«Geo strategiya».-2013.-№4(16).-S.34-40.
ÇAR RUSİYASININ İRƏVAN XANLIĞI ƏRAZİSİNDƏ ERMƏNİ DÖVLƏTİ YARATMAQ SİYASƏTİ
GÜNTƏKİN NƏCƏFLİ
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru
I Pyotr (1682-1725) dövründən başlayaraq Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazı bu diyarın ən qədim yerli
əhalisi olan Azərbaycan türklərindən, bütövlükdə türk-müsəlman əhalidən “təmizləyib” bu torpaqlara müxtəlif
ərazilərdən erməniləri köçürmək, Osmanlı imperiyasına və Qacarlar İranına qarşı gələcək işğalları həyata keçirmək
üçün Şimali Azərbaycan torpaqlarında “etibarlı xristian istinadgah zolağına” çevriləcək oyuncaq erməni dövləti
yaratmaq siyasəti həyata keçirmişdi. Hindistanı və Yaxın Şərqi işğal etmək arzusunda olan Rusiya imperiyasına
Osmanlı, İran və Azərbaycan sərhədləri qovşağında etibarlı dayaq yaratmaq lazım idi ki, əlverişli şərait yetişən kimi
həmin ərazidən hərbi plasdarm kimi istifadə edə bilsin. XVIII əsrin II yarısı Azərbaycanın xanlıqlar şəklində feodal
dövlətlərə parçalanması, vahid mərkəzləşmiş dövlətin olmaması bu siyasətin həyata keçirilməsini daha da
asanlaşdırdı. Qeyd etdiyimiz kimi, XVIII əsrin I rübündən başlanan bu mənfur siyasət XVIII əsrin II yarısında - II
Yekaterinanın hakimiyyəti dövründə (1762-1796) daha da fəallaşdı və XIX əsrin I qərinəsində işğal olunmuş İrəvan
və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində qondarma “Erməni vilayəti”nin yaradılması ilə nəticələndi.
Rusiya hakim dairələri İrəvan xanlığını ələ keçirməyi asanlaşdırmaq üçün dini amildən də istifadə edirdi.
Azərbaycan hökmdarlarının himayəsindən istifadə edərək ölkənin qərbində - İrəvan xanlığının ərazisində
möhkəmlənmiş Qriqorian kilsəsi Avropada özünə dayaq tapmadığından üzünü Rusiyaya çevirmişdi. Asiya qitəsinə
vaxtı ilə Balkan yarımadasından köçüb gəlmə ermənilər, erməni kilsəsi və erməni işbazları hələ I Pyotrun
dövründən başlayaraq Rusiyanın köməyi ilə Azərbaycan torpaqları hesabına özlərinə daimi məskənlər və dövlət
yaratmaq, qondarma “Böyük Ermənistan”ı dirçəltmək xülyasına düşmüşdü.
Artıq 1779-cu ilin sonlarında II Yekaterinanın sarayında rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza hərbi yürüş
planı qəbul olundu. Bu plan A.V.Suvorovun təşəbbüsü ilə qəbul olunduğu üçün onun həyata keçirilməsi də elə
generalın özünə həvalə olundu. Rusiya ərazilərində yaşayan imkanlı ermənilər general A.V.Suvorovun vasitəsi ilə II
Yekaterinanı Cənubi Qafqaza qoşun yeritməklə ilk növbədə Azərbaycanın tarixi ərazilərini, eləcədə İrəvan
xanlığının torpaqlarını işğal etməyə sövq edirdilər. A.V.Suvorov təcili olaraq Cənubi Qafqaz haqqında ətraflı
məlumat toplamağa başladı. Bu məqsədlə o, 1780-ci il yanvarın 2-də erməni arxiyepiskopu İosif Arqutinski və İvan
Lazerev ilə görüşdü. Görüş zamanı tarixi Azərbaycan torpaqları hesabına Cənubi Qafqazda erməni dövləti yaratmaq
planı müzakirə olundu (bax: 15, 171). Həmin il yanvarın 3-də erməni arxiyepiskopu İ.Arqutinski və varlı erməni
taciri O.Yegizaryan “erməni əraziləri” adlandırdıqları uydurma bir xəritəni knyaz Q.A.Potyomkinə təqdim etdilər.
Onların “Böyük Ermənistanın bərpası” və “İrəvanda ayrıca erməni dövləti” yaradılması haqqında xahişlərinə knyaz
Potyomkin, “bu mümkündür, ancaq sizin patriarxınızın bir neçə yerli hakimlə birlikdə sizinkilərin xilası haqqında
məsələ qaldırması vacibdir, yalnız bundan sonra biz sizin köməyinizə gələ bilərik” cavabını verdi (19, 49).
Rusiyanın Cənubi Qafqaza yürüşünü reallaşdırması üçün bəhanə lazım idi və bu bəhanə 1780-ci il
yanvarın 11-də Q.A.Potyomkinin A.V.Suvorova göndərdiyi məxfi təlimatında yazıldığı kimi: “Xəzər dənizi
sahillərində hakim olan xanların tez- tez təkrar olunan qaba hərəkətləri” idi və “nəhayət, imperator əlahəzrətlərini
onları özünün qalibiyyətli silahının gücü ilə ram etməsinə qərar verdirdi” [bax: 16, 26].
II Yekaterinanın məxfi orderinə əsaslanan Q.A.Potyomkin xüsusi təlimatla V.A.Suvorova dərhal
Həştərxana gedib oradakı quru qoşunlarına komandanlığı qəbul etməyi təklif etdi. Bundan əlavə, V.A.Suvorova
Rusiyaya sadiq xanlarla mülayim, itaət göstərənlərlə “insanpərvər” davranmaq, müqavimət göstərənləri isə
cəzalandırmaq əmr olunurdu (4, sən., № 91, s. 154-155).
1780-ci il yanvarında Moskvadan Həştərxana yola düşən V.A.Suvorov Cənubi Qafqaz, İran və
Azərbaycan ərazisi, xüsusilə Qarabağ və İrəvan xanlıqlarına gedən yollar, yaşayış məntəqələri və s. haqqında ətraflı
məlumatlar toplamağa başladı (16, 28). V.A.Suvorovun knyaz Potyomkinə yazmış olduğu 1780-ci il 15 fevral
tarixli raportuna əlavə olunmuş sənəddə Həştərxana gəlmiş Qarabağın xristian məlikləri Adəm və Usubun Qarabağ
və İrəvan xanlığında baş verən hadisələr haqqında məlumatları verilmişdi (4, sən., № 92, s. 155-156). “Erməni-rus
əlaqələri” toplusunun IV cildində nəşr olunan bu sənədin heç bir yerində “erməni məliyi” və ya “Ermənistan
ərazisi” ifadələri işlənmədiyi halda, erməni müəllifi A.R.İoannisyan həmin sənədi şərh edərkən məlikləri erməni,
söhbət gedən əraziləri isə “Ermənistan” adlandırmışdır (16, 28). Qeyd olunan dövrdə məhz həmin ərazilərin
sakinlərinin erməni olduğunu sübuta yetirməyə çalışan bu “tarixçi” dövrün sənədlərini belə saxtalaşdırmaqdan
çəkinməmişdir.
Bu planlar elə bir vaxtda hazırlanırdı ki, həmin vaxt “Şərq məsələsi” Rusiya üçün xüsusi aktuallıq kəsb
edirdi. 1782-ci il Rusiya tarixində Krımın birləşdirilməsi uğrunda qəti tədbirlər ili- həmçinin Cənubi Qafqazda da
eyni cür qəti siyasətin başlanğıcı kimi şərtləndi. Artıq çoxdan bəri II Yekaterina tərəfindən hazırlanmaqda olan
“Yunan layihəsi” məhz bu zaman Bezborodkonun məşhur memorandumunda özünün bitkin formasını aldı (14,
226-227; 12, 135-236).
Rusiya hökuməti Q.A.Potyomkini Qafqaz işləri üzrə baş komandan, onun yaxın qohumu P.S.Potyomkini
isə Qafqaz müdafiə xəttinin rəisi təyin etmişdi. Q.A.Potyomkinin 1782-ci il 6 sentyabr tarixli göstərişinə əsasən
PS.Potyomkin hər şeydən əvvəl müxtəlif yollar və vasitələrlə gürcü çarı II İrakli və ermənilərlə əlaqələr yaratmalı
idi (bax: 17, 160).
1782-ci il 21 dekabr tarixində P.S.Potyomkin erməni arxiyepiskopu İ.Arqutinskiyə “13 bənddən ibarət
bir yazılı sorğu” verdi. P.S.Potyomkin Cənubi Qafqazdakı hərbi və siyasi durumu öyrənmək məqsədilə II İraklinin
ermənilərlə ittifaqının, Qarabağ xanlığının II İrakli ilə münasibətlərinin necə olması, Qarabağın xristian məlikləri,
Tiflisdən Ararata və İrəvana qədər, yaxud Dərbənd və Şamaxıdan Ararata və Naxçıvana qədər yolların necə olması
və s. məsələlərlə maraqlanırdı (bax: 16, sən., № 3, s.204- 207).
Rusiya hakim dairələrinin “erməni məsələsi”nə belə diqqət yetirməsi erməni missionerlərini daha da
ruhlandırdı və onlar bu suallara öz maraqlarına uyğun məlumatlar çatdırmağa başladılar. P.S.Potyomkinin
suallarına dekabrın 28-də 14 bənddən ibarət “ətraflı” cavab verən avantürist erməni keşişi İ.Arqutinski xüsusi
məqsəd güdərək öz cavabında əzəli Azərbaycan torpaqlarını, şəhərlərini erməni torpağı kimi təqdim edir,
Azərbaycan xanları haqqında yalan, böhtan, Azərbaycanın qərb torpaqlarının II İraklinin hakimiyyəti altında olması
kimi saxta məlumatlar çatdırmaqla yanaşı, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazisini ələ keçirmək barədə təkliflər
verirdi (16, sən., № 4, s.207-212). İ.Arqutinski cavabının 7-ci bəndində Tiflis və Dərbənd vasitəsi ilə Qarabağa
gedən iki yolu təsvir edir və bildirir ki, birinci - Şamaxıdan keçən yol kəsə olsa da dağlıqdır, çətinlik törədə bilər,
ikincisi - Bakıdan Şamaxı düzənliyi və Kür sahili ilə Tiflisə qədər gedən düz yoldur. Yaxşı olar ki, artilleriya və
hərbi sursat Dərbənd yolu ilə göndərilsin. Erməni keşişi cavabın 8-ci bəndində israr edir ki, ilk növbədə Dərbəndi
alıb onun xanını tutmaq lazımdır, əks təqdirdə İranın içərisinə keçmək xatalıdır, vaxt itirilsə dağlı xalqlar arxadan
rus qoşunlarına qarşı təhlükə yarada bilər. ...Yerli ermənilərdən isə bələdçi kimi istifadə etmək olar (16, sən., № 4,
s.207-212).
Bundan əlavə, erməni intriqaçısı İ.Arqutinski Üçkilsə katalikosu Qukasa da rus-erməni müqaviləsi
imzalamağı təklif etmiş, Qukas isə - “Potyomkinlərin heç biri ona rəsmi məktub göndərməmiş, həm də o bütün
xalqın xəbəri olmadan belə bir müqaviləyə imza ata bilməz - deyə boyun qaçırmışdı” (16, 90).
P.S.Potyomkin Cənubi Qafqaza yürüşü ərəfəsində Üçkilsə katalikosluğunun da dəstəyini qazanmaq üçün
1783-cü il fevralın 15-də Üçkilsə katalikosu Qukasa xüsusi məktub göndərdi. Məktubda “xristianların yeganə
havadarı” olan II Yekaterinanın onu “Həştərxandan Qafqaz dağlarına qədər uzanan ərazidə yerləşən rus
qoşunlarının komandanı” təyin etdiyini və katalikosun hər hansı bir xahişini yerinə yetirməyə hazır olduğunu
bildirdi (4, sən., № 34, s.221). Üçkilsə katalikosu Qukas həmin ilin aprel ayında göndərdiyi cavab məktubunda “din
xadimi olduğu üçün belə işlərdən başı çıxmadığını” bəhanə edərək generala lazımi informasiyalar verməkdən
çəkindi və çox ehtiyatlı bir şəkildə ümumi sözlərlə ruslara sədaqət və rəğbətini bildirməklə kifayətləndi (bax: 16,
66). Görünür Üçkilsə katolikosu Qukas erməni qriqoryan kilsəsinin rus provoslav kilsəsinin təsirinə düşməsindən
çəkinmişdir. Lakin, katalikosun cavab məktubu olduğu kimi P.S.Potyomkinə çatdırılmadı. Erməni başbiləni
İ.Arqutinskinin göstərişi ilə onun yaxını generalın qulluqçusu olan tərcüməçi Mirzəbəy Vaqanov məktubu rus dilinə
çevirərəkən katalikosun ifadələrini dəyişərək “bütün erməni xalqının qalibiyyətli rus ordusunun yürüşünü
gözlədiyini” yazmışdı (bax: 16, 66-67). Göründüyü kimi, hətta ifrat dərəcədə millətçi, ciddi tarixi faktlardan uzaq
olan erməni müəllifi belə bu faktı gizlədə bilməmişdi.
1783-cü ilin yazında Peterburqda Xarici İşlər kollegiyasının iclasının protokolunda Rusiyanın Cənubi
Qafqaz siyasəti “Xəzər dənizinə yiyələnməli” və “gürcü və ermənilərlə ittifaq yaratmalı” şəklində ifadə olunurdu
(1, sən., № 580, s.117). Bu münasibətlə kollegiyanın məxfi sənədləri içərisində saxlanılan Q.A.Potyomkinin
Bezborodkoya yazırdığı məktubda Cənubi Qafqazda siyasi dəyişikliklərin həyata keçirilməsi haqqında II
Yekaterinaya məlumat verilirdi (1, sən., №582, s.129-130).
1783-cü ilin mayında knyaz Q. A.Potyomkin general P.S.Potyomkinə belə bir əmr vermişdi: “Rusiyanın
Ermənistan (müəllif İrəvan xanlığının ərazisini bu ad altında təqdim etmişdir - G.N.) və Qarabağdakı tədbirləri ilə
bağlı erməniləri həmişə hazır saxlamaq lazımdır və Rusiyanın ali himayəsi altında Asiyada erməni və Qarabağ
ərazilərindən ibarət güclü xristian dövləti (“alban dövləti” nəzərdə tutulur - G.N.) yaratmaq üçün erməniləri
əzizləmək lazımdır” (5, h.III, 170).
General P.S.Potyomkin iyunun 3-də Üçkilsə katalikosuna öz hərbçisi Markov vasitəsilə yenidən məktub
göndərdi. Katalikosun 1783-cü il 28 iyun tarixli cavab məktubundan məlum olur ki, o yenə də fəal fəaliyyətdən
çəkinmiş, rus generalına ümumi sözlərlə rəğbətini ifadə etmiş, erməniləri rusların yürüşünə yardım etməyə
çağırmaqdan qəti boyun qaçırmış və ermənilərin müxtəlif hakimiyyətlər altında olması səbəbi ilə bunun təhlükəli
olduğunu da qeyd etmişdi (bax:16, 82). Yenə də, katalikosun məktubu general Potyomkinə göndərilərkən ermənilər
tərəfindən məktubun məzmunu təhrif olunmuşdur. Erməni müəllifi A.İoannisyan bu haqda etiraf edir:
“PS.Potyomkinə təqdim olunan məktubda onun (katalikos Qukasın- G.N.) “ermənilər arasında rusların xeyrinə
təbliğatdan açıq- aydın imtina etməsi tərcümə olunarkən çıxarılmış” əvəzində “katalikos rusların bütün arzularını
yerinə yetirməyə hazırdır” kimi - təqdim olunmuşdur” (16, 82). Bunu biz demirik, erməni tarixçisi özü etiraf edir.
Üzdəniraq erməni tarixçiləri tərəfindən həmişə olduğu kimi, bir neçə erməni keşişinin və varlısının məqsədləri
“bütün erməni xalqının milli-azadlıq mübarizəsi” kimi qələmə verilir, Rusiyaya yarınmaq məqsədi ilə “bütün
erməni xalqının Rusiyanın himayəsi altında birləşmək istəyindən” ağızdolusu danışılır, belə təhrif olunmuş faktlara
isə toxunulmur.
Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazı işğal etmək, xüsusilə də Azərbaycan xanlıqlarını ələ keçirmək və
Osmanlı dövlətinin burada nüfuzunun güclənməsinə yol verməmək üçün xristian dini amilindən, ilk növbədə gürcü
çarlarından istifadə etmək siyasəti yeridirdi.
Elə buna görə də gürcü çarı 1783-cü il iyulun 24-də (avqustun 4-də) Georgiyevsk şəhərində Rusiyanın
himayəsinə keçmək haqqında saziş imzaladı (17, 168-171).
Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasından sonra Rusiya tərəfindən gizli şəkildə planlaşdırılan
Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən İrəvan xanlığı ərazisində erməni dövləti yaradılması siyasətinin həyata
keçirilməsi üçün real addımlar atılmağa başlandı.
1783-cü il in noyabrında Çıldır valisi Süleyman paşa tərəfindən hazırlanmış bir sənəddə qeyd olunur ki,
İrəvan xanı Hüseynəli xanın vəfatından sonra (1783- cü il, 9 noyabr - red.) II İrakli Rusiya hərbçilərinin köməyi ilə
İrəvan qalasını ələ keçirmək niyyətindədir (11, 54-55).
Osmanlı dövlətinin Azərbaycan xanları, o cümlədən İrəvan xanı ilə yaxınlaşması nəticəsində özünün
Cənubi Qafqaz siyasətinin iflasa uğrayacağından ehtiyat edən çar Rusiyası 1983-cü ilin sonlarında bölgədə hərbi
qüvvələrinin sayını artırmağa başladı. Tiflis və Kaxetiyə yeni hərbi qüvvələr göndərdi. Burada yerləşən hərbi
hissələrə Rusiyadan çoxlu top və digər hərbi sursat gətirildi və daha 35 min əsgərin göndəriləcəyi planlaşdırılırdı
(11, s.55).
1783-cü ilin payızında P.S.Potyomkin Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazisinə hərbi yürüşlə
bağlı iki plan tərtib etmişdi. Hər iki plana görə rus qoşunları yürüşə iki istiqamətdən - Dərbənd və Xəzər dənizi
sahilləri ilə Ənzəliyə kimi, digəri isə Qafqaz dağları vasitəsi ilə Gürcüstana, oradan isə Qarabağa və Qaradağa, eyni
zamanda İrəvanın zəbt edilməsi ilə başa çatmalı idi (16,91).
Rusiya hakim dairələri İrəvan xanlığı ərazisində yaşayan azsaylı ermənilərlə əlaqə yaradılmasını da
diqqətdən kənara qoymurdu. Xanlığın ərazisində yaşayan ermənilərlə əlaqə yaratmaq Rusiyanın agenti olan erməni
kilsə nümayəndəsi Stepan Ter-Saakyana həvalə olunmuşdu. O, 1783-cü ilin dekabr ayında general P.S.Potyomkinə
göndərdiyi məktubunda İrəvan xanı Hüseynəli xanın vəfatı ilə əlaqədar əlverişli vəziyyətin yarandığını, Qarabağa
yolların bağlı olduğundan məliklərlə əlaqə yarada bilmədiyini, lakin məliklərin Gəncə ətrafına 5 min (?) döyüşçü
çıxararaq rus qoşunlarmı qarşılaya biləcəklərini vurğulayırdı (16, 114-115). Görünür, rus qoşunlarının yürüşünü
tezləşdirmək niyyəti güdən erməni agenti rus hərbiçilərini bu yürüşə şirnikləndirmək üçün ermənilərə xas olan
yalanlardan - şişirdilmiş, dəyişdirilmiş faktlardan istifadə edirdi.
Yekaterina hökuməti P.S.Potyomkinin vasitəçiliyi ilə “ermənilərdən ümumxalq nümayəndəliyi adından
kömək və himayə xahişinin göndərilməsini gözləyirdi” (17, 160).
Məhz bu səbəbdən bu cür məktubların göndərilməsi Rusiya hakim dairələri üçün əlverişli idi. Çünki,
ehtiyatla hərəkət edən Rusiya diplomatiyası öz işğalçı niyyətini ermənilərin xahişi ilə pərdələmək istəyirdi.
Rusiya hakim dairələrini Cənubi Qafqazda ehtiyatlı siyasət yürütməyə vadar edən digər məsələlər də
vardı. Bunlardan ən başlıcası Azərbaycan xanlarının birləşib Osmanlı dövləti ilə əlaqələr yaratmasından
ehtiyatlanması, digəri isə İranda siyasi vəziyyətin dəyişməsi idi. Artıq, 1784-cü ilin əvvəllərində İranda hakimiyyət
uğrunda mübarizə aparan Əlimurad xan İsfahanı alıb İranın Mərkəzi və Cənub vilayətlərində hakimiyyətini bərqərar
etmişdi. Əlimurad xan öz elçisini Rusiyaya göndərərək əlverişli ticarət və siyasi müqavilələr bağlamaq yolu ilə
özünün Rusiya sarayı tərəfindən şah kimi tanınmasına can atırdı. Bunun müqabilində əvvəllər Rusiyanın
hakimiyyəti altında olmuş əraziləri (I Pyotr dövründə rus qoşunları tərəfindən ələ keçirilmiş Xəzərsahili vilayətlər
nəzərdə tutulur- G.N.), habelə Qaradağ, Naxçıvan və İrəvan bölgələrini Rusiyanın xeyrinə güzəştə getməyə razılıq
verirdi (8, siy.2/203, sən.32, s.127-129, 132arx; h-II, s.148).
Göründüyü kimi, özgə torpaqlarını bölməyi planlaşdıran Əlimurad xanın təklifi dərhal Q.A.Potyomkinin
marağına səbəb oldu. O, II Yekaterinaya təqdim etdiyi məruzəsində bu barədə xəbər verərək yazırdı ki, Mərkəzi
İranı ələ keçirən Əlimurad xan Rusiya ilə ittifaq yaratmaq arzusundadır. Bundan istifadə edərək, “onu şahlıq taxtı
ilə həvəsləndirib “İran Ermənistanı”nı könüllü alıb, onun əsasında “Albaniya quberniyası” təşkil etmək olar” (8,
siy.2, sən.37, s.63-64). Bu münasibətlə 1784-cü il mayın 31-də kansler Bezborodko Q.A.Potyomkinin xüsusi işlər
üzrə məmuru P.V.Bakuninə yazırdı:
“İndi İran işləri özünün ən münasib həllinə yaxınlaşır. Müstəqil erməni vilayətinin birini II İrakli
çarlığının sərhəddi yaxınlığında, digərini isə Xəzər dənizi sahillərində İranla sərhəddə yaratmaq lazımdır” (16, 126).
General P.Potyomkinin hələ 1784-cü il 2 mart tarixli gizli təqdimatına əsasən polkovnik S.Burnaşev II
İrakli ilə İrəvan xanlığının ələ keçirilməsi məsələsini müzakirə etmişdi. Lakin, İrakli İrəvan xanlığının alınması
üçün lazımi ordunun olmadığını bildirmişdi (21, 87). Bu bir daha İrəvan qalasının alınmazlığını, xanlığın
hərbi-strateji mövqeyinin güclü olduğunu sübut edir.
1784-cü ilin yayında İrəvan xanı Qulaməli xana sui-qəsd təşkil olunur və xan qətlə yetirilir. Hakimiyyətə
xanın 12 yaşlı oğlu Məhəmməd xan Qacar gəlir (bax: 10, 265). Qafqazdakı Rusiya canişini Mixail Markov
polkovnik S.Burnaşevə göndərdiyi məktubunda İrəvanda baş verən hadisələrlə bağlı yazırdı: “...yaranmış əlverişli
şəraitdən istifadə edərək, çar (II İrakli - red.) nəyi isə bəhanə gətirərək oranı (İrəvan xanlığını - red.) ordu ilə ələ
keçirməlidir” (11, 56).
İrəvan xanlığına bir- başa müdaxilə edə bilməyəcəyini anlayan Rusiya imperiyası Əlimurad xanla
sövdələşməyə üstünlük verdi. Əiimurad xanla danışıqlar aparmaq üçün Rusiyanın səlahiyyətli nümayəndəsi
polkovnik V.S.Tamaranı İsfahana göndərmək qərara alındı.
II Yekaterinanın göstərişi ilə Q.A. Potyomkinin ona vermiş olduğu 11 sentyabr 1784-cü il tarixli xüsusi
təlimatda: “Əlimurad xanın arzusundan istifadə edərək onunla ittifaq bağlamaq Rusiya üçün çox vacib və
əlverişlidir”- yazılmışdır. Rusiya elçisi Əlimurad xanın şah elan olunması məsələsinə toxunmalı, bu zaman ona
dövlətin yalnız farslardan təşkil olunmasının zərurətini anlatmalı idi. Elçi yalnız “Ermənistan və digər vilayətlər”
haqqında danışmalı, Gürcüstan barədə isə danışmaq lazım deyildi, çünki bu məsələ artıq həll olunmuşdur. Bundan
əlavə qeyd olunurdu ki, “əgər ermənilər onunla (İran dövləti nəzərdə tutulur- G.N.) Osmanlı arasında sərhəd rolunu
oynayarsa onun təhlükəsizliyi təmin olunacaq” (17, 190-191; 16, 126-127).
Rəsmi orderlə yanaşı polkovnik V.S.Tamaraya 1784-cü il 30 sentyabr tarixli iki təlimat verilmişdi.
Bezborodko tərəfindən tərtib olunan təlimatın birincisində “İrandan asılı olmayan müstəqil erməni dövləti
yaradılması” və “Türkiyə əleyhinə İranla ittifaq yaradılması” (8, siy.1/194, sən. № 25, s.9-12; 16, sən. M60,
s.282-283) məsələsinə xüsusi fikir verilirdi. 7 bənddən ibarət olan ikinci təlimatın 4-cü, 5-ci və 7-ci bəndinə
müvafiq olaraq deyilirdi: “erməni dövlətinin müstəqilliyi və sərhədləri bərpa olunmalı”, “alban çarlığı və yaxud
vilayətini təşkil edəcək torpaqlar haqqında aydın qərar qəbul olunmalıdır”
(8, siy.1/194, sən. № 331, h.4. s. 40). Azərbaycan torpaqları hesabına “erməni çarlığı”nın yaradılması
həmçinin İranın öz marağına uyğun idi, çünki o, Türkiyə ilə özünün sərhəddində bufer dövlətin yaradılmasını
istəyirdi (17, 190).
Nəhayət, 1787-ci il avqustun 12-də Tiflisdəki rus ordusunun komandanı Stepan Burnaşovun və II
İraklinin birlikdə başçılıq etdiyi 2-3 minlik süvari qoşunu Tiflisdən çıxaraq Gəncəyə doğru hərəkətə başladı.
Dörd gündən sonra onlar Akstafa çayının yanında İraklinin oğlu şahzadə Yulonun rəhbərlik etdiyi ikinci
gürcü batalyonu ilə birləşdilər. 17-18 avqustda 2 minə qədər yeni gürcü dəstələri də gəlib çıxdı. Qarabağın satqın
xristian məlikləri də onlara qoşuldu. Lakin, yeni Rusiya-Osmanlı savaşı (1787-1791) başladığı üçün rus qoşunları
Qafqaz xəttinə geri çağrıldı və Azərbaycan ərazisini tərk etməyə məcbur olmuşdu (bax: 18, 190-191). 1796-cı il
V.Zubovun Azərbaycan ərazisinə yürüşü də II Yekaterinanın ölümü ilə yarımçıq qaldı. Beləliklə XVIII əsrin II
yarısında Rusiya imperiyasının erməni xadimlərinin köməyi ilə Xəzərsahili vilayətləri ələ keçirmək, Qarabağ,
Qaradağ, İrəvan xanlığı və digər Azərbaycan əraziləri hesabına “erməni dövləti” və “alban çarlığı” yaratmaq planı
baş tutmadı.
Lakin, XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazın tarixində qanlı faciələr dövrü başlandı. Regionu ələ
keçirməyə çalışan Rusiya imperiyası Azərbaycan xanlıqlarına qarşı müharibələrə başladı. Osmanlı dövləti və
Qacarlar İranı ilə sərhəddə yerləşən İrəvan xanlığının ələ keçirilməsi Rusiya imperiyasının işğalçılıq planlarının
mühüm tərkib hissəsi idi. 1804-1813- cü illərdə Azərbaycan torpaqlarının işğalı uğrunda gedən Birinci Rusiya-İran
müharibəsi zamanı İrəvan xanlığı iki dəfə (2 iyul-3 sentyabr 1804-cü il; 3 oktyabr-30 noyabr 1808-ci il) Rusiya
qoşunlarının güclü hücumlarına məruz qaldı. Lakin İrəvan xanlığı Rusiyaya təslim olmadı və öz müstəqilliyini
qoruyub saxlaya bildi (bax: 10, 298- 312).
İrəvan xanlığını işğal etmək niyyətindən əl çəkməyən I Nikolay İrəvan və Sərdarabad qalalarını ələ
keçirməyin hərbi-strateji əhəmiyyətini nəzərə alır, bunu tez-tez general Yermolova xatırladırdı. Rusiya imperatoru
1826-cı il oktyabrın 21-də Yermolova yazırdı: “Əgər İrəvanı ya silah gücünə, ya İrəvan Sərdarını pulla ələ almaq
yolu ilə, ya da onunla gizli münasibətlər qurmaqla ələ keçirmək mümkündürsə, bu imkanı əldən verməyin” (20,
122).
İkinci Rusiya - İran müharibəsi (1826-1828) zamanı İrəvan xanlığının işğalına xüsusi diqqət verən çar I
Nikolay (1825-1855) Yermolova göndərdiyi 1826-cı il 1 avqust tarixli fərmanında işğalçı generala xüsusi olaraq
tapşırırdı: Təcili olaraq İrəvan Sərdarı üzərinə yürüş edin. Tezliklə sizdən belə cavab gözləyirəm: “Allahın
köməkliyi ilə Sərdar daha yoxdur və İrəvan vilayəti tamamilə tutulub”. Siz və 15 min nəfərlik rus ordusu qələbə
qazanmaq üçün kifayətdir (6, 214).
İrəvan xanlığının işğalına xüsusi önəm verən Rusiya imperiyası yeni tədbirlərə əl atdı. 1827-ci il mayın
11-də knyaz-adyutant Paskeviç Tiflis hərbi qubernatoru gen.-adyutant Sipyaginə erməni batalyonu yaratmaq üçün
12 bənddən ibarət təklif verdi. Təklifin ilk bəndində qeyd olunur: “...yaşı 18-30 arası olan könüllü erməniləri
toplayıb mümkün olduğu qədər tez yürüşə göndərməli ki, onlar qoşunu İrəvana qədər qova bilsinlər” (9, sən. -№
4336, s.1-5). Paskeviçin bu tapşırığına əsasən mayın 15-də “könüllü ermənilərdən 117 nəfərlik 1-ci dəstə”
yaradılıraq silahlandırmış və “Tiflisdən Üçmüədzinə doğru yürüşə çıxan qoşunla birləşməyə göndərmişdir” (9, sən.
№ 24336, s.6).
Baron Dibiçin general Paskeviçə yazdığı 2 iyun 1827-ci il tarixli cavab məktubunda erməni dəstələrinin
yaradılması haqqinda imperatora (I Nikolay (1725-1755)- red.) məlumat verdiyini və imperatorun bu tədbirlərin
“indiki zaman üçün vacib olduğunu və daimi erməni dəstələrinin yaradılması üçün xüsusi sərancamının” olacağını
bildirdiyini qeyd edirdi (9, sən. №24336, s.7).
1817-ci il iyunun 17- də Tiflisdə 100 nəfərdən ibarət 2-ci erməni dəstəsi yaradılaraq, silahlandırılmış və
hər cür ləvazimatla təhciz edilmiş, Xerson qrenadyor alayının podporuçiki Akimovun komandası altında Tiflisdən
İrəvan ətrafında hərəkətdə olan qoşunlarla birləşmək üçün yola salınmışdır (9, sən. № 24336, s.9-10).
Artıq həmin il avqustun 21-də Tiflisdə 67 nəfərdən ibarət 3-cü erməni dəstəsi yaradıldı və ehtiyatda olan
kapitan Beburovun rəhbərliyi ilə lazımi ləvazimatlarla təhciz edilərək gen.-leytenant Krassovskinin dəstəsi ilə eyni
marşrut üzrə İrəvan xanlığı üzərinə yürüşə başladı (9, sən. № 4336, s.14).
Cənubi Qafqazın fəthinin başa çatdırılması üçün İrəvan xanlığının işğalını qarşısına məqsəd qoyan
Rusiya imperiyasının 1827-ci ilin aprel-iyun aylarında ardıcıl olaraq gördüyü bu tədbirlər məhz İrəvan qalasının 57
gün (27 aprel-23 iyun) davam edən qəhrəman müdafiəsi işğalçı ordu tərəfindən mühasirəsi - dövrünə təsadüf edir.
3-cü erməni dəstəsinin yaradılması isə məhz Sərdarabad və İrəvan qalasının sonuncu qəhrəman müdafiəsi dövrünə
təsadüf edir. Bildiyimiz kimi İrəvan qalası dörd dəfə, Sərdarabad qalası isə iki dəfə qəhrəmancasına müdafiə
olunmuşdur (bax: 334-345).
Azərbaycan vətənpərvərlərinə başçılıq edən İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan Qacar və qardaşı, Aslanlar
başı titulunu daşıyan Həsən xan Qacar 1827-ci ildə Rusiya işğalçılarına qarşı İrəvanı (27 aprel - 23 iyun; 24
sentyabr - 1 oktyabr), və Sərdarabad qalasını (16 - 17 aprel; 14-20 sentyabr) dörd dəfə qəhrəmancasına müdafiə
etdi. Lakin xəyanət öz işini gördü. Ermənilər İrəvan qalasını mühasirədə saxlayan Paskeviçlə əlaqəyə girdilər və
azərbaycanlıların qalanın hansı hissəsində yerləşdikləri, top atəşlərini hara istiqamətləndirmək lazım olduğu barədə
işğalçılara məlumat verdilər (13, 85- 86). Lakin, işğalçı ordu böyük çətinliklə, erməni xəyanətindən istifadə edərək
oktyabrın 1-də İrəvan qalasını ələ keçirə bildi (bax: 10, 348-350).
Rusiya müstəmləkəçiləri İrana və Türkiyəyə qalib gəldikdən sonra, Türkmənçay (1828) və Ədirnə
(1829) müqavilələrinə əsasən, Cənubi Qafqazda Qacarlar İranı və Osmanlı imperiyasına qarşı gələcək işğalçılıq
planlarını həyata keçirmək üçün xristian istinadgah məntəqəsi yaratmaq məqsədilə həmin dövlətlərin ərazisində
yaşayan erməniləri kütləvi surətdə İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazisinə köçürdü (2, sən. № 5 s.10-
11). İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını işğal etmiş general Paskeviç İrandan köçürülən ermənilərin
istiqamətləndirilməsi barədə konkret göstəriş də vermişdi: “köçürülən erməniləri İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə
istiqamətləndirmək lazımdır ki, həmin ərazilərdə xristian əhalinin sayı mümkün qədər artırılsın” (bax: 13, 129-
130).
Ermənilərin kütləvi surətdə köçürülüb gətirilməsinə baxmayaraq, çar hakimiyyət orqanları İrəvan xanlığı
ərazisində demoqrafik vəziyyəti birdən-birə dəyişdirə bilmədi. İrəvan xanlığının işğalını həyata keçirmiş rus
generalı Paskeviç, hətta ermənilərin köçürülüb gətirilməsindən sonra belə, İrəvan bölgəsi əhalisinin dörddə üç
hissəsinin Azərbaycan türkləri olduğunu etiraf edirdi (3, sən. № 438, s.888-491).
Rusiya müstəmləkəçiləri, çox çəkmədən, Azərbaycan xalqının tarixi dövlətçilik ənənələrini və
müstəqillik şüurunu məhv etmək üçün inzibati-ərazi islahatları keçirməyə başladı. 1828-ci il martın 21-də imperator
I Nikolayın fərmanı ilə Azərbaycanın İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi və bu xanlıqların ərazisində İran və
Türkiyədən köçürülməkdə olan ermənilər üçün qondarma “Erməni vilayəti” yaradıldı (7, 272-273; 3, sən. , №
437.s.487). Bununla Cənubi Qafqazdakı Azərbaycan torpaqlarında, daha doğrusu, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının
ərazisində erməni dövləti yaratmaq üçün ilk addım atıldı.
QEYDLƏR:
1. АВПРИ (Архив Внешней Политики Российской Империи), ф.5. КИД (Секретные мнения
коллегии иностранных дел 1783-1787), он. 5/1.
2. АВПРИ, ф.343. Армянская дела, (1780- 1915 гг.) оп.461.
3. АКАК, т.VII. Тифлис, 1878.
4. Армяно-русские отношения в XVIII веке. 1760-1800 гг. (Сб. документов). T.IV, ч.П. Ереван,
1990.
5. Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1802 г. СПб., 1869, 4.I-III.
6. Записки Алексея Петровича Ермолова (1816-1827), ч.П, Москва, 1868.
7. ПСЗРИ (Полное собрание законов Российской империи), Собр. второе, т.Ш. 1828, СПб., 1830.
8. РГВИА (Российский Государственный Военно- Исторический Архив), ф. 52.
9. РГВИА, ф. 846. оп.416.
10. İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Bakı,
2009.
11. Nəcəfli G. Azərbaycan xanlıqlarının Osmanlı dövləti ilə siyasi əlaqələri (XVIII əsrin II yarısı). Bakı,
2002.
12. Nəcəfli G. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması cəhdləri. Bakı, 2007.
13. Ениколопов И. Грибоедов и Восток, Ереван, 1954.
14. Жигарев С. Русская политика в восточном вопросе, т.1. Москва, 1896.
15. История армянского народа, (под.ред. М.Г.Нерсисян). Ереван, 1980.
16. Иоаннисян А.Р. Россия и армянское освободительное движение в 80-х г. XVIII века.
Ереван, 1947.
17. Маркова О.П. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII в. Москва, 1966.
18. Наджафли Г. Азербайджан в XVIII-XIX веках. Бишкек, 2010.
19. Нерсесян М. Из истории армяно-русских отношений, кн.1. Ереван, 1956.
20. Шербатов М. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич. Его жизнь и деятельность, т.П, СПб.,
1890.
21. Григорян В.Р. Ереванское ханство в конце XVIII столетия (1780-1800). Ереван, 1958.
Açar sözlər: İrəvan xanlığı, I Pyotr, II Yekaterina, erməni-rus layihələri.
Ключевые слова: Иреванское ханство, Петром I, Екатерина II, армяно-русских проекти.
Keywords: Iravan khanate, Peter I, Catherine II, Armenian-Russian projects.
Güntekin Najafli
The Russian Empire’s policy for creating an Armenian state on the territory of the Iravan khanate
SUMMARY
Starting from the time of Peter I (1682-1 725) tsarist Russia had begun to pursue the cleansing policy of
South Caucasus from the most ancient indigenous population of this region - Azerbaijani Turks, to move
Armenians leaving in different areas to this land, to create a puppet Armenian state that would become the “reliable
bulwark of Christianity” in North Azerbaijani lands in order to invade the Ottoman Empire and the Qajar Iran in the
future. Starting from the second half of the XYIII century - in the period of reigning of Catherine II (1762-1796)
this policy had become more active.
In the article basing on the primary sources is elucidated the nasty policy pursued by the Russian Empire
in order to create a “Christian state” on the territory of one of the Azerbaijani states located on the border of the
Ottoman Empire -the Iravan khanate. Taking advantage of this policy wealthy Armenians and clergymen introduced
a variety of projects to the ruling circles of Russia. Projects proposed to seize the Iravan khanate, plans to create an
Armenian state in the South Caucasus at the expense of historical lands of Azerbaijan and a wide range of issues
has been illuminated in the article.
Гюнтекин Наджафли
Политика Российской империи по созданию армянского государствана территории Иреванского
ханства
РЕЗЮМЕ
Начиная с периода правления Петра I (1682-1725),царская Россия осуществляла политику,
направленную на «очищение» Южного Кавказа от древнейшего населения региона - азербайджанских
тюрков, и переселения на его земли из других стран армян, создания на землях Северного Азербайджана
марионеточного армянского государства как «надежного христианского буфера» для ведения будущих
завоевательных войн против Османской империи и Гаджарского Ирана. Эта политика еще более
активизировалась со второй половины XVIII века-с периода правления Екатерины II (1762-1796).
В статье на основе первоисточников освещается коварная политика Российской империи в целях
создания «христианского государства» на территории одного из азербайджанских государств - Иреванского
ханства, которое граничило с Османской империей. Пользуясь этой политикой, армянские религиозные
деятели, состоятельные армянеразрабатывали и представляли правящим кругам России различные проекты.
В статье подробно рассматриваются проекты, составленные в целях завоевания Иреванского ханства, планы
создания на Южном Кавказе, за счет исторических земель Азербайджана, армянского государства и другие
вопросы.
Dostları ilə paylaş: |