Geodinamik prosesləRİn müHİTİn elektrik xüsusiYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ
Yüklə 52,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
| GEODİNAMİK PROSESLƏRİN MÜHİTİN ELEKTRİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Geofizika və geologiya İdarəsi Geofizika Elmi-Tədqiqat İnstitutu e-mail: geofizikaaz@rambler.ru
Respublikamızın ərazisi iri neft-qaz yataqlarına malik olmaqla bərabər, geodinamik proseslərin aktivliyi ilə də səciyyələnir. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, baş verən zəlzələlərin hiposentrlərinin dərinliyi əksər hallarda neft-qaz yataqlarının əmələgəlmə və paylanma intervalları ilə uyğunluq təşkil edir. Hazırda dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda geodinamik proseslərin təsirindən geofiziki və geokimyəvi sahələrin öyrənilməsi istiqamətində geniş monitorinq işləri aparılır. Yerinə yetirilmiş tədqiqatlar nəticəsində geodinamik proseslərin təsirindən geofiziki sahə parametrlərinin 20-40%, bəzən də daha çox dəyişdiyi müəyyənləşdirilmişdir. Geodinamik proseslərin təsirindən süxurların xüsusi müqavimətinin dəyişməsini kəmiyyətcə qiymətləndirmək üçün təcrübi məlumatları nəzərə alınmaqla riyazi modelləşdirmə işləri yerinə yetirilmişdir. Nəticədə süxurların xüsusi müqavimətinin zəlzələlərin energetik sinfindən (K) asılılıq qrafikləri qurulmuş və bu asılılığı ifadə edən reqressiya tənlikləri çıxarılmışdır. Neft-qaz yataqlarının geofiziki tədqiqatlarla axtarışı zamanı belə dəyişmələrin nəzərə alınması nəticələrin dəqiqliyini və etibarlılığını daha da artırır.
Seysmoaktiv Alp-Himalay qırışıqlıq zonasının yamac hissəsində yerləşən Azərbaycan ərazisi iri neft-qaz yataqlarına malik olmaqla bərabər geodinamik proseslərin intensivliyi ilə də seçilir. Respublikamızın ərazisində və onunla həmtəmas olan zonalarda vaxtaşırı müxtəlif intensivlikli zəlzələlər baş vermiş və indi də aktiv geodinamik proseslər müşahidə edilir. Azərbaycan ərazisində baş vermiş zəlzələlərin hiposentrlərinin dərinlik üzrə paylanmasının analizi göstərmişdir ki, zəlzələ ocaqları əksər hallarda 3-25 km-ə qədər dərinlikdə yerləşir [Vəliyev, 2001; Ахмедбейли и др., 2001]. Respublikamızın ərazisində çökmə örtüyün qalınlığının da təxminən bu intervalda dəyişdiyi və neft-qaz yataqlarının əmələ gəlmə və paylanma mexanizminin də çökmə örtüklə bağlı olduğu məlumdur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, karbohidrogenlərin generasiya, miqrasiya, akkumlyasiya və hasilatına geodinamik proseslər nəzərəçarpacaq təsir göstərir. Geodinamik-tektonik proseslərin təsirindən yaranan anomal gərginliyin əhatə zonalarını və onun geoloji kəsilişə təsirini qiymətləndirmək üçün baş vermiş zəlzələlərin parametrlərinin düzgün seçilməsi əsas məsələlərdən biridir. Yer təkində, regional və lokal zonalarda gərginlik-deformasiya şəraiti dəyişdikdə yaranmış izafi gərginlik bu mənbədən intensiv dalğalar şəklində mühitə yayılır. Yayılma məsafəsindən asılı olaraq, ətraf mühitdə də geoloji quruluşda iştirak edən çöküntülərin gərginlik-deformasiya şəraiti dəyişir. Ona görə də baş vermiş zəlzələnin parametrlərini öyrənib araşdırarkən birinci növbədə onun hiposentrinin yerləşdiyi geoloji-tektonik mühit və geodinamik şərait, sonra isə onun hazırlıq müddəti və gərginliyin intensiv yayılma mənzərəsi öyrənilir. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, müşahidələr zamanı bilavasitə tədqiqat aparılan sahənin seysmik cəhətdən aktiv olması zəruri deyildir. Qonşu sahələrdə baş verən geodinamik aktivləşmənin tədqiqat sahəsinə təsiri, bunun nəticəsində geofiziki və geokimyəvi sahələrin nəzərə çarpacaq dəyişməsi əsas amildir. Bu da baş verən geodinamik proseslərin intensivliyindən asılıdır. Hazırda dünyanın bir çox regionlarında, Çində, Yaponiyada, Amerikada, Özbəkistanda, Tacikistanda, Rusiyada, Azərbaycanda, İranda və başqa dövlətlərin ərazisində geofiziki və geokimyəvi sahələrin zəlzələ mənbələrində gedən intensiv geodinamik proseslərlə əlaqədar dəyişmələri öyrənilir [Мячкин, 1978]. Zəlzələ mənbəyi zonalarında və lokal gərilmə sahələrində baş verən deformasiyalar nəticəsində yaranmış gərginlik, potensial enerji şəklində tədricən toplanır. Belə enerjinin toplanması mühitin geoloji, tektonik, litofasial, dinamik və başqa xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, müəyyən mərhələlərdən keçərək gərilmənin kritik həddinə çatır. Sonra zəlzələ baş verir, toplanan izafi enerji dalğalar şəklində ətraf mühitə yayılır. Bu proses ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif cür modelləşdirilir [Мячкин, 1978; Моргунов,
2001].
Əksər hallarda baş vermiş zəlzələlərdən əvvəl, zəlzələ ocağından uzaq məsafədə yerləşmiş poliqonlarda geofiziki və geokimyəvi sahələr anomal dəyişmələrlə müşahidə olunmuşdur. Maraqlı haldır ki, zəlzələdən sonra geofiziki və geokimyəvi sahələrdə normal fon bərpa olunmuşdur [Vəliyev, 2001; Мячкин, 1978]. Bütün bunlardan belə qənaətə gəlmək olar ki, zəlzələ ocağından uzaq məsafələrdə yerləşən poliqonlarda geofiziki sahələrdə müşahidə olunan anomal effekt zəlzələlərin xarakterini özündə əks etdirən hadisədir. Hazırda geodinamik poliqonlarda, təbii - “model sahələrdə” müasir ölçmə sistemləri və cihazlarla geofiziki rejim müşahidə işləri aparılır. Bu poliqonlarda maqnit və elektrik sahələrinin, istilik selinin, temperatur rejiminin, seysmik dalğaların sürətinin və s., eyni zamanda geokimyəvi komponentlərin dəyişilməsi öyrənilir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində seysmik aktivləşmə dövrlərində geofiziki sahə parametrlərinin zaman-məkan daxilində 5-10; 20-45% bəzən isə 100-150% dəyişməsi müəyyənləşdirilmişdir. Bu dəyişikliklər ani olmayıb, potensial gərginlik enerjisinə uyğun olaraq 5-10 gündən 400-450 günə qədər, bəzən isə daha çox müddətdə müşahidə olunaraq böyük radiuslu sahələri, iri geoloji-tektonik blokları əhatə etmişdir [Vəliyev, 2001; Мячкин, 1978]. Baş verən zəlzələlərin neft-qaz yataqlarının işlənilməsinə və geofiziki tədqiqat işlərinə təsiri də mütəxəssislər tərəfindən geniş təhlil edilmişdir. Belə ki, yerinə yetirilmiş tədqiqatlar və aparılmış təhlillər nəticəsində göstərilmişdir ki, baş verən zəlzələlərin, ümumiyyətcə təbiətdə gedən proseslərin təsirindən bir çox quyuların hasilatında sıçrayışlı dəyişikliklər olmuşdur [Qədirov, 2002; Nurməmmədov, 2002; Həsənov, 2000]. AMEA RSXM-nin məlumatlarına görə Xəzər dənizi akvatoriyasında neft-qaz axtarışı və kəşfiyyatı üçün qazılan quyularda qazıma zamanı baş verən qəza hadisələri qonşu ərazilərdə baş verən zəlzələlərlə birbaşa əlaqədardır [Həsənov, 2000; Həsənov, Aqapov və Kərəmova, 2003]. Eyni zamanda intensiv karbohidrogen hasilatı aparılan və əvvəllər qeyri-seysmik sayılan
regionlarda seysmik fəallığın artması müşahidə edilmişdir [Axundova, 2007]. Baş verən geodinamik proseslərin geofiziki sahələrin və bununla da mühitin fiziki xüsusiyyətlərinin dəyişməsinə təsirini araşdırmaq məqsədi ilə tərəfimizdən nəzəri hesablamalar aparılmış və alınmış məlumatlar təcrübi işlərin nəticələri ilə müqayisə edilmişdir. Aparılmış təhlillər əsasında geodinamik proseslər zamanı təsir radiusunun və enerji toplanma müddətinin zəlzələlərin energetik sinfindən (K) asılılıq qrafiki qurulmuşdur [Şəkərov və Vəliyev, 2005]. Həm enerji toplanma müddəti, həm də təsir radiusunun energetik sinfindən asılılığı eksponensial xarakter daşıyır. Təsir radiusunun zəlzələnin energetik sinfindən asılılığı
lg lg 0,015 0,48
reqressiya tənliyi ilə xarakterizə olunur. K-nın kiçik qiymətlərində (K 10) təsir radiusu da çox kiçikdir (şək.1). Energetik sinfi K>10-dan başlayaraq, geodinamik proseslərin təsir radiusu artır və getdikcə qradiyent daha da böyüyür. Anoloji hal enerji toplanma müddətinin K-dan asılılıq qrafikində də müşahidə olunur. Enerji toplanma müddəti
lg , , lg 021 0 55 0
reqressiya tənliyi ilə xarakterizə olunur. Müxtəlif poliqonlarda aparılmış monitorinq müşahidələrinin nəticələrindən istifadə edərək və riyazi hesablamalar yolu ilə geodinamik proseslərin təsirindən geofiziki (elektrik, maqnit, radioaktiv) və geokimyəvi sahələri xarakterizə edən parametrlərini keyfiyyət və
kəmiyyətcə qiymətləndirmək üçün riyazi modelləşdirmə işləri aparılmış və alınmış nəticələr monitorinq müşahidələrinin məlumatları ilə müqayisə edilmişdir [Şəkərov və Vəliyev 2005]. Şəkil 2-də mühitin elektrik müqavimətinin zəlzələlərin energetik sinfindən asılı dəyişmə qrafiki göstərilmişdir. Xüsusi elektrik müqavimətinin K-dan asılı dəyişməsini araşdıran zaman mühiti təşkil edən çöküntü kompleksi litofasial xüsusiyyətlərinə görə iki qrupa bölünmüşdür: Qumlu-gilli və qum-qumdaşılarından ibarət çöküntülər. Hər iki qrupa aid çöküntü kompleksini xarakterizə edən əyrilər K-dan asılı olaraq eksponensial artır. Qumlu-gilli çöküntülərdə xüsusi müqavimətin dəyişməsi lgρ=0,22+1,34lgK
reqresiya tənliyi ilə xarakterizə olunur. Belə çöküntülər daxilində geodinamik proseslərin təsirindən xüsusi müqavimətin dəyişməsi təmiz qumlu çöküntülərə nisbətən daha həssasdır. Bu əlamət zəlzələlərin energetik sinfi artdıqca daha aydın seçilir. Təmiz qumlu-qumdaşılı çöküntülərdə xüsusi müqavimətin energetik sinfindən asılılığı
0 50 100 150 200
250 300
350 400
450 500
6 8 10 12 14 16 18 К R (km) Тясир радиусу Щазырлыг м цддяти T (эцн)
müddətinin energetik sinfindən asılılığı. 0 10 20 30 40 50 60 6 8 10 12 14 16 18 K Dr ,% г ум лу-эилли г ум -г ум дашы
təsirlərdən asılı olaraq dəyişməsi.
lgρ=0,19+0,41lgK reqressiya tənliyi ilə xarakterizə olunur. K-nın nisbətən kiçik qiymətlərində ( 9 K ) geodinamik proseslərin təsiri demək olar ki, çox azdır. Onların təsirindən çöküntü kompleksinin xüsusi müqavimətinin dəyişməsi 2-4% təşkil edir ki, onu da nəzərə almamaq mümkündür. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi belə proseslərin təsir radiusu və enerji toplanma müddəti də çox kiçikdir. Belə ki, K=9 olduqda R=5 km, T=0,5 gün təşkil edir. Aydındır ki, belə kiçik radiusda və qısa zaman çərçivəsində baş verən cüzi dəyişmələrin geofiziki sahələrə təsiri nəzərə çarpacaq dərəcədə olmur və hesablamalar zamanı onların təsiri nəzərə alınmır. Lakin K>9-dan başlayaraq, xüsusi elektrik müqavimətinin qiyməti 5-30%, enerji toplanma müddəti və təsir radiusu isə müvafiq olaraq 50-200 km və 10-300 gün arasında dəyişir. Belə dəyişilmələr neft-qaz yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı üçün aparılan geofiziki
tədqiqatlar zamanı ölçülmüş parametrlərdə də öz əksini tapır və onların nəzərə alınmaması materialların interpretasiyası zamanı müəyyən təhrif olunmalara gətirib çıxarır. Eyni zamanda qrafikdən göründüyü kimi, qumlu-gilli çöküntülərin xüsusi müqavimətinin dəyişməsi geodinamik proseslərə daha həssasdır. Belə ki, qumlu- gilli çöküntülərin xüsusi müqavimətinin dəyişmə faizi təmiz qumlu süxurlara nisbətən böyükdür və bu fərq zəlzələnin energetik sinfinə uyğun olaraq getdikcə böyüyür.
Beləliklə aparılmış təhlillərdən görünür ki, geodinamik proseslərin təsirindən mühiti təşkil edən süxurların fiziki xüsusiyyətləri dəyişilməyə məruz qalır. Geofiziki kəşfiyyat və quyu tədqiqatı işləri zamanı belə dəyişilmələrin nəzərə alınması yekun nəticələrin dəqiqliyini daha da artırar.
Axundova S.B., 2007. “Neft yataqlarının istismarı ilə bağlı olan texnogen geodinamik proseslər”. ANT jurnalı, №2, s. 76-79. Həsənov R.Ə., 2000. «Yetişməmiş neft layları». ANT jurnalı, №4, s. 5-8. Həsənov A.H., Aqapov N.İ., Kərəmova R.A., 2003. «Seysmikliyin və palçıq vulkanlarının Xəzər dənizində qazılan neft-qaz quyularında qəza vəziyyətinin və Abşeronun yeraltı sularında geokimyəvi anomaliyaların yaradılmasına təsiri». Bakı, AGY jurnalı, №2, s. 28-33. Qədirov V.Q., 2002. Neftveriminə təbii təsirlərin tədqiqi haqqında. ANT №3, s. 11-15. Nurməmmədov F.Ə., 2002. «Baş vermiş zəlzələnin neft və qaz yataqlarına təsirinin öyrənilməsi». Azərbaycan Geoloqu, №7, s. 55-61. Şəkərov H.İ., Vəliyev H.Ö., 2001. 053-2004 saylı «Hövsan-dəniz sahəsində QGT məlumatları əsasında lay-kollektorların məhsuldarlığının geodinamik- tektonik gərginliyin təsirini nəzərə almaqla qiymətləndirilməsi» mövzusu üzrə hesabat. Bakı, 2005, Geofizika ETİ-nin fondu, 93 s.Vəliyev H.Ö. Neft yataqlarında geodinamik-tektonik gərginliyin təsirindən nəzərdən yayınmış neftli-qazlı obyektlərin aşkar olunması metodikası. Bakı, 144 s. Ахмедбейли Ф.С.
и др.,
2001. Пространственно-временное распределение сейсмических событий на территории Азербайджана. Сборник трудов Третьих геофизических чтений имени В.В.Фединского. М., с. 169-171. Моргунов В.А., 2001. Крип горных пород на завершающей стадии подготовки землетрясения. Ж. Физика Земли, №4, с. 3-11. Мячкин В.И., 1978. Процессы подготовки землетрясений. М. Наука, 232 с. Yüklə 52,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|