar edə bilər. Nəticədə mənfəətin istehsalın
inkişafı və vergilərin ödənilməsi mənbəyi olaraq rolu kəskin şəkildə artır. Əgər mən-
fəət vergiyə cəlb olunmursa, onda müəssisələrdə mənfəətin süni sürətdə azaldılması
motivasiyası aradan qalxar, real istehsal həcmlərinin gizlədilməsinə ehtiyac qalmaz.
Xərc vergisinin üstünlüklərindən biri də onun sahibkarların investisiya və inno-
vasiya motivasiyasını gücləndirməsidir. İnvestisiya xərcləri, o cümlədən amortiza-
siya ayırmaları bu halda vergi tutulan xərclərə daxil edilmədiyi üçün vergi
məbləğlərinin investisiya qərarlarının qəbulunda məhdudlaşdırıcı rolu aradan
qalxmış olur. Xərclərin azaldılmasına imkan verən yeni istehsal vasitələrinin və
texnologiyaların tətbiqi vergi ödənişlərinin azaldılması və mənfəətin artırılması va-
sitəsinə çevrilir. Bu isə öz növbəsində müvafiq sahələrin, elmi-tədqiqatların və belə-
liklə, bilik iqtisadiyyatının inkişafına təkan verə bilər.
Xərc vergisi dolayı vergilərlə birlikdə istehlakı məhdudlaşdırmaqla, yığımı isə
stimullaşdırmaqla əhalinin gəlirlərinin təkrar bölgüsünün strukturunu investisiyaların
xeyrinə dəyişə bilər (Qrafik 1).
Əhalinin gəlirlərinin bölgüsünün strukturunun və onun dinamikasının təhlili
göstərir ki, bu gəlirlərin çox böyük hissəsi istehlaka yönəlir. Belə ki, istehlak xərc -
lərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi 2000-ci ildə 81%, 2008-ci ildə 77%, 2011-ci ildə
isə 73% səviyyəsində olmuşdur. Gəlirlərin yığımlara yönəldilən hissəsinin xüsusi
çə kisinin 19-27% arasında olması faktı ölkəmizdə əhalinin istehlaka meyillilik həd-
dinin yüksək olmasını göstərir. Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırılan investisiyalarda
dövlət investisiyalarının payının yüksəkliyi iqtisadi sistemin yığımla bağlı boşluğunu
aradan qaldırır. Lakin belə halın uzunmüddətli perspektivdə davam etməsi milli
gəlirin artımı üçün investisiya qoyuluşlarının təmin edilməsində əhalinin rolunun
zəifləməsinə, əhalinin iqtisadi fəallığının azalmasına və iqtisadi artıma müəyyən
maneələrin yaranmasına şərait yarada bilər. Yığımın ümumi gəlirin istifadəsində xü-
5/2013
81
Qrafik 1. Əhalinin gəlirlərinin istifadə istiqamətləri (milyard manatla)
Mənbə: azstat.gov.az
şəkil 1. Əhalinin gəlirlərinin istifadəsinin strukturu (%-lə)
Mənbə: azstat.gov.az
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
susi çəkisinin 2006-cı ildən başlayaraq aşağı templərlə də olsa artımı faktını isə
ölkədə sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində görülən işlərin ilkin
uğurları kimi qiymətləndirmək olar.
Fiziki şəxslərin xərclərinin birbaşa vergilərə cəlb olunması və bu zaman həmin
xərclərin yığımlara yönəldilən hissəsinin vergidən azad edilməsi mövcud vəziyyətin
dəyişdirilməsinə kömək edə bilər. Sahibkarların investisiya motivasiyasının xərc
vergisindən azad olunması vasitəsilə stimullaşdırılması vəsaitlərin mərkəzləşmiş
dövlət büdcəsi vasitəsilə təkrar bölgüsü və yaxud dolayı vergilər vasitəsilə güc -
ləndirilməsi mexanizminin səmərəliliyini xeyli yüksəldə bilər. Dövlət büdcəsinin in-
vestisiya layihələri əsasən iqtisadiyyatın istehsal amillərindən biri olan infrastuktur
layihələrinin inkişaf etdirilməsinə yönəlir və daha çox ictimai xarakter daşıyır.
5/2013
82
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
Dolayı vergilər isə asanlıqla sonrakı alıcıların üzərinə qoyulur və onun bütün ağırlığı
son istehlakçının üzərinə düşür. Nümunə üçün, avtomobil yanacağına aksizlərin yük-
səldilməsi son nəticədə ictimai nəqliyyatda gediş haqlarının yüksəlməsinə və bu
nəqliyyat növündən istifadə edən az təminatlı təbəqənin xərclərinin artması ilə
nəticələnir, yəni bu aksizi istehsalçı deyil, son istehlakçı ödəmiş olur.
Nağdsız hesablaşmalar sisteminin inkişafı və nağd dövriyyənin minimuma
endirilməsi hər bir şəxsin xərcləri və gəlirlərinin uçotuna nəzarəti təmin etməyə
imkan verir. Deməli, birbaşa xərc vergisinin tətbiqinin inzibatçılıq çətinlikləri aradan
qalxmış olur.
4.Ədalət və bərabərlik prinsiplərinin gəlir vergisində tətbiqi praktikası
Vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətlilik prinsiplərinə görə vergi ödəyi-
cilərinin dövlətin fəaliyyətinin maliyyə təminatında iştirakı onların dövlətin himayəsi
və dəstəyi ilə əldə etdiyi gəlirə mütənasib olmalıdır. Yəni, dövlətin yaratdığı şəraitdən
istifadə edərək daha çox sərvət əldə edən ödəyicilər müvafiq olaraq daha çox vergi
ödəməlidirlər. İlk baxışdan tam aydın olan bu yanaşma müəyyən sualların yaran-
masına gətirir. Nümunə üçün, verginin məbləği necə müəyyən edilməlidir:
ödəyicinin rifahına, yoxsa onun gəlirlərinin və əmlakının artmasına mütənasib qay-
dada?
Qeyd olunanlar vergitutmanın bərabərliyi və ədalətliliyi ilə bağlı tədqiqatlarda
ümumi qəbul olunmuş fikrin olmadığını göstərir.
Vergi Məcəlləsinin 101.1-ci maddəsinə görə fiziki şəxslərin muzdlu əməkdən
aylıq gəlirlərinin 2500 manatadək olan hissəsi 14%, 2500 manatdan yüksək olan
hissəsi isə 25%-lik vergi dərəcəsi ilə vergitutmaya cəlb olunur. Burada həm propor-
sional, həm də proqressiv vergitutmanın əlamətlərini görmək olar. Fiziki şəxslərin
gəlirin miqdarına görə 2 qrupa ayrılması və verginin yüksək gəlirlərdən daha böyük
vergi dərəcələri ilə tutulması proqressiv yanaşmadan xəbər verir. Amma təyin edilmiş
qruplar daxilində vergitutma proporsional xarakter daşıyır.
Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, proporsional vergi sistemində (verginin məbləği
gəlirin məbləğinə mütənasib qaydada müəyyən edilir) tətbiq olunan sabit vergi
dərəcələri gəlirin artımı ilə vergi məbləğinin də artmasını təmin edir və beləliklə,
ədalətlilik prinsipinə riayət olunur. Proqressiv vergi sisteminə (gəlir artdıqca vergi
dərəcəsi artır) üstünlük verən tədqiqatçılar isə əks arqumentlər gətirərək propor-
sional vergi sistemində ədalətlilik prinsipinin pozulduğunu qeyd edirlər [11, 12].
Azərbaycanda fiziki şəxslərin muzdlu işdən gəlir vergisinin ümumi olaraq hansı
sistemə aid olduğunu müəyyən etmək üçün milli iqtisadiyyatın sahələri üzrə orta
aylıq əmək haqqı göstəricisinin və onun dinamikasını təhlil edək (Qrafik 2).
Qrafik 2-dən göründüyü kimi, 2000-2011-ci illərdə ən yüksək əmək haqqı mütə-
madi olaraq neft-qaz hasilatı sənayesində və maliyyə-sığorta sahəsində müşahidə
5/2013
83
olunur. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu sahələr üçün kadr hazırlayan təhsil
sahəsində çalışan şəxslərin əmək haqları isə həmin sahələr üzrə orta əmək haqqı
səviyyəsindən 4-5 dəfə aşağıdır. İqtisadiyyat üzrə orta aylıq nominal əmək haqqının
2011-ci ildə 364,2 manat olması faktı və bu göstəricinin 2500 manatdan 8,6 dəfə az
olması muzdlu əməkdən gəlir vergisinin ödəyicilərinin ikinci qrupuna düşən şəxs-
lərin xüsusi çəkisinin muzdla işləyənlərin ümumi sayında kifayət qədər az olması
barədə mülahizə yürütməyə imkan verir. Bu mülahizəni neft və maliyyə sektor-
larında məşğul olanların sayının ümumi məşğul əhalinin sayında xüsusi çəkisinin
1-2% intervalında olması faktı isə bir qədər də gücləndirir (Qrafik 3).
Deməli, Vergi Məcəlləsində təsbit olunmuş muzdlu işdən gəlir vergisini ədalətlilik
və bərabərlik prinsiplərinə riayət olunma məsələsinin tədqiqində ümumi olaraq proq -
ressiv vergi sistemi kimi qəbul edə bilərik.
Qrafik 2. İqtisadiyyatın sahələri üzrə orta aylıq əmək haqqı (manatla)
Mənbə: azstat.gov.az
Qrafik 3. İqtisadiyyatın sahələri üzrə məşğul əhalinin ümumi məşğul əhalinin
sayında xüsusi çəkisi (%-lə)
Mənbə: azstat.gov.az
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
5/2013
84
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
İndi isə belə proqressiv vergitutmanın - gəlirlərin vahid dərəcə ilə vergiyə cəlb
olunmasının ədalət prinsipinə uyğunluğunu araşdıraq. Muzdlu əməkdən gəlir əldə
edən fiziki şəxsin vergilərin ödənilməsindən sonra sərəncamında qalan gəliri həm
özü, həm də ailə üzvləri üçün minimal həyat səviyyəsini təmin etmək, yəni normal
qidalanma, yaşayış şəraiti, təhsil, səhiyyə, mədəniyyətlə bağlı xərcləri ödəmək üçün
yetərli olmalıdır. Əgər dövlətin və cəmiyyətin yaratdığı şəraitin hamı üçün eyni
olduğunu qəbul etsək, onda vergi ödəyicilərinin minimal həyat şəraitinin təmin
edilməsi üçün çəkməli olduqları xərclərin də müəyyən dərəcədə eyni səviyyədə ol-
ması mülahizəsini səsləndirə bilərik. Deməli, hər bir şəxs həyat fəaliyyətini davam
etdirmək üçün əldə etdiyi gəlirdən vergi ilə bərabər, həm də yaşayış minimumu qədər
vəsait xərcləməlidir (hər iki xərc növü məcburi hesab oluna bilər). Bu halda müxtəlif
gəlirli ödəyicilərin ödədiyi vəsaitin sərəncamda qalan vəsaitdə xüsusi çəkisi fərqli
olacaqdır. Bu fikrin riyazi ifadəsi üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edək:
,
Burada:
v - ödənilmiş verginin vergi ödəyicisinin sərəncamında qalan potensial vəsaitdə
xüsusi çəkisi (pensiya fonduna ödənişlər şərti olaraq bu düsturda nəzərə alınmayıb);
v - gəlirdən ödənilmiş verginin məbləği;
M - bir nəfərin yaşayış minimumunu təmin etmək üçün tələb olunan aylıq xərc
(yaşayış minimumu haqqında Qanunla hər il üçün təyin olunur);
a - muzdlu işdən gəlir vergisi ödənildikdən sonra şəxsin sərəncamında qalan
aylıq gəlir.
Ödənilmiş verginin vergi ödəyicisinin sərəncamında qalan potensial vəsaitdə xü-
susi çəkisi göstəricisi aşağı əməkhaqqı alan insanlar üçün daha böyük olur.
Göstərilən fikri əyani bir misalda aydınlaşdıraq. Tutaq ki, aylıq əməkhaqqı 500 və
1000 manat olan və güzəşt hüquqları olmayan iki fiziki şəxs var. Birincinin gəlir
vergisi 70 manat, digərinin isə 140 manat olacaq. Azərbaycanda yaşayış minimu-
munun həddi 2013-cü ildə əmək qabiliyyətli şəxslər üçün 125 manat səviyyəsində
qəbul edilmişdir. Deməli, gəlir vergisinin ödənilməsindən və yaşayış minimumunun
təmin edilməsindən sonra birincinin sərəncamında 305 manat, digərinin sərən-
camında isə 735 manat qalacaq. Yaşayış minimumunun təmin edilməsi xərclərini
insanlar üçün şərti-məcburi xərc kimi qəbul etmək olar. Əks halda, yaşayış minimu-
munu təmin edə bilməyən şəxslər həyat fəaliyyətini uzun müddət təmin etmək iqti-
darında olmurlar.
Verilənləri yuxarıdakı düsturda yerinə yazsaq, görərik ki, şərti-məcburi ödənişlər
500 manat əməkhaqqı alan üçün 22,9%, 1000 manat əməkhaqqı alan şəxs üçün isə
19,04% təşkil edəcəkdir. Aparılan sadə hesablama gəlir vergisi üzrə vahid dərəcənin
5/2013
85
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
reallıqda reqressiv (reqressiv vergi - gəlir artdıqca vergi dərəcəsi azalır və əksinə
gəlir azaldıqca vergi dərəcəsi artır) nəticələrə gətirdiyini göstərir. Belə yanaşma
fiziki şəxslərin muzdlu əməkdən gəlir vergisi üzrə mövcud praktikada ədalət və
bərabərlik prinsiplərinə riayət olunması məsələsi barədə düşünməyə vadar edir.
Əhalinin gəlirlərinin mənbələrinin strukturuna baxdıqda bu gəlirlərin əsas
hissəsinin sahibkarlıq fəaliyyətindən və muzdlu işə görə əməkhaqqından daxil olan
gəlirlərdən ibarət olduğunu görə bilərik (şəkil 2).
şəkil 2. Əhalinin gəlirlərinin mənbələri (milyard manatla)
Mənbə: azstat.gov.az
Əhalinin ümumi gəlirləri 2011-ci ildə 30,6 milyard manat səviyyəsində olmuşdur
ki, bu da 2000-ci illə müqayisədə 7,58 dəfə, 2005 və 2010-cu illərin həmin göstəri-
cisindən isə müvafiq olaraq 3,8 və 1,12 dəfə çox olmuşdur. Əhalinin əmək haqqından
gəlirləri 2011-ci ildə 2000, 2005 və 2010-cu illərlə müqayisədə müvafiq olaraq 7,02,
2,4 və 1,02 dəfə artmışdır. Əhalinin sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirləri isə 2011-ci
ildə 2000, 2005 və 2010-cu ilə nisbətən müvafiq olaraq 9,4, 5,6 və 1,3 dəfə çox ol-
muşdur. Göründüyü kimi, əhalinin gəlirlərində sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər
daha böyük sürətlə artmaqdadır.
Əhalinin gəlirlərinin mənbələr üzrə strukturuna baxdıqda sahibkarlıq
fəaliyyətindən gəlirlərin əsas mənbə olduğunu və bu fəaliyyətdən gəlirlərin daha
böyük sürətlə artdığını görə bilərik (şəkil 3). Əməkhaqlarının ildən ilə artmasına
baxmayaraq, sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərin ümumi gəlirlərdə xüsusi çəkisinin
artmasını ölkədə sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində görülməkdə
olan sistemli tədbirlərin, xüsusilə vergi sistemində aparılan islahatların uğurlu
nəticələri kimi qəbul etmək olar.
5/2013
86
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
5.nəticə
Muzdlu işdən gəlir vergisi üzrə mövcud vergitutma qanunvericilikdə proqressiv
sistemə uyğun gəlsə də, ümumi olaraq proporsional xarakter daşıyır. Muzdlu işdən
aylıq gəliri 2500 manatdan yüksək olan şəxslərin sayının kifayət qədər az olması
belə gəlirlərdən verginin praktiki olaraq bir dərəcə ilə hesablanmasına gətirir. Əgər
insanların yaşayış minimumunu təmin etmək üçün çəkməli olduqları xərcləri də
nəzərə alsaq, onda belə vergitutmanın praktikada reqressiv nəticələrə gətirməsi
barədə fikri irəli sürmək olar. Belə hal gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsində ədalət və
bərabərlik prinsiplərinə riayət olunma dərəcəsi barədə müəyyən suallar doğurur.
Buna görə də, muzdlu işdən gəlirlərin bir neçə vergi dərəcəsi ilə vergiyə cəlb olun-
ması məsələsi aktuallaşır.
İqtisad elmində ədalət və bərabərlik prinsiplərini təmin etməsinə görə xərclərə
birbaşa vergilərin gəlir vergisindən daha üstün mövqedə olması fikri mövcuddur.
Belə vergitutmanın inzibatçılığının mürəkkəbliyi onun tətbiqi üçün əsas maneə hesab
olunur. İnformasiya-texnologiyalarının yüksək inkişafı və vergi sistemində bu
texnologiyaların geniş tətbiqi xərc vergisinin tətbiqi üçün praktiki çətinlikləri aradan
qaldırır. Lakin xərc vergisinə keçidin inzibatçılığında mürəkkəb problemlər qarşıya
çıxa bilər. İqtisadi münasibətlərin qloballaşması isə xərc vergisinin bir ölkədə
əlahiddə tətbiqini daha da mürəkkəbləşdirir.
Mövcud vergitutma praktikasında ədalət və bərabərlik prinsiplərinə riayət olun-
manın təmin edilməsi üçün Vergi Məcəlləsinin 102-ci maddəsində gəlir vergisindən
çoxsaylı azadolmalar və güzəştlər nəzərdə tutulub. Bu güzəştlərin göstərilən prinsip -
lərin təmin olunması üçün ünvanlılığının və səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi xü-
susi tədqiqatın aparılmasına zərurət yaradır.
5/2013
87
şəkil 3. Əhalinin gəlirlərinin mənbələr üzrə strukturunun dinamikası (%-lə)
Mənbə: azstat.gov.az
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
Ədəbiyyat siyahısı
1. http://az.trend.az/capital/business/2171078.html - “Trend” İnformasiya Agentliyi -
nin saytı.
2. http://www.worldbank.org/en/topic/poverty/ - Dünya Bankının saytı.
3. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_summary_RU.pdf - Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının İnkişaf Proqramının saytından.
4. Милль Дж. (1981). Основы политической экономики. В 3 т. Т. 3. Москва:
“Прогресс”, 448 с. (Mill C. (1981). Siyasi iqtisadın əsasları. 3 cilddə. 3-cü cild.
Moskva: “Proqress”, 448 s).
5. Fіsher I. (1942). Constructive income taxation. A proposal for reform by Irving
Fisher. N.Y. - London, Harper & Brothers Publishers. (Fişer İ. (1942). Konstrutiv
gəlir vergisi. İrvinq Fişerin reforma üçün təklifləri. N.Y.-London, Harper & Bro -
thers nəşriyyatı)
6. Fisher I. (1943). Destructive taxation: a rejoinder. “Columbia Low Review”, bl.
43, №2, p. 170. (Fişer İ. (1943) Destruktiv vergitutma: etiraz. “Kolumbiya Hüquq
Məcmuəsi”, bl. 43, №2, s. 170).
7. Кaldоr N. (2003). An Expenditure Tax. London, Routledge Library Ed., “Econo-
mics”, p.11. (Kaldor N. (2003). Xərc vergisi. London, Routlec Kitabxanası
nəşriyyatı, “Ekonomiks”, s. 11).
8. Гоббс Т. (1991). Левиафан, или материя, форма и власть государства церков-
ного и гражданского. Соч. в 2 т. Т. 2. Москва: “Мысль”, с. 269. (Hobs T.
(1991) Leviafan, və ya kilsə və vətəndaş dövlətinin materiyası, forması və
hakimiyyəti. 2-ci cild. Moskva, “Mısl”, 269 s.).
9. Кaldоr N. (1956) Indian tax reform: report of a survey Ministry of Finance. Go -
vernment of India publication. New Delhi. (Kaldor N. (1956) Hindistanın vergi
islahatı: Maliyyə Nazirliyinin tədqiqatı üzrə hesabat. Hindistan hökumətinin
nəşri. Nyu Dehli).
10. The structure and reform of direct taxation. Report of a Committee chaired by
Professor J.E. Mead. (1978) London, p. 44 (Birbaşa vergilərin strukturu və isla-
hatı. Professor C.E.Midin rəhbərlik etdiyi Komitənin hesabatı. (1978). London,
s. 44)
11. Пансков В.Г. (2008). “О принципах налогообложения физических лиц”,
ж-л Финансы, №1, с. 28-33. (Panskov V.Q. (2008). Fiziki şəxslərin gəlir ver-
gisinin prinsipləri barədə, “Maliyyə” j-lı, №1, s. 28-33).
12. Пансков В.Г. (2013). “Каким быть налогу на роскошь в Российской налого-
вой системе”, ж-л “Финансы”, №6, с. 9-14 (Panskov V.Q. (2013). Rusiyanın
vergi sistemində zinət vergisi necə olmalıdır? “Maliyyə” j-lı, №6, s. 9-14)
5/2013
88
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
Сейфуллаев Ильгар Зульфигар оглы
д.ф.э., доц.,
Учебный Центр Министерства Налогов Азербайджанской Республики
Вопросы применения принципов равенства и справедливости
при налогообложении доходов физических лиц
Аннотация
Цель исследования – исследование вопросов применения принципов равен-
ства и справедливости при определении налога на доходы физических лиц.
Методология исследования – сравнительный анализ и обобщение.
Выводы исследования – в аспекте принципов равенства и справедливости
даны предложения в направлении улучшения практики по определению налога
на доходы с работ по найму.
Ограничения исследования – относительность понятий равенства и справед-
ливости, ограниченность информационной базы.
Практическая значимость исследования – возможность использования в
качестве научного источника при подготовке мер в направлении обеспечения
принципов равенства и справедливости в налогообложении.
Оригинальность и научная новизна исследования – на основе сравнитель-
ного анализа обобщены теоретические положения по прямому привлечению
к налогообложению доходов и расходов.
Ключевые слова: налог на доходы, налог на расходы, принципы налого-
обложения.
5/2013
89
Seyfullayev ılgar zulfigar oglu
ass.prof,
Training Center for Ministry of Taxes of Azerbaijan Republic
The application of the principles of equality and fairness
in the taxation of personal income
abstract
Purpose – research issues of the application of the principles of equality and fair-
ness in determining the tax on personal income
Design/methodology – comparative analysis and synthesis.
Findings – suggest measures for improving the security principles equality and
fairness in the determination of income tax.
Research limitations – the relativity of the concepts of equality and justice, and
the limited information base.
Practical implications – сan be used as a research source in the preparation of
measures to promote the principles of equality and fairness in tax policy.
Originality/value – based on a comparative analysis are summarized theoretical
principles of direct taxation of income and expenses of individuals.
Keywords: an income tax, an expenditure tax, taxation principles.
JeL classification codes: I31, I38, E62, H21, O23
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 23.08.13.
Təkrar işlə
nməyə göndərilmişdir: 27.08.13.
Çapa qəbul olunmuşdur: 04.10.13.
İ.Seyfullayev
FİzİKİ ŞƏxSlƏRİn gƏlİR VERgİSİnDƏ BƏRABƏRlİK VƏ ƏDAlƏTlİlİK ...
5/2013
90
Dostları ilə paylaş: |