65
UOT 330.101:330.837:330.8
Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlar
Xülasə
Tədqiqatın məqsədini - çox mürəkkəb təsərrüfat, sosial, təşkilati, elmi-texnoloji
sistem olan milli iqtisadiyyata nəzəri baxışların araşdırılması və onların özünəməx-
sus xüsusiyyətlərinin əsaslandırılması təşkil edir.
Tədqiqatın metodologiyası - sistemli yanaşma və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri - milli iqtisadiyyata dair nəzəriyyənin inkişafı baxımdan
yeni elmi-nəzəri əsaslandırmaların müəyyən edilməsi.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri - elmi-nəzəri əsaslar baxımından daha geniş araşdır-
malar tələb olunur.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - milli iqtisadiyyatların yeni inkişaf konsep-
siyalarının hazırlanmasında elmi mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - milli iqtisadiyyat nəzəriyyəsi ilə bağlı
yeni elmi-tədqiqat əsaslandırmalarından biri kimi çıxış etməsi.
Açar sözlər: iqtisadi nəzəriyyə, milli iqtisadiyyat, institusionalizm.
1. Giriş
Hər bir ölkənin milli iqtisadiyyatı çox mürəkkəb təsərrüfat, sosial, təşkilati, elmi-
texnoloji sistemdir. O, ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyət prosesində yığılmış potensialın
reallaşması nəticəsində əldə olunan məcmu iqtisadi səmərəyə malikdir. Onların
arasında təbii-resurs, istehsal, əmək, elmi-texniki və digər potensialları ayırmaq
məqsədəuyğundur.
Milli təsərrüfat sisteminin inkişafı milli bazarın yaranmasına və təkmilləşdirilmə-
Həmidova Mehriban Yadulla qızı*
iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru
*Bakı Dövlət Universiteti, Bakı şəhəri, AZ 1148 Z.Xəlilov 23
perviz595959@mail.ru
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 10/2011.
İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏ
Səh.65-74
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
sinə gətirib çıxarır ki, bunun da hüdudlarında onun ayrı-ayrı seqmentləri: əmtəə və
kapital bazarları, xidmətlər bazarı, əmək bazarı, daşınmaz əmlak bazarı, əqli
mülkiyyət bazarı, istehsal vasitələri bazarı və s. formalaşır və fəaliyyət göstərir. Elə
bu məqalə də milli iqtisadiyyatı institusional mövzu səmtində dərk etməyə cəhddir.
Eyni zamanda, vurğulanır ki, tədqiqatın orijinallığını milli iqtisadiyyatın sərbəst sahə
kimi təşəkkülünü hazırlayan, klassik siyasi iqtisadın formalizm və abstraksiyasına
qarşı qəti etiraz olan tarixi məktəbin inkişafı üzrə spesifikliyi ilə fərqlənən elmi-
tədqiqat əsaslandırmalarından biri kimi çıxış etməsi səciyyələndirir.
2. Klassik siyasi iqtisadı tənqid edən tarixi yanaşmalar və
onların səciyyəvi xüsusiyyətləri
Klassik siyasi iqtisadın ilk tənqidçisi kimi alman iqtisadçısı Fridrix List (1789-
1846) çıxış etmişdir. Özünün “Siyasi iqtisadın milli sistemi” əsərində siyasi iqtisada
universal və ən təkmil sistem kimi yox, tarixi elm kimi yanaşır və millətin iqtisadi
inkişafının beş mərhələsini ayırır. Belə tarixi yanaşma təsadüfü deyildi, axı F.List
ilk növbədə öz ölkəsinin (Almaniyanın) inkişaf xüsusiyyətlərini əks etdirmək
istəyirdi.
Tarixin özü ən böyük millilikdir. Ona görə də, A.Smitin kosmopolitik iqtisadiy-
yatını tənqid edərkən, F.List ilk növbədə milli iqtisadçı kimi çıxış edir. “Mübadilə
qiymətliləri siyasi iqtisadı” əsərində istehsal qüvvələrinin milli iqtisadi nəzəriyyəsini
qarşı qoyur ki, bunun da mərkəzində əmək bölgüsü yox, daxili bazarın xarici
üzərində prioriteti dayanır. Nisbi üstünlüklərdən əsasən varlı dövlətlərin istifadə edə
biləcəyini, fritriderçiliyin
1
isə, qabaqcıl millətlərə sərfəli olduğunu anlayaraq, o, pro-
teksionist siyasətin pərdəsi altında Almaniyanın kompleks inkişafını müdafiə edir
(fabrik-zavod sənayesinin əkinçiliklə harmonik ahəngi). O, hesab edir ki, protek-
sionist siyasəti nəticəsində qiymətlərin artırılması millətin sənaye tərbiyəsi vasitəsi
olacaq [9].
Məhz F.Listin baxışları milli iqtisadiyyatın sərbəst sahə kimi təşəkkülünü hazır-
layan tarixi məktəbin inkişafını müəyyən etdi. Tarixi məktəb insanı ikinci dərəcəli
detala çevirən klassik siyasi iqtisadın formalizm və abstraksiyasına qarşı qəti etiraz
oldu. O, insan amilinin bəşəriyyətin inkişafında oynadığı rolun artan düşüncəsini
əks etdirdi.
Öz inkişafında tarixi məktəb üç: köhnə (V.Roşer, B.Gildebrand, K.Knis), yeni
(Q.Şmoller, K.Byüher) və ən yeni (V.Zombard, M.Veber) mərhələni keçmişdir [2, 7].
Klassik siyasi iqtisadı tənqid edən alman iqtisadçısı Qustav Şmoller (1838-1917)
faktiki təsərrüfat davranışının dürüst təsvirini təbliğ edir, inkişafın qeyri-iqtisadi
amillərinin, hər şeydən əvvəl, təsərrüfat həyatında mənəvi normaların, etika və
mədəniyyətin rolunu vurğulayırdı [7, 9].
66
M.Həmidova. Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlar
1
Fritriderçilik - iqtisadi nəzəriyyədə, siyasət və təsərrüfat həyatında azad ticarəti və dövlətin sahibkarlıq fəaliyyətinə müdaxilə
etməməsini elan edən istiqamət.
67
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 11/2011.
Alman iqtisadçısı Verner Zombard (1863-1946) müasir kapitalizm genezisinə
həyatın özünəməxsus təzahürü kimi baxaraq, iqtisadi quruluşun xüsusi cizgilərinin
formalaşmasında institutların rolunu təhlil edirdi [9].
Alman iqtisadçısı Maks Veber (1864-1920) kapitalizmin müxtəlif: siyasi, impe-
rialist, fiskal, sənaye növlərini göstərmişdi. Amma, yəqin ki, müasirlərinə M.Veberin
“Protestant etikası və kapitalizm mənəviyyatı” və “Legitim idarəetmənin üç xalis
növü” əsərlərində dürüst ifadə olunan fikirləri daha çox təsir etdi. Bazar təsərrüfatının
mənbəyini avropa sivilizasiyasının özünə xas xüsusiyyətləri ilə birbaşa olaraq
əlaqələndirən ilk əsər digər ölkələrdə həyatın ənənəsi haqqında məsələni kəskin şə-
kildə qarşıya qoydu, bununla əlaqədar, dünya təsərrüfatının o vaxtkı periferiyasının
sürətli kapitalist modernləşdirilməsinin mümkünsüzlüyü göstərilirdi [3, 8].
M.Veberin apardığı əsas idarəetmə növlərinin təsnifatlandırılması göstərdi ki, on-
ların müxtəlif əsasları var: səmərəli-leqal-qanuniləşdirilmiş səmərəli idarəetmə;
ənənəvi-tarixən formalaşmış normalar; xarizmatik-liderin şəxsiyyətinin sadiqliyi,
onun nadir bacarıqlarına: cəsurluğuna, mənəvi keyfiyyətlərinə və natiqliq istedadına
inam. Bu üç “ideal” hökmranlıq növləri nəinki onların prinsipial fərqlərini açdı, həm
də iqtisadi hadisələrin təhlilinə daha adekvat sivil yanaşmanın zəruriliyini
əsaslandırdı.
M.Veber əmin idi ki, iqtisadi inkişaf qanunlarını bilavasitə tarixdən götürmək
olmaz. Real təmayüllərin öyrənilməsi bu və ya digər hadisələrin baş vermə ehtimalını
eyniləşdirməyə imkan verir. Nəzəriyyələrdə mühüm əhəmiyyətə malik olan qiymətli
fikirləri elmi tədqiqatlarla təsdiq etmək çox çətindir. M.Veber inkişafın marksist kon-
struksiyasını inkar etməsə də, hesab edirdi ki, əgər onlar nəzəri cəhətdən doğru ol-
salar belə, daha çox ideal növlərdir [3, 9].
Alman filosofu və iqtisadçısı K.Marksın (1818-1883) tədqiqat mənbəyi maddi,
ictimai-təşkil olunmuş, tarixən müəyyən olunmuş istehsaldır. O, istehsal üsulunu is-
tehsal qüvvələrinin və istehsal münasibətlərinin dialektik vahidliyi kimi, istehsal
qüvvələrinin özünü isə, insanın təbiət üzərində hakimiyyət ölçüsü kimi xarakterizə
edir. K.Marksın nöqteyi-nəzərinə görə, bəşəriyyətin əsas istehsal qüvvəsi istehsal
vasitələri yox, ümumi və peşəkar biliklərə, istehsal təcrübəsinə, əmək vərdişlərinə
malik olan fəhlə, zəhmətkeş, işçi, bacarıq və yaradıcı qüvvəyə malik olan insandır.
K.Marks onların inkişafının keyfiyyətcə müxtəlif mərhələlərini ayırır ki, bunlar da
istehsal münasibətlərinin daxilində və onların vasitəsilə baş verir (təbii istehsal
qüvvələri, ictimai istehsal qüvvələri, ümumi istehsal qüvvələri) [1, IV. s. 168]. Amma
bu mərhələlərin anlaşması ancaq XX əsrin axırlarında mümkün oldu. XX əsrin
əvvəllərində tam başqa təsəvvür hökmranlıq edirdi. Məhz Rusiyanın görkəmli elm
xadimi Q.V.Plexanovun (1856-1918) sayəsində əmək alətlərinə istehsal qüvvələrinin
müəyyənedici vasitəsi baxışı geniş vüsət aldı [9].
İqtisadi sistemləri bir-birindən ayıran sərhədlər sənaye və elmi-texniki inqilabdır.
Bu sistemlərin hər birinin daxilində daha parçalanmış tipologiya mümkündür ki, bu
da formasiya və sivil yanaşmaların sintezi üçün yolları müəyyənləşdirməyə imkan
verir.
K.Marks və alman filosofu F.Engels ( 1820-1895) tərəfindən işlənmiş tarixin ma-
terialist anlaşması milli iqtisadiyyatın təhlili üçün yeni metodoloji zəminlər yaratdı
[1, I. s. 47-49].
Milli iqtisadi sistemlərin müasir dövrdə öyrənilməsi əsasən institusional iqtisadi
nəzəriyyə əsasında baş verir. Amerika zəminində formalaşan institusionalizm alman
tarixi məktəbinin, ingilis fabiçilərinin, fransız sosioloji ənənəsinin əksər ideyalarını
özündə cəmlədi. Marksizmin də institusionalizmə təsirini inkar etmək olmaz. Köhnə
institusionalizm XIX əsrin axırlarında yaranmış və XX əsrin 20-30-cu illərində
cərəyan kimi formalaşmışdır. O, ekonomikslə marksizm arasında “orta xətti” tut-
mağa cəhd göstərmişdi.
1898-ci ildə Amerika iqtisadçısı Torsteyn Veblen (1857-1929) alman iqtisadçısı
Q.Şmolleri (1838-1917) həddən artıq empirizmə görə tənqid etdi. İqtisadiyyatın nə
üçün təkamül elmi olmadığı sualına cavab verməyə cəhd göstərərək, o, dar iqtisadi
yanaşma əvəzinə, sosial fəlsəfəni, antropologiyanı və psixologiyanı özündə cəm-
ləyən sahələrarası yanaşmanı təklif edir. Bu iqtisadi nəzəriyyəni sosial problemlərə
çevirmək cəhdi idi [4, 5].
3. İnstitusionalizm ilə bağlı strategiyanın təkmilləşdirilməsinin
elmi əsaslandırmaları
1918-ci ildə “institusionalizm”
2
anlayışı peyda olur. Onu Uilton Hamilton tətbiq
edir. O, institutu “qrupların vərdişlərində və xalqların ənənələrində həkk olunmuş
düşüncə tərzi və hərəkətlər” kimi müəyyən edir. Onun nöqteyi-nəzərinə görə, insti-
tutlar köhnə proseduraları təsbit edir, ümumi razılaşmanı, cəmiyyətdə formalaşan
həmrəyliyi əks etdirir. İnstitut dedikdə, ənənələr, korporasiyalar, həmkarlar ittifaqları,
dövlət və s. başa düşülür. Adətən, ənənəvi institusionalistlərə T.Veblen, Amerika iqti-
sadçısı–institusionalisti U.Kler Mitçell (1874-1948), Amerika iqtisadçısı -institu-
sionalisti C.Kommons (1862-1945), alman iqtisadçısı K.A.Vittfogel (1896-1988),
isveç iqtisadçısı Q.Myürdal (1898-1987), Amerika iqtisadçısı–institusionalisti
C.K.Gelbreyt (1908-2006), Amerika iqtisadçısı R.Haylbroner (1919-2005) kimi
məşhur iqtisadçıları aid edirlər [6, 7].
İnstitusionalizm xüsusi cərəyan kimi hələ XX əsrin axırlarında formalaşsa da,
uzun müddət iqtisadi düşüncənin periferiyasında olmuşdur. İqtisadi rifahların hərəkə-
tinin ancaq institusional amillərlə izah olunması çoxlu tərəfdarlara səbəb olmurdu.
“Köhnə” institusionalistlərlə (Torsteyn Veblen, C.Kommons, C.K.Gelbreyt) qeyri-
institusionalistlər (R.Kouz, D.Nort və ya C.Byükenen) arasında müəyyən köklü
fərqlər var [6, 7, 9].
2
İnstitusionalizm əsasən cəmiyyətin siyasi təşkilatlarını vətəndaşların müxtəlif birlik kompleksi-institutlar kimi (ailə, partiya,
həmkarlar ittifaqı və s.) nəzərdən keçirən sosial-iqtisadi tədqiqat istiqamətidir.
M.Həmidova. Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlar
68
Birincisi, “köhnə” institusionalistlər (məsələn, C.Kommons “Kapitalizmin hüquqi
əsasları haqqında”) iqtisadiyyata hüquq və siyasətdən gəlir, cəmiyyət haqqında digər
elmlərin metodları vasitəsilə müasir iqtisadi nəzəriyyənin problemlərini öyrənməyə
cəhd edirdilər; qeyri-institusionalistlər isə, buna əks olan yolla gedirlər-politologiya
və hüquq problemlərini neoklassik iqtisadi nəzəriyyənin metodları ilə, hər şeydən əvvəl,
müasir mikroiqtisadiyyat aparatı və oyunlar nəzəriyyəsinin tətbiqi ilə öyrənirlər.
İkincisi, ənənəvi institusionalizm əsasən induktiv metoda əsaslanır, xüsusi hal-
lardan ümumiyə doğru getməyə çalışırdı ki, bunun da nəticəsində ümumi institu-
sionalist nəzəriyyə formalaşa bilmədi; qeyri-institusionalizm deduktiv yolla-
neoklassik iqtisadi nəzəriyyənin ümumi prinsiplərindən ictimai həyatın konkret
hadisələrinin izahına doğru gedirdilər.
Üçüncüsü, “köhnə” institusionalizm radikal iqtisadi düşüncə kimi əsas diqqətini
fərdin maraqlarının müdafiəsi üzrə kollektivlərin (əsasən, həmkarlar ittifaqlarının
və hökumətin) fəaliyyətinə yönəldirdi; qeyri-institusionalizm azad fərdi əsas hesab
edir ki, bu da öz iradəsi və öz maraqlarına müvafiq hansı kollektivin üzvü olmasının
ona sərfəli olduğunu həll edir.
Aşağıdakı “köhnə” institusionalizmlə qeyri-institusionalizm arasında köklü
fərqləri ifadə edən şəkil verilmişdir:
Şəkil: “Köhnə” institusionalizmlə qeyri-institusionalizm arasında köklü fərqlər
Mənbə: http://www. gallery.economicus.ru.
Son illərdə institusional tədqiqatlara maraq artmışdır. Qismən bu ekonomiks üçün
xarakterik olan bir sıra şərtlərə (tam səmərəlilik, təkmil rəqabət aksiomları, ancaq
qiymət mexanizmi vasitəsilə tarazlığın yaranması və s.) məhdudiyyəti aşmaq və
müasir iqtisadi, sosial və siyasi prosesləri kompleks və hərtərəfli nəzərdən keçirmək
cəhdi ilə, qismən isə, ETT dövründə baş verən halları təhlil etmək cəhdi ilə əlaqə-
dardır, belə ki, bunlara ənənəvi təhqiqat metodlarının tətbiqi arzu olunan nəticəni
vermir. Ona görə də, əvvəlcə neoklassik nəzəriyyənin şərtlərinin onun daxilində necə
inkişaf etdiyinə nəzər salaq.
Qeyri-institusionalistlər üçün ümumi olan aşağıdakı müddəalar var: birincisi,
sosial institutlar əhəmiyyətə malikdir və ikincisi, onlar mikroiqtisadiyyatın standart
Əlamət
«Köhnə» institusionalizm
Qeyri-institusionalizm
Hərəkət
Hüquq və siyasətdən iqtisadiyyata
İqtisadiyyatdan siyasət və hüquqa
Metodologiya
Digər humanitar elmlər (hüquq,
politologiya, sosiologiya və s.)
İqtisadi neoklassik (mikroiqtisadiyyat
metodları və oyunlar nəzəriyyəsi)
Metod
İnduktiv
Deduktiv
Diqqət fokusu
Kollektiv hərəkət
Müstəqil fərd
Təhlil üçün zəmin
Holizm
Metodoloji fərdiyyətçilik
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 11/2011.
69
70
M.Həmidova. Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlar
alətlərinin köməyilə təhlil olunurlar. 1960-70-ci illərdə Amerika iqtisadçısı
Q.Bekkerin (1930) “iqtisadi imperializmi” peyda oldu. Məhz bu dövrdə iqtisadi an-
layışlar: maksimallaşma, tarazlıq, səmərəlilik, təhsil, ailə münasibətləri, səhiyyə,
cinayətkarlıq, siyasət və s. kimi iqtisadiyyat üçün qarışıq sahələrdə fəal tətbiq olun-
mağa başladı. Bu ona gətirib çıxartdı ki, neoklassik baza iqtisadi kateqoriyaları daha
dərin interpretasiya və daha geniş sferada tətbiqini tapdı [8, 9].
Müasir nəzəriyyədə institut dedikdə, cəmiyyətdə “oyun qaydaları” və ya “insan
tərəfindən yaradılan” məhdud çərçivələr başa düşülür ki, bunlar da insanlar arasında
qarşılıqlı münasibətləri, həmçinin, onların yerinə yetirilməsini təmin edən tədbirlər
sistemi təşkil edir. Onlar insanları qarşılıqlı fəaliyyətə vadar edən struktur yaradır,
gündəlik həyatı təşkil edərək, qeyri-müəyyənliyi azaldırlar.
Aşağıda cəmiyyət, institutlar və iqtisadiyyat arasınada qarşılıqlı əlaqəlin sxematik
təsviri verilmişdir:
Cəmiyyət İnstitutlar İqtisadiyyat
İnstitutlar formal (məs. ABŞ Konstitusiyası) və qeyri-formal (məsələn, sovet «tele-
fon hüququ») kimi təsnifatlandırılır [5, 6]:
Qeyri-formal institut dedikdə, ümumi qəbul olunmuş şərtilik və insanların
davranışının etik qaydaları başa düşülür. Bu-adətlər, “qanunlar”, vərdişlər və ya nor-
mativ qaydalardır ki, bunlar da insanların sıx birgə mövcudluğunun nəticəsidir. On-
ların sayəsində insanlar ətrafdakıların nə istədiyini asanlıqla öyrənir və bir-birlərini
yaxşı anlayırlar. Bu davranış kodekslərini mədəniyyət formalaşdırır.
Formal institut dedikdə, xüsusi olaraq buna müvəkkil edilmiş insanlar tərəfindən
(dövlət məmurları) yaradılan və müdafiə olunan qaydalar başa düşülür.
Cəmiyyət inkişaf etdikcə həm formal, həm də qeyri-formal qaydaların, həm də
qayda və məhdudiyyətlərin icra olunmasına məcburiyyətin üsul və səmərəliliyinin
dəyişilməsi mümkündür. Formal qaydalarda dəyişiklər (və ya onlara riayyət olun-
masını təmin edən mexanizmlərdə) adətən kifayət qədər əhəmiyyətli resurs məs-
rəflərini tələb edir.
İqtisadi subyektlər öz istedad və biliklərini həm əsas, həm də aralıq təşkilatların
yaradılması vasitəsilə sərfəli imkanların axtarışına yönəldə bilər, bu da iqtisadi və
siyasi sahələrdə fəaliyyət göstərə bilər. Əsas odur ki, onlar tələb olunan dəyişikləri
formal qaydalarda təmin etsinlər. İqtisadi dəyişikliklər kifayət qədər sürətlə baş verə
bilər (inqilab və ya nailiyyət dövründə olduğu kimi). Qeyri-formal qaydalara gəldikdə
isə, onlar tədricən baş verir. Burada dəyişikliklərin tempi tam başqadır, əsas rolu
mədəniyyət, təsadüf və təbii seçim oynayır.
Yeni və köhnə, formal və qeyri-formal qaydaların toqquşması nəticəsində insti-
tutların yaranmasının müxtəlif variantları mümkündür.
İnstitusionalist dəyişiklərdə təşkilatlar mühüm rol oynayır. Təşkilatlar sözün geniş
mənasında - hər hansı bir məqsədə bir yerdə nail olma səyi ilə birləşmiş insanlar
qrupudur. Gəliri maksimallaşdırmaq məqsədini güdərək, təşkilatlar və onların rəh-
bərləri institusional dəyişikliklərin istiqamətini formalaşdırır. Dəyişikliklərin iki əsas
strategiyası mövcuddur: biri mövcud məhdudiyyət yığımı çərçivəsində aparılır,
digəri isə, məhdudiyyətlərin özünün dəyişilməsini tələb edir .
Səmərəli qaydalar, sözsüz ki, uğursuz hərəkətləri təcrid edən və uğurluları
müdafiə edənlərdir. məhz onlar iqtisadi artıma səbəb olur.
Amma təbii ki, sual yaranır: nə üçün qeyri-səmərəli formalar saxlanılır?
Fəaliyyətin davamlı aşağı parametrləri ilə iqtisadiyyatların yaşamasını hansı amillər
təmin edir? Yeni təsərrüfat formalarının təcrid olunmasına səbəb nədir? Əvvəlki
inkişafın trayektoriyasının rolu nə qədərdir? Ancaq təsadüfü hadisələrlə qeyri-
səmərəli texnologiyalar və təsərrüfatçılıq formaları kifayət qədər tərəfdar tapır?
İnstitusional sistem istənilən iqtisadiyyatda təşkilatlar üçün həm məhsuldar, həm
də qeyri-məhsuldar stimullar yaratdığından, milli iqtisadiyyat müxtəlif inkişaf meyl-
lərinin birləşməsini əks etdirir. Əgər əks əlaqə yarımçıq, transaksion xərclər
böyükdürsə, onda inkişafın istiqaməti oyunçuların subyektiv modelləri ilə formalaşa-
caq. Burada müxtəlif institusional məhdudiyyətlər və özünəməxsus institusional
fəndlər müəyyən edilir. Bütün bu sualları Amerika iqtisadçısı Duqlas Nort (1920)
özünün “İnstitutlar, iqtisadiyyatın fəaliyyətinin institusional dəyişiklikləri” əsərində
qarşıya qoyur [6].
Uzunmüddətli iqtisadi dəyişikliklər bir qayda olaraq, siyasi və iqtisadi agentlərin
saysız-hesabsız qısamüddətli qərarlarının yığılması nəticəsidir. Agentlərin seçimi
onların ətraf mühit haqqında subyektiv təsəvvürünü əks etdirir. Ona görə də, nəticə
və niyyət arasında uyğunluq səviyyəsi bu təsəvvürlərin nə qədər düzgün olmasından
asılıdır. Modellər ideyaları, ideologiyanı, əqidəni (bunlar ən yaxşı halda ancaq qis-
mən dəyişikliyə və əks əlaqə vasitəsilə yaxşılığa məruz qala bilər) əks etdirdiyindən,
nəticələr əksər halda nəinki qeyri-müəyyən, həm də gözlənilməz olur.
Geridə qalmış ölkələrin milli iqtisadiyyatının inkişafı problemləri əsasən sol
radikal iqtisadçılar tərəfindən öyrənilib. Onların istehsalın periferiya üsulu konsep-
siyasına institusionalizmin xüsusi növü kimi baxmaq olar. Sol radikalların diqqət
mərkəzində zərərli, periferiya, asılı inkişaf nəzəriyyələri dayanırdı. Periferiyalı
inkişafın öyrənilməsi istehsalın yox, beynəlxalq ticarətin mübadilə sferasının
təhlilindən başlayıb.
Ənənəvi cəmiyyətin tez bir zamanda yenidən qurulmasına cəhddə olan uğur-
suzluq nəinki periferiyalı iqtisadiyyatın daxili problemlərinə diqqət yetirməyə, həm
də uğursuzluqların xarici iqtisadi sahədə səbəblərinin axtarışına gətirib çıxardı. Bir
sıra alimlərin təhqiqat mərkəzində inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr
arasında münasibətlərin antoqonizm problemi dayanır.
Sol radikallar əyani surətdə göstərdilər ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin daxili
amilləri xarici amillərin əksi kimi çıxış edir. Asılılıq zəif inkişafdan yarandığı kimi,
zəif inkişaf da asılılığın yaranmasına səbəb olur. Belə vəziyyətin yaranma
71
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 11/2011.
səbəblərinin müəyyən etmək cəhdi onların nəzərini tarixə yönəldir. Onların sırasında
əsasən, alman iqtisadçısı A.Q.Frankın (1929-2005) və Amerika sosioloqu İ.Valler-
staynın (1930) əsərlərini sadalamaq lazımdır [2, 8, 9].
Assimmetrik qarşılıqlı asılılığın güclənməsi haqqında ideya İmmanuel Valler-
staynın dünya-iqtisadiyyat konsepsiyasında orijinal şərhini tapmışdır.
Dünya-sistemli yanaşma tərəfdarlarının kitablarında XV əsrdən XX əsrə qədər
uzun müddət ərzində kapitalist dünya-iqtisadiyyatının əsas təkamül mərhələləri
göstərilmişdir. Müstəmləkə dövrünün qeyri-müstəmləkə dövrünə keçidi burada
təsvir olunur [9].
Kapitalizmin inkişafının üçüncü eşelondan olan dövlətlərinin geridə qalmasının
əsas günahı “qızıl milyard” ölkələrinin üzərindədir. Birinci eşelondan olan bu yüksək
inkişaf etmiş ölkələr dünya kapitalist təsərrüfatı sisteminə elə rəhbərlik edirlər ki,
geridə qalmış ölkələr sadəcə geridə qalmağa məcburdurlar: onların xammal
resurslarını aşağı salınmış qiymətlə alırlar, yüksək texnologiyadan olan məhsulları
isə onlara baha qiymətlə satırlar; onları qabaqcıl texnologiyalara yaxın buraxmırlar;
onların nəinki kapitallarını, həm də “beyinlərini sorub çıxarırlar. Bir sözlə, birinci
eşelondan olan “aristokratlar” nəinki onlara çatmağa çalışanlara əl uzatmaq istəmir-
lər, hətta bu qabaqcıl ekspresin məhəccərindən tutanların “əllərinə vururlar”.
Aralıq vəziyyət (yarıperiferiya) tutan ölkələr də peyda olur. Onlar mərkəzə mü-
nasibətdə periferiya olurlar, amma bu zaman daha zəif ölkələr üçün “mərkəzə”
çevrilirlər.
Beləliklə - institusionalizm ilə bağlı strategiyanın təkmilləşdirilməsinin elmi
əsaslandırmaları təhlil edərkən belə nəticə hasil olunur ki, institutlar insanlar arasında
qarşılıqlı münasibətləri, həmçinin, məhz onların yerinə yetirilməsini təmin edən təd-
birlər sistemi kimi çıxış edirlər. Onlar insanları qarşılıqlı fəaliyyətə vadar edən struk-
tur yaradır, gündəlik həyatı təşkil edərək, qeyri-müəyyənliyi azaldırlar.
4. Nəticə
Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlarla əlaqədar aparılan təhlillə bağlı belə bir
nəticəyə gəlirik ki, milli iqtisadiyyat nəzəriyyələri iqtisadi fikrin əsas axınına alter-
nativ kimi inkişaf etmişdir.
Əgər meynstrim əsasən milli iqtisadiyyatların universal inkişafı nəzəriyyələri ilə
məşğul olurdusa, kameralistika, alman tarixi məktəbi, köhnə institusionalizm,
postkeynsçilik, sol radikal iqtisadi məktəb və yeni institusional nəzəriyyə milli iqti-
sadiyyatın təhlilinin nəzəri əsaslarını qoydu.
İqtisadi sistemlər-müəyyən vəhdət, cəmiyyətin iqtisadi strukturunu təşkil edən
qarşılıqlı bağlı olan iqtisadi elementlərin məcmusudur; insan cəmiyyətinin
inkişafının müxtəlif mərhələlərində iqtisadi rifahın istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və
istehlakı xüsusunda formalaşan münasibətlərin vahidliyidir.
72
M.Həmidova. Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlar
Tarixi aspektdə iqtisadi sistemlərin təhlilinə verilən əsas yanaşmaların təsnifatına
nəzər yetirərək, şərti olaraq mövcud yanaşmaları formasiya və sivilizasiyalara
bölmək olar. Sonuncuya bəşəriyyətin inkişafına etnosların məcmusu kimi baxmaq
da yaxınlaşır. İnkişaf nöqteyi-nəzərindən bir sıra tədqiqatçılar hesab edir ki,
bəşəriyyət proqressiv pillələri keçir; digərləri isə hesab edir ki, inkişafı tsikl həyata
keçirir.
Milli iqtisadiyyatın öyrənilməsi aşağıdakı əsas təcrübənin formalaşmasına səbəb
olur:
milli iqtisadiyyatın təşəkkülü, müasir vəziyyəti və inkişaf perspektivində
ümumi və xüsusi biliklər;
millətin obyektiv iqtisadi, sosial və siyasi həyat şəraitinin anlaşılması, onların
milli iqtisadi mentallıqda və sosial-iqtisadi normalarda və iqtisadi agentlərin
davranış qaydalarında əks olunması;
milli iqtisadiyyatın mikro, mezo və makrosəviyyədə fəaliyyət xü-
susiyyətlərinin və sahə və ərazi komplekslərinin inkişaf mexanizmlərinin, milli
iqtisadiyyatın dövlət tənzimləmə sisteminin öyrənilməsi;
zəruri məlumatları əldə etmək, formalaşan vəziyyəti təhlil etmək, mövcud
resurslardan səmərəli istifadə edərək, regionların, sahələrin və bütün xalq təsər-
rüfatı kompleksinin sosial-iqtisadi inkişafını modelləşdirmək bacarığı;
pul-kredit və fiskal siyasətin müasir metodları ilə dövlət tənzimlənməsini hə-
yata keçirmək, qabaqcıl milli layihələrin hazırlanmasında iştirak etmək və re-
allaşdırmaq bacarığı;
müasir iqtisadi-riyazi metodların köməyilə proqnozlar tərtib etmək və strateji
və taktiki planlaşdırma vərdişlərinə malik olmaq bacarığı;
institusional iqtisadiyyat metodlarının və ictimai seçim nəzəriyyəsinin isti-
fadəsi ilə sosial-iqtisadi və siyasi proqramları təhlil etmək bacarığı.
Ədəbiyyat:
1. K.Marks, F.Engels Əsərləri. 2-ci nəşr. 4 сilddə, Bakı: Dövlət nəşriyyatı. 1978-1981.
2. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. М.: НП “Журнал вопросы экономики”.
2004. 416 с.
3. Вебер М. Избранные произведения. М.: Прогресс, 1990. 345 c
4. Веблен Т. Теория праздного класса. М.: Прогресс, 1984. 312 с.
5. Носова С.С. Экономическая теория, М.: “ВЛАДОС”, 2007, 272 с.
6. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. М.:
Фонд экономической книги “Начало”, 1997, 180 с.
7. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Санкт-Петербург: Лениздат. 1996.
582 с.
8. Основы экономической теории. Политэкономия. Учебник под редакцией Д.Д.Московина.
М.: Наука. 2000. 576 с.
9. http://www. gallery.economicus.ru (iqtisadçı alimlər qalerayası portalı).
73
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 11/2011.
Гамидова Мехрибан Ядулла кызы
доцент, доктор философии по экономике, Бакинский Государственный Университет
narqiz@mail.ru
Теоретические взгляды национальной экономики
Аннотация
Цель исследования - исследование теоретических взглядов на национальную экономику,
как на сложное хозяйство, социальную, организационную, научно-технологическую систему
и обоснование своеобразных особенностей.
Методология исследования - системный подход и методы сравнительного анализа.
Результаты исследования - определение новых научно-теоретических обоснований с точки
зрения развития теории по национальной экономике.
Ограничения исследования - с точки зрения научно-теоретических обоснований требуются
более широкие исследования.
Практическая значимость исследования - возможность использования в качестве научного
источника при разработке новых концепций развития национальных экономик.
Оригинальность и научная новизна исследования - выступает как одно из новых научно-
исследовательских обоснований, связанных с теорией национальной экономики.
Ключевые слова: экономическая теория, национальная экономика, институционализм.
Hamidova Mehriban Yadulla qizi
PhD in Economics, Baku State University
narqiz@mail.ru
Theoretical views on the national economy
Abstract
Purpose - study of theoretical views on the national economy, as the difficult economy, social,
organizational, scientific and technological system and the rationale for the peculiar features.
Design/methodology - systematic approach and methods of comparative analysis.
Findings - identification of new scientific and theoretical justification in terms of theory deve-
lopment on the national economy.
Research limitations in terms of scientific and theoretical studies require more extensive research.
Practical implications - ability to use as a research source in the development of new concepts of
national economies.
Originality/value - stands as one of the new research studies related to the theory of national
economy.
Key words: economics, national economy, institutionalism.
JEL Classification Codes: B13, B14, E13. E21.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 09.09.11.
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 16.09.11.
Çapa qəbul olunmuşdur: 01.11.11.
74
M.Həmidova. Milli iqtisadiyyata nəzəri baxışlar
Dostları ilə paylaş: |