GEOSTRATEGIYA
Tarix
AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN
BAYRAQLARINA DAİR
TOFİQ NƏCƏFLİ
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan Səfəvi dövlətinin bayrağı
(Nyu-York, Metropoliten Muzeyi)
XV əsrin sonlarında şimalda Qafqaz dağları, qərbdə
Göycə gölü hövzəsi də daxil olmaqla Alagöz dağ silsiləsi və
Şərqi Anadolu, şərqdə Xəzər dənizi, cənubda isə Sultaniyyə-
Zəncan-Həmədan hüdudları ilə əhatə olunan tarixi Azərbaycan
torpaqlarının [21,5-6] birləşdirilməsi uğrunda mübarizə əsas
özəyini Azərbaycan türk tayfaları təşkil edən Səfəvi dövlətinin
yaradılması ilə başa çatdı.
XVI əsrin başlanğıcında Azərbaycan dövlətçiliyi özünün tarixi
təkamülündə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Uzun Həsənin nəvəsi
görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl Xətayi (1501-1524) babasının
başladığı işi başa çatdırdı, şimallı-cənublu bütün Azərbaycan
torpaqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. Paytaxtı Təbriz
şəhəri olan vahid, mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvi dövləti
meydana gəldi [21,30].
Digər Azərbaycan dövlətləri kimi, Səfəvi dövlətində də dövlət
və hakimiyyət simvolları olan və dövlətin əsas atributlarından biri
hesab olunan bayraqları mövcud olmuşdur.
Bayraq sözü, qədim türk dilinə aid “batrak” sözünün
deformasiya olmuş formasıdır. “Batrak” sözü də “batırmaq”
sözündən yaranmışdır. Mahmud Kaşğari “Divan-i Lüğət-it Türk”
əsərində “torpağa sancılan mizraq” (nizə) mənasını verən batraq
(bayraq) kəliməsi işlənmişdir [9,205]. Görünür müxtəlif ipək
parçalardan hazırlanmış bayraqlar nizələrin ucuna bərkidildiyinə
görə dövlətçiliyin əsas atributlarından biri kimi “dalğalanan milli
simvof’a çevrilmişdir.
Hələ İslama qədərki dövrdə yazılmış və XIV əsr əlyazması
ilə dövrümüzə qədər gəlib çatmış olan möhtəşəm “Kitabi-Dədə
Qorqud” eposunda “Qılıncla məhv edərək, düşmənin tuğ və
bayrağını endirin” ifadəsinin qeyd edilməsi [13,50; 2,45] bir daha
göstərir ki, o dövrdə hakimiyyət simvolu kimi bayraqlara xüsusi
önəm verilmişdir.
Azərbaycanda tarixi ənənələr üzərində qurulan və sırf milli
məfkurəyə, azərbaycançılıga, türkçülüyə və islami prinsiplərə
söykənən dövlət kimi tarixə düşən Azərbaycan Səfəvi dövlətinin
bayraqları ayn-ayrı hökmdarlar dövründə fərqlənmişdir.
Azərbaycan Səfəvi dövlətinə məxsus arxiv sənədləri dövrümüzə
qədər saxlanmadığı kimi, Səfəvilər dövründən qalma əşyalar da
müxtəlif ölkələrdəki şəxsi və ya dövlət muzeylərində saxlanılır.
Azərbaycan Səfəvi dövlətinin rəmzləri ilə bağlı məlumatları
dövrün salnamələrindəki qeydlərdən, Səfəvi şahlarının
fərmanlarındakı möhürlərdən, Səfəvilər dövründə yazılmış
səyahətnamələrdən və Qərbi Avropa səyyahlarının gündə
liklərindən əldə etmək mümkündür. J.Şardenin verdiyi məlumata
görə, Səfəvilərin bayrağı fransızların hərbi bayraqları kimi
üçbucaq şəklində müxtəlif bahalı parçalardan hazırlanmışdır. Bu
bayraq həm süvarilər, həm də piyadalar üçün eyni cürdür. Onun
üzərində “Quran-ı Kərim”dən ayələr, kəlime-i şəhadət, Hz. Əlinin
Zülfüqar qılıncı və “aslan və günəş” rəsmləri təsvir olunurdu.
Orduda ən mühüm vəzifələrdən biri böyük bayrağın qorunmasıdır.
Bu vəzifəni yerinə yetirən şəxs ələmdarbaşı adlanır [6,113; 4,53].
Aslan motivinin günəşlə birlikdə istifadə olunması qədim
Mesopotamiya mədəniyyətinə qədər gedib çıxan astroloji
mahiyyət kəsb edir. Mesopotamiya və Misirdən Yunanıstan və
Romaya qədər yayılan və orta əsrlərdə bütün İslam dünyasında
hakim olan astroloji ənənəyə görə, günəş, ay və günəş sisteminə
daxil olan ulduzlar on iki bürcə daxil olan heyvanlardan biri
ilə əlaqələndirilir. Günəşin aslan bürcü ilə əlaqəli olması bu iki
motivin birlikdə istifadə olunmasına səbəb olmuşdur. Qədim
Misirdə də aslan bürcü günəşin evi kimi tanınmışdır [16,606].
F.M.Köprülünün verdiyi məlumata görə. Anadolu Səlcuq
sultanı Qiyasəddin Keyxosrovun (1236-1246) zərb etdirdiyi
gümüş sikkələr üzərində aslan və günəş təsvirləri öz əksini
tapmışdır. Hətta, Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu və Əbu
Səidin zərb etdirdiyi mis pullar üzərində də aslan və günəş
təsvirləri vardır [16,607].
Rui Qonsales de Klavixo Əmir Teymurun Keş şəhərindəki
“Ağ saray”ım təsvir edərkən onun giriş qapısının üzərində günəşin
fonunda aslan təsvirinin olduğunu qeyd edir. Onun fikrincə,
aslan və günəş motivi Teymurun Səmərqənddə hakimiyyətdən
uzaqlaşdırdığı şahzadənin gerbi olmuşdur [14,103]. 1627-ci ildə
Səmərqənddə inşa olunan dövrümüzə qdər gəlib çatan Sərdar
mədrəsəsinin giriş qapısının portalında da aslan və günəş təsviri
vardır [30,19]. F.M.Küprülünün fikrincə, görünür İranı fəth edən
Əmir Teymur, Elxanilərin varisi olduğunu göstərmək üçün aslan
və günəş motivini qəbul etmişdir [16,607]. Hətta Teymurilərdən
sonra Ərzincanı idarə edən Ağqoyunlu Qara Osmanın qardaşı
Əhmədin oğlu Qılmç Arslanın zərb etdirdiyi sikkələr üzərində də
aslan və günəş təsviri vardır [16,607].
Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu hökmdarları rəsmi
məktublara, zərb etdirdikləri sikkələrə və bayraqlara Oğuzların
Bayandur boyunun damğasını qoymuşlar. Görünür ki, aslan
və günəş təsviri hüquqi bir əlamət deyil, yalnız astroloji motiv
kimi istifadə edilmişdir [17,414]. Bu bir daha göstərir ki, hələ
Səfəvilərin aslan və günəş astroloji motivindən istifadə etməsinə
qədər bu təsvir Səlcuqlar, Elxanilər, Teymurilər və Ağqoyunlular
tərəfindən istifadə edilmişdir.
Şah İsmayıl (1501-1524) dövründə Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin bayraqlarında aslan və günəş astroloji motivindən
istifadə edilməmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, dövrün
qaynaqlarında, eləcə də miniatürlərdə Şah İsmayıl və Şah
Təhmasib dövründə mövcud olmuş bayraqlar arasında üzərində
aslan və günəş təsviri olan bayraqlara rast gəlinmir. Hətta,
1514-cü ilin avqustun 23-də Çaldıran döyüşündə Səfəvi ordusu
üzərində qələbədən sonra ələ keçirilən və hazırda Topqapı Sarayı
Muzeyində saxlanılan Səfəvi bayraqları arasında da üzərində aslan
və günəş təsvirləri olan bayraq-larm olmaması fikrimizi bir daha
təsdiq edir.
İran tədqiqatçısı NayyerNuri Qasimi Günabadinin
“Şahnamə”sində verdiyi məlumatlara əsaslanaraq yazır ki. Şah
İsmayıl dövründə üzərində ay təsviri olan yaşıl bayraqlar mövcud
olmuşdur [26,52]. Bu fikri Amerika tarixçisi A.Ş.Şahbazi də təsdiq
edir. O, “İran bayraqları” adlı məqaləsində Şah İsmayıl dövründə
üzərində ay təsviri olan yaşıl bayraqların mövcud olduğunu qeyd
edir [30,20]. Həqiqətən də 1 Şah Təhmasibin saray şairi Mirzə
Qasimi Günabadinin 1533-cü ildə başa çatdıraraq Şah Təhmasibə
təqdim etdiyi “Şahnamə” adlı tarixi poemasının “Şah İsmayıl-
namə” adlı birinci hissəsində Şah İsmayıl dövründə üzərində
ay və günəş təsviri olan yaşıl bayraqların mövcud olduğu qeyd
edilir [22,116,184]. F.Köprülünün fikrincə. Peyğəmbər nəslindən
olduğunu iddia edən və şiəliyi rəsmi məzhəb kimi qəbul edən
Səfəvi hökmdarının yaşıl rəngli bayraqlarının olması təbiidir.
Çünki o dövrdə yaşıl rəng bütün Yaxın Şərqdə Peyğəmbər
ailəsinin rəmzi kimi qəbul edildiyi üçün İslam dünyasındakı
Seyyidlər yaşıl sarıq və cübbələri ilə xalq arasında seçilirdilər
[17,415].
Qazi Əhməd Quminin “Xülasət ət-təvarix” adlı əsərində də
1 Şah İsmayıl dövründə Səfəvi yaşıl bayraqlarının olduğu qeyd
edilmişdir [18,199].
“Tarix-i aləmara-yi Şah İsmayıl” əsərində Səfəvi bayrağı
ilə bağlı verilən məlumatdan aydın olur ki. Şah İsmayılın
bayraqlarından biri də ağ qumaşdan hazırlanmış, üzərində
“Quran-ı Kərim”in 61-ci (“Səf’) surəsinin 13-cü ayəsində qeyd
olunmuş “nəsrun-minəllahi və fəthun qərib” (“Allahdan kömək
və yaxın bir zəfər vardır”) və onun qısaca forması olan “nəsrum-
minəllahi” (“Allahdan kömək”) ifadəsi öz əksini tapmışdır
[22,482]. Müin Müsəvvirin “Tarix-i aləmaray-i Şah İsmayıl”
əsərinə çəkdiyi miniatürlərdən görünür ki, Səfəvilərin döyüş
bayraqları arasında da üzərində “ya Əli mədəd” yazılmış qəhvəyi
haşiyəli üçbucaq formalı ağ bayraq da mövcud olmuşdur [23,322].
Qeyd etmək lazımdır ki, Müin Müsəvvirin “Tarix-i aləmaray-i
Şah İsmayıl” əsərinə çəkdiyi miniatürlər arasında Səfəvi hökmdarı
Şah İsmayılın Əbülxeyir xanla döyüşünü əks etdirən miniatürdə
üzərində “ya Əli vəli Allah mədəd” ifadəsi yazılmış üç bucaq
formalı ağ bayraqları da mövcud olmuşdur [3, şək.3].
Ağ rəngli Səfəvi bayraqları nəinki Şah İsmayıl dövründə,
eləcə də XVll və XVIll əsrin əvvəllərində də mövcud olmuşdur.
Maraqlıdır ki, 11 Şah Abbas tərəfindən 1647-1650-ci illərdə
tanınmış rəssamlara çəkdirilən İsfahandakı Çehelsütun sarayının
divar rəsmləri arasında, xüsusən də Çaldıran döyüşünü əks etdirən
miniatürdə də beş bucaqlı formalı Səfəvi ağ bayrağı öz əksini
tapmışdır.
Şah İsmayılın Əbülxeyir xanla döyüşü.
Muin Müsəvvir. "Tarix-i aləmaray-i Şah İsmayıl".
iyul - Avqust 2017 № 04 (40)
1590-cı ilin mart ayında İstanbulda Səfəvi-Osmanlı sülhünün
bağlanması ilə I Şah Abbas qardaşı oğlu Heydər Mirzəni İstanbula
göndərmişdir. Nyu-York Metropoliten Muzeyində saxlanılan
Osmanlı şairi Mahmud Əbdülbakinin (Baki) əsərinə çəkilmiş
miniatürdə Heydər Mirzənin İstanbulda qarşılanma səhnəsi
öz əksini tapmışdır. Həmin miniatürdə də Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin qırmızı haşiyəli ağ qumaşdan olan və üzərində Hz.
Əlinin Zülfuqar qılıncının təsviri olan beş bucaqlı formalı bayrağı
vardır [38, invertar; 45.174.5].
1677-ci ildə Azərbaycan Səfəvi hökmdarı Şah Süleymanın
(1666-1694) sarayında olmuş ingilis Con Frayer Səfəvi bayrağını
öz gözləri ilə görmüş və “Şərqi Hindistan və İran haqqında yeni
hesabat” adlı əsərində onun təsvirini vermişdir. O, yazır: “Şah
Süleyman düşmənlərinə qarşı səfərə çıxmaq əvəzinə, ağ qumaşın
üzərində iki uclu qanlı bir qılınc təsviri olan bayraq altında
yaşamağı üstün tutmuşdur” [10,356; 27,20; 4,54]. Heç şübhə
yoxdur ki, səyyahın təsvir etdiyi qılınc Hz. Əlinin Zülfuqar qılıncı
olmuşdur. O, əsərinin 358-ci səhifəsində həqiqətən də qılıncın Hz.
Əliyə məxsus Zülfüqar qılıncı olduğunu qeyd etmişdir [10,358].
Bu, bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycan Səfəvi dövlətinin
bayraqları arasında ağ qumaş üzərində Quran ayələri ilə yanaşı,
Hz. Əlinin Zülfüqar qılıncının təsvir edildiyi bayraqlar da mövcud
olmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvilər dövründə çəkilmiş
miniatürlərdən və İsfahandakı Çehelsütün sarayının divar rəsmləri
arasında da üzərində ay və ulduz təsvirləri olan qırmızı və
bənövşəyi rəngli bayraq təsvirlərinin olması bir daha təsdiq edir
ki, Azərbaycan Səfəvi dövlətinin bayraqları arasında üzərində
aypara və səkkizguşəli böyük ulduz (Günəş) təsviri olan parlaq
rəngli bayraqlar da mövcud olmuşdur [26,fiq. 566]. Mirzə Abbaslı
“Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi” salnaməsinə istinad edərək yazır
ki, 1508-ci ildə “Şah İsmayıl ay-ulduz bayrağı altında Bağdada
yaxınlaşdı... İraq əhalisi sürətli addımlarla onu qarşılamağa
çıxdılar” [1,26].
Qiyasəddin Xandəmirin “Həbibüs-siyər” adlı əsərindəki 1
Şah İsmayılın Ağqoyunlular üzə-rində əldə etdiyi qələbəni əks
etdirən miniatürdə də Səfəvi ordusunda qırmızı rəngli döyüş bay
raqlarının olduğu öz əksini tapmışdır [7,16].
Səfəvi ordusunun Kür çayını keçməsini əks etdirən
“Qoyunölümü keçidi” miniatüründə də üzərində Ay və
səkkizguşəli ulduz (Günəş) təsviri olan qırmızı Səfəvi bayrağı
öz əksini tapmışdır [31,21; 1,58; 39,114]. Müin Müsəvvirin
“Tarix-i aləmaray-i Şah İsmayıl” əsərinə çəkdiyi minia-türlərdən
də görünür ki, Səfəvilərin döyüş bayraqları arasında qızılbaşlıq
rəmzi olan qırmızı rəngli üçbucaq formalı bayraqlar da mövcud
olmuşdur [23,322].
Şah İsmayıl Xətayi şeirlərinin birində bayrağ üzərindəki
Günəş və Ay rəmzinin daşıdığı mənanı belə açıqlayır:
Xətayi der: rəhm etməzəm yalana.
Özün təslim edər özü gələnə.
Ay Əlidir, Gün Mühəmməd bilənə.
Bax, nəzər eylə də, həmən arif ol [34,352].
Əslində, bu şeir parçasını Səfəvilərin dövlət bayrağındakı
rəmzin «poetik obrazlarla kodlaşdırılmış təsviri» də adlandırmaq
olar. Yəni Şah İsmayılın təbirincə desək, «Həqiqət bir gizli sirdir,
aça bilirsən gəl bəri». Yuxarıdakı şeir parçası bir tərəfdən orta
əsr Azərbaycanında «Ay-ulduz» təsvirindən istifadə olunmasını
bir daha təsdiqləyir, digər tərəfdən isə psevdodini hərəkatlara
GEOSTRATEGIYA
yarınmaq istəyən bəzi üzdəniraq tarixçilərin və siyasətçilərin
din amilini qabardaraq, guya Şah İsmayılın «İslam qaydalarına
zidd məzhəb xanədanı», «teokratik dövlət» qurması barədə
əsassız iddialarını heçə endirir [20,147]. A.Qurbanovun fikrincə,
həmin artefaktm islam müstəvisində poetik yozumuna diqqət
yetirsək, Səfəvi bayrağındakı Ay-Günəş təsviri və qızılbaşların
ideologiyasının dini əsasları arasında bağlılıq haqqında da
müəyyən qənaətə gələ bilərik. Belə ki, Şah İsmayılın şeirin
sonunda onu «dini-islam yolunu azmaqda» ittiham edən
opponentlərinə cavab olaraq ünvanladığı «Bax, nəzər eylə
də, həmən arif ol» deməsi heç də təsadüf xarakteri daşımır.
Xətayi bu ifadə ilə bay-raqdakı Ay-Günəş rəmzinə verdiyi dini
yozumu önə çəkməklə antisəfəvi mövqeyində dayanan. Qızılbaş
ideologiyasını məqsədli şəkildə təhrif edən, onların Həzrət Əlini
(ə.s.) Məhəmməd peyğəmbərdən (s.ə.s.) üstün tutmaları barədə
mənasız fikirlərini puça çıxarır. Şah İsmayıl Rəsuli-əkrəmi
Günəş, İmam Əlini isə Ay obrazı ilə təcəssüm etdirməklə nəinki
onları eyniləşdirmir, əksinə İslam peyğəmbərinin hər hansı
bir müqayisədən kənar, daha uca məqamda olduğunu xüsusi
vurğulayır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Səfəvi dövlətinin qırmızı
və yaşıl bayraqlan üzərindəki Ay və Günəş obrazlan islam dininin,
sufi təsəvvürlərinin iyearxiyasma uyğun şəkildə - Peyğəmbər
üstün, ali mövqedə təsvir edilmişdir [20,148].
Dövrün qaynaqlarının təsdiq etdiyinə görə, I Şah Təhmasib
dövründə (1524-1576) də Səfəvi qırmızı bayraqları mövcud
olmuşdur. 1539-cu ildə Təbrizdə Səfəvi sarayında olmuş Venesiya
diplomatı Mikele Membre də bunu təsdiq edir. Səfəvi ordusunun
Mərənddən Marağaya hərəkətini müşayiət etmiş M.Membre yazır:
“Şah atla gedən zaman şatır adlanan 10 nəfər piyada onun önündə
gedir. Onların hər biri dizlərinə qədər ağ mahud tuman geyinir və
başlarına lələk, kəmərlərinin önünə zınqırov taxırlar. Belə adamlar
həmişə onun vəziri Qazi Cahanı, Üskü seyidlərini, Qorçibaşını,
bəzən də onun qardaşı Bəhram Mirzəni müşayiət edirlər. Öndə
onların “ələm” adlandırdıqları, nizəyə iki ucdan bağlanmış
qırmızı, enli parça və nizənin ucunda yerləşən, içərisində misdən
kəsilmiş zərli hərflərlə “Əli vəli Allah, la ilah illa Allah; Əli vəli
Allah və Allahu əkbər” sözləri yazılmış dairənin ol-duğu bayraqlar
aparırlar” [40,44; 19,149]. M.Membrenin fikrincə, orduda nə
qədər bayraqlar aparı-lırsa, orada o qədər krallıq iştirak edir,
onların iki uclu qırmızı ipək parçadan bayraqları vardır [40,45].
İsgəndər bəy Münşi Səfəvilərin “günəş parıltılı bayraqlarını”
xüsusi olaraq vəsf edir. Onun verdiyi məlumata görə, 1 Şah
Təhmasibin müzəffər bayraqları arasında üzərində aypara təsviri
olan “çapmaq, basqın etmək” mənasındakı “yüyürük” adlı
şəxsi parlaq bayrağı da mövcud olmuşdu. 1535-ci ildə Osmanlı
ordusunu təqib edən Şah Təhmasib Van qalasına yaxınlaşan zaman
Üləma bəy Səfəvi şahının üzərində aypara olan parlaq bayrağını
uzaqdan tanıdığı üçün Məhəmməd paşaya I Şah Təhmasibin öz
ordusu ilə yaxınlaşdığını xəbər verərək döyüşə girməyin əlverişsiz
olduğunu bildir-mişdir [25,164].
1695-ci ildə İsmayıl Kaşani tərəfindən hazırlanmış, üzərində
Quran ayələrinin yazıldığı qırmızı-bənövşəyi rəngli ipək parçadan
hazırlanmış, uzunluğu 179,1, eni 88,9 sm ölçüdə olan Səfəvi
bayrağı hazırda Nyu-York Metropoliten Muzeyində saxlanılır.
Üçbucaq formasında olan bayrağın mərkəzindəki iri fiqurun
içərisində Quranın 110-cu “Nasr” surəsinin, yuxarıda sağdakı
fiqurun içərisində Quranın 37-ci “Saffat” surəsinin 172-173-cü
ayələri, balaca sarı rəngli fiqurun içərisində ərəbcə “Ey qapıları
açan”, iki rəngli fiqurun mərkəzində və kənar hissəsində ərəbcə
“Zəfər bayrağı, işin başlanğıc tarixi” və “Allahın verdiyi zəfər
bayrağı, işin bitmə tarixi 1107, farsca İsmayıl Kaşaninin şagirdinin
işi” və aşağıdakı fiqurun içərisində isə ərəbcə “Ey əzəmətli”
ifadələri yazılmışdır [38, invertar: 38.167]. Qırmızı rəngli
Səfəvi bayrağı görünür ordu və mərasim bayrağı kimi istifadə
olunmuşdur.
Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycan Səfəvi
dövlətində ağ və yaşıl rəngli bayraqlarla yanaşı, qırmızı rəngli
bayraqlar da mövcud olmuşdur.
Azərbaycan Səfəvi ordusunda qırmızı döyüş bayraqlarının
olması faktını Şah İsmayıl Xətayi “Divanf’ndakı məlumatlar da
təsdiq edir:
‘‘Qızıl ələm, qızıl bayraq, qızıl tac.
Geyinsə qazilər, ol gün həzərdir” [33,81; 23,322].
Oruc bəy Bayat Səfəvi bayraqları barədə yazır: “İran (yəni
Səfəvi - T.N.) şahı şəxsən yürüşə gedəndə, həmişə onun bayrağı
qaldırılır və müşayiətçilər dəstəsi tərəfindən onun önündə aparılır.
Bundan başqa, at belində olan şahın başı üzərində çətir tuturlar.
Bu çətir qiymətli daşlarla bəzədilmişdir və günəş kimi parlayır.
Ordudakı döyüşçülərin sayını qaldırılmış bayraqları diqqətlə
saymaqla müəyyən etmək olar. Hər bayraq min nəfərə işarədir...
şahın qoşunu o qədər çoxdur ki, asanlıqla 200 min nəfər səfərbər
edə bilər. Mən özüm keçmişdə qatıldığım döyüşlərdə asanlıqla
200 bayraq saymışam. Burada qayda belədir ki, min nəfər atlı və
piyada hazır olmamış bayraq qaldırılmaz ” [15,34-35].
Qeyd etmək lazımdır ki, I Şah Təhmasib (1524-1576)
dövründə zərb olunmuş sikkələr üzərində və bayraqlarda günəş və
qızıl qoç təsvirləri də öz əksini tapmışdır. “Tarix-i cahan-ara”nın
verdiyi məlumata görə bu, bilavasitə günəşin qoç büreü ilə bağlı
olmuşdur. Bu bir daha təsdiq edir ki, bu motiv astroloji mahiyyət
daşımış, hökmdarın ulduzlar cədvəli ilə bilavasitə bağlı olmuşdur.
1 Şah Abbas (1587-1629) dövründə Səfəvi bayraqlarında
aslan və günəş astroloji motivi öz əksini tapmışdır. Hətta, 1 Şah
Abbasın verdiyi fərmanlarından birinin üzərinə vurulan rəsmi
möhürdə aslan və günəş təsviri öz əksini tapmışdır [24,154].
F.M.Köprülünün fikrincə, görünür 1 Şah Abbas aslan və günəş
astroloji motivini qədim ənənənin davamı kimi qəbul etmişdir.
Buna görə də, zərb olunmuş sikkələrə və bayrağa aslan və günəş
təsviri qoyulmuşdur [16,608].
1599-cu ildə 1 Şah Abbas tərəfindən Avropa ölkələrinə
göndərilmiş böyük elçi heyətinin rəhbəri Hüseynəli bəy Bayatın
1601-ei ildə flamand rəssamı tərəflndən çəkilmiş portretində də
aslan və doğan günəş təsviri öz əksini tapmışdır [30,21].
İngiltərə kralı 1 Karlın Londonda Səfəvi elçiləri Robert Şerli
və Nagdəli bəylə bağlı yaranmış gərginliyi aradan qaldırmaq
məqsədilə 1627-ci ildə Səfəvi sarayına göndərdiyi elçisi Dörmer
Kottonu müşayiət etmiş Tomas Herbet “ 1627-1629-cu illərdə
İrana səyahəf’ adlı əsərində qeyd edir ki, “mənə verilən məlumata
görə. Şah İsmayılın babası Şeyx Cüneyd üzərində ulduz və üstünə
günəş şəfəqləri düşən uzanmış aslan təsviri olan yeni bayraq
hazırlatmışdı” [9,239; 30,20]. A.Ş.Şahbazinin fikrincə. Tomas
Herbetin bu iddiası, görünür üzərində aslan və günəş təsviri olan
Səfəvi simvolunun tarixini qədimləşdirməkdən başqa bir şey
deyildir. Çünki, Şah İsmayıl dövründə üzərində aslan və günəş
təsviri olan bayraqlann mövcud olduğunu təsdiq edən heç bir
dəlil-sübut yoxdur [30,20].
1636-cı ildə Azərbaycan Səfəvi dövlətinə səyahət etmiş
alman alimi və səyyahı Adam Oleari öz səyahətnaməsində Səfəvi
ordusu haqda məlumat verərkən onların bayraqlarında aslan və
günəş təsvirlərindən istifadə edildiyi barədə məlumat veririr. O,
yazır: “Qədimdən hilal (ay) farsların və günəş yunanların idi.
İndi isə türklər (Osmanlılar) hilalı aldılar, Səfəvilər isə önündə
aslan olan günəşi” [4,53]. Fransız səyyahı J.B.Tavemye də öz
səyahətnaməsində Səfəvi mis pullarını təsvir edərkən onların bir
üzündə kürəyində günəşi daşıyan aslan, o biri üzündə isə onun
zərb olunduğu şəhərin adının qeyd edildiyini bildirir [35,157;
4,53-54]. Digər Fransa səyyahı J.Şardenin verdiyi məlumata
görə, Səfəvi dövlətində döyüş bayraqları ilə yanaşı dini bayramlar
zamanı istifadə olunun mərasim bayraqları da mövcud olmuşdur.
Üçbucaq formalı müxtəlif rəngli qiymətli parçalardan hazırlanan
bu bayraqlar üzərində Hz. Əlinin Zülfüqar qılıncı, aslan və günəş
təsvirləri əks olunurdu. Bayraqları ələmdarbaşı aparırdı. Şardenin
fikrincə, Səfəvi mis sikkələrinin üzərində də aslan və doğan günəş
təsviri öz əksini tapmışdır [29,287].
Fransa tarixçisi M.Herbet “İran səfiri XIV Lüdovikin
qəbulunda” adlı əsərində 1714-ildə Səfəvi hökmdarı Şah Sultan
Hüseyn tərəfindən danışıqlar aparmaq üçün Fransa kralı XIV
Lüdovikin sarayına göndərilən Səfəvi elçisi, İrəvan şəhər kələntəri
Məhəmməd Rza bəyin elçi heyəti ilə bağlı sənədləri və rəsmləri
toplayaraq öz əsərində vermişdir. Bunlar arasında Məhəmməd Rza
bəyin elçi heyətinin Versal sarayına yaxınlaşdığını əks etdirən bir
neçə rəsmdə elçi heyətinin üzvlərindən birinin əlində tutduğu ağ
bayraq üzərində aslan və doğan günəş təsviri öz əksini tap-mışdır
[7,138/1,154/1; 17,415].
C.Aydoğmuşoğlunun qənaətinə görə, Səfəvilərin istifadə
etdiyi və sonralar Qacarlarında faydalandığı aslan və günəş
motivli bayraqlarda günəş motivi İranın əfsanəvi hökmdarlarından
Cəmşidi təmsil etdiyi kimi, aslan motivi şiə dünyası üçün mühüm
önəm daşıyan Hz. Əlini təmsil etmişdir. Bununla da, Səfəvi
şahları özlərinin xarakterində iki önəmli kimliyi birləşdirməyə
çalışmışdılar [4,54]. B.B.Tekinin fikrincə, aslan motivi Şah
İsmayıl dövründə ədəbi həyata son dərəcə güclü nüfuz etmiş, 1
Şah İsmayıl tərəfindən yazılan miraela bağlı şeirlərə və dövrün
miniatürlərinə daxil olmuşdur [36,102-103].
Şübhəsiz ki, aslan motivi güc və qüdrəti təmsil etmişdir.
F.Sümerin fikrincə. Arslan kəlməsi türklərdə Ağ Arslan, Qara
Arslan, Göy Arslan, Qızıl Arslan, Arslan Apa, Arslan Boğa, Arslan
Şah şəxs adları kimi işlənmişdir [32,604,613-614].
Səfəvilər dövlətini əvəz edən Nadir şah Əfşar imperiyasında,
eləcə də Səfəvi ənənələri üzərində qurulan Qacarlar dövlətində
də aslan və günəş motivli bayraqlardan istifadə edilmişdir.
Nadir Şahın fərmanlarında aslan və günəş motivi Səfəvilərdə
olduğu kimi rəsmi möhür kimi istifadə edilmişdir [bax: 24,151-
153]. Fətəli şah (1797-1834) dövründə Qacarların bayrağında
Səfəvi şahlarının istifadə etdiyi aslan və günəş motivi rəsmən
qəbul edilmişdir. Fətəli şah 1810-cu ildə Ost-Hind şirkətinin
nümayəndəsi kimi İrana gələn general Cohn Malkolma yeni
dövlət nişanını dizayn etməsini tapşırdı, bu nişanda arxa planda
parlayan günəş və önündə oturan aslan fiquru öz əksini tapmışdır
[bax: 41,135-141]. Yalnız XIX əsrin 11 yarısında Nəsrəddin şah
(1848-1896) dövründə Qacarların bayrağı üzərində təsvir olunan
aslanın əlinə qılınc verilmişdir. Qacarların əlində qılınc tutan
aslan-günəş motivli bayrağı Osmanlılarla Qacarlar arasında 1867-
ci ildə imzalanan sülh müqaviləsində qorunub saxlanmışdır [bax:
iyul - Avqust 2017 № 04 (40)
Səfəvi elçisi Məhəmməd Rza bəy Parisdə.
27,168-171].
Göründüyü kimi, Səfəvilərin siyasətini davam etdirən
Qacarlar, Səfəvi dövrü ənənələrinə sadiq qalaraq bayraqlarında
da Səfəvi bayraqlarında olan təsvirləri təkrar canlandırmaq
istəmişdilər. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin süqutundan sonra
Nadir şahın yaratdığı Əfşarlar imperiyası onun öldürülməsindən
sonra dağılmış və ölkə uzun müddət daxili mübarizə meydanına
çevrilmişdir. Buna görə də Qacarlar xalqın hafizəsində dərin
izlər buraxan Səfəvi dövrünün siyasi və dini simvollarından
istifadə edərək İran xalqlarını vahid bayraq altında birləşdirməyə
çalışmışdılar. Maraqlıdır ki, Azərbaycanın Qacarlar sülaləsi
tərəfindən yaradılan İrəvan xanlığının rəsmi bay-rağmda da əlində
qılınc tutmuş aslan və günəş motivi öz əksini tapmışdır [11,8].
Qeyd etmək lazımdır ki, Böyük Moğol imperiyasında da aslan
və günəş motivli bayraqlar mövcud olmuşdur. 1617-ci ildə Moğol
hökmdarı Cahangirin sarayında olan ingilis səyyahı keşiş Edvard
Terri (1590-1660) öz səyahətnaməsində Moğol hökmdarının
bayrağını və möhürünü təsvir etmişdir. Onun məlumatına görə.
Sultan Cahangirin bayrağında arxa planda böyük bir günəş,
onun önündə diz çökmüş və sağ tərəfə baxan aslan motivi təsvir
olunmuşdur [38,346-347; 4,57]. Qəndəhar ugrunda müxtəlif
vaxtlarda aralarında mübarizə getməsinə baxmayaraq, Səfəvi və
Moğol dövlətləri arasında sıx münasibətlər mövcud olmuşdur.
Hətta, Babur şah dövləti yaradan zaman Səfəvilərdən lazımi
köməklik almışdır. Səfəvi hökmdarı Şah Abbas Əkbər şaha “Şah
babam”. Moğol hökmdarı Cahangir də Şah Abbasa “qardaşım”
deyə müraciət etmişdir [5,150,188]. Buna görə də, Səfəvilərin
CEOSTRATEGİY.A
yardımı ilə yaranmış Moğol dövlətində Səfəvilərin istifadə
etdiyi bayrağın oxşarının istifadə olunması təbii qarşılanmalıdır.
Çünki Moğol hökmdarları Səfəvi şahlarının fəaliyyətindən daima
mütəəssir olmuşdular. İki dövlət arasında hər zaman siyasi,
iqtisadi və sosial-mədəni əlaqələr mövcud olmuşdur.
Dövrün qaynaqlarından və səyyah gündəliklərindən
gətirdiyimiz faktlar bir daha göstərir ki, Azərbaycan Səfəvi
dövlətində öncə hökmdarı, sonra isə dövləti təmsil edən və
qiymətli parçalardan hazırlanmış müxtəlif ölçülü bayraqlar
mövcud olmuşdur. XVI əsrin sonlarından Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin süqutuna kimi mövcud olan bu bayraqlar arasında
üzərində aslan və günəş təsviri olan bayraqlar üstünlük təşkil
etmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Abbaslı M. Şah ismayıl Xətayinin ömür yolu miniatürlərdə.
Bakı, 1981.
2. Ahmedov S. Türk halklarında devlet ve hakimiyet sembolleri
- “bayrak”, “sancak” ve "tug”. //İrs, 2 (14), Yaz, 2015, s. 42-48.
3. Атыгаев H.A. Об одной интересной миниатюре в
рукописи Сефевидского периода из .музея Реза Аббаси (ИРИ,
Тегеран). //Электронный научный журнал «edu.e-history.kz»
№4 (8), 01 октября 2016.
4. Aydoğmuşoğlu С. Safevi, Kaçar ve Babür bayrakları
üzerine bir degerlendirme. //Türk Dün-yası İncelemeleri Dergisi,
XIII/2 (Kiş 2013), s. 51-59.
5. Bayur H. Y. Hindistan tarihi. c. 2. Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara, 1987.
6. Bəyani X. Tarix-i nizam-i İran (Dovre-i Səfəviyyə).
İntişarat-ı Sitad-ı Bozorg-i Erteşaran, Tehran, 1335 hş.
7. Court Paintings from Persia and India 1500-1900. /
Francesca Galloway 31 Dover Street, London w ls 4nd t 0207 499
6844. www.francescagalloway.com
8. Herbetta M. Une ambassade persane sous Louis XIV. Paris,
1907.
9. Herbert T. Travels in Persia 1627-1629, ed. and abridged,
W.Foster, London, 1928.
10. John Fryer. A new account o f East India and Persia.
London, 1698.
11. İrəvan xanlığı: Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali
Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Bakı, Çaşıoğlu, 2009.
12. Kaşğarlı M. Divan-ü Lügat-it Türk. c.2. Çev: Besim
Atalay Ankara, 2006.
13. Kitabi- Dədə Qorqud. Tərtibçilər: Zeynalov F, Əlizadə S.,
qeydler Əliyarov S. Bakı, 1988.
14. Клавихо P.F. Дневник путишествия в Самарканд
ко двору Тимуру (1403-1406). Перевод, предисловие и
комментарий И.С.Мироновой. М., 1990.
15. Книга Орудж - бека Байата Дон-Жуана Персидского.
Перевод с английского, введение и комментарии д.и.н. Огтая
Эфендиева, к.и.н. Акифа Фарзалиева. Баку, Язычы, 1988.
16. Köprülü F.M. Arslan. //İslam Ansiklopedisi, с. 1. MEB,
İstanbul, 1978, s. 598-609.
17. Köprülü F.M. Bayrak. //islam Ansiklopedisi, c. 2. MEB,
İstanbul, 1978, s. 401-421.
18. Qazi Əhməd Qumi. Xülasət ət-təvarix. Cildi əvvəl. Tehran,
daneşgahi Tehran, 1383 h.ş., s. 199.
19. Quliyev Ə.S. XVI əsrin ortalarında Azərbaycanda
Səfəviləri dövlətinin ictima-siyasi vəziyyəti. Bakı, Şərq-Qərb,
2011
.
20. Qurbanov A. Damğalar, rəmzlər, mənimsəmələr. Bakı,
2013.
21. Mahmudov Y.M. Azərbaycan: qısa dövlətçilik tarixi. Bakı,
Təhsil, 2005.
22. Mirzə Qasimi Günabadi. Şah İsmayıl-name. Şeir və tarix.
Naşiri dicitali: Mərkəzi təhqiqate rayani qayimeyi İsfahan. WWW.
ghaemiyeh.com
23. Musalı N. I Şah İsmayılın hakimiyyəti ("Tarix-i aləmaray-i
Şah İsmayıl” əsəri əsasında). Bakı, Elm və təhsil, 2011.
24. Musəvi TM. Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli
sənədlər (XVI-XVIII əsrlər). Bakı, Elm, 1977.
25. Münşi İsgəndər bəy. Tarix-i aləmaray-i Abbasi (Abbasın
dünyanı bəzəyən tarixi), farscadan tərcümənin, ön sözün, şərhlərin
və göztəricilərin müəllifi AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., prof.
Oqtay Əfəndiyev, t.e.n. Namiq Musalı. Bakı, Təhsil, 2009.
26. NuriH.N. "Beyraq-e şir o xorşid”. / / Iranşehr, II. Tehran,
1343 h.ş., s. 946-955.
27. Osmanlı Arşivinde Bulunan Muahedenamelerden Ornekler.
Devlet Arşivleri Genel Müdürlü-gü yayınları, Ankara, 2000.
28. Papadopoulo A. islam and Muslim Art, tr. R.E. Wolf. New
-York, 1979.
29. Sir John Chardin. Travels in Persia. University Press,
Cambridge, 1927.
30. Shahbazi A.Sh. «Flags o f Persia». //Encyclopedia Iranica,
X/1, 1999, p. 12-27.
31. SümerF. Safevi devletinin kuruluşu ve gelişmesinde
Anadolu türklerini rolu. Tark Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,
1999.
32. Sümer F. Türk devletlerinde şahıs adları, c. 2. Türk
dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999.
33. Şah ismayıl Xətai. Əsərləri, 1 c. Bakı, 1975.
34. Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. Bakı, Şərq-Qərb, 2005.
35. Tavarnier J.B. Tavernier Seyahatnamesi. Çeviren Teoman
Tunçdoğan. Kitab Yayınevi, istanbul, 2006.
36. Tekin B.B. Safevi Dönemi 16. Yüzyıl Aslan tasvirli
Mirac minyatürleri: Şah ismayıl Hatainin Yaklaşımı Açısından
Degerlendirme. //Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma
Dergisi, sayı 64, 2012, s. 102-103.
37. Terry E. A Voyage to East India. London, 1677.
38. The Metropolitan Museum o f Art, Accession Number:
38.167 - Metmuseum.org
39. Titley N.M. Persian Miniature Painting and Its Influence
on the Art o f Turkey and India, London, 1983.
40. Venesiyalilar Şah Təhmasibin sarayında. (Mikele Membre
və Vinçenso Alessandri). İngilis dilindən tərcümə, ön söz, giriş
və şərhlər AMEA-nın müxbir üzvü Oqtay Əfəndiyevindir. Bakı,
Təhsil, 2005.
41. Wright Denis. Sir John Malcolm and the Order o f the Lion
and Sun. //Iran, the British Institute o f Persian Studies. Vol. 17.
London, 1979, p. 135-141.
Açar sözlər: Azərbaycan Səfəvi dövləti, tuğ, bayraq, I Şah
İsmayıl, I Şah Abbas.
Ключевые слова: Азербайджанское государство
Сефевидов, хоругви, ф.юг, шах Ис.маил I, шах Аббас I.
Key words: the Azerbaijan Safavi state, tug, flag, Shah Ismail
I, Shah Abbas I.
РЕЗЮМЕ
Тофиг Наджафли
О знаменах Азербайджанского государства Сефевидов
В начале XVI века азербайджанская государственность
вступила на новый этап своего развития. Внук Узун Гасана
шах Исмаил I, завершил дело, начатое его дедом - объединил
под своей властью все земли Азербайджана, заложив основу
Азербайджанского государства Сефевидов со столицей в
городе Тебризе.
Как и у других государств Азербайджана, Сефевидское
государство обладала всеми государственными символами и
одним из его основных атрибутов -знаменами.
Вошедшая в историю как государство, основанная на
принципах азербайджанизма, тюркизма и ислама, знамена
Азербайджанского государства Сефевидов отличались
в период правления различных его правителей. В статье
автор, опираясь на источники того времени, дневники
западноевропейских путешественников и миниатюры,
вошедшие в различные произведения ХУГХУП веков,
пытается привнести ясность в вопрос о знаменах
Азербайджанского государства Сефевидов.
SUMMARY
Tofig Najafli
On the flags of the Azerbaijani Safavi state
At the beginning of the 16th century, Azerbaijani statehood
entered a new phase in its historical evolution. The grandson
of Uzun Hassan, the prominent statesman Shah Ismail Khatai
(1501-1524) completed the work begun by his grandfather, united
the northern and southern lands of Azerbaijan under his rule and
created a single, the centralized Azerbaijani Safavi state the capital
city being Tabriz.
Like other Azerbaijani states, the Safavi state also had flags
which considered as the symbols of the state and government and
one of the main attributes of the state.
Flags of the Azerbaijani Safavi state which was created in
Azerbaijan, on the historical traditions and pure national ideology,
as a state based on Azerbaijanism, Turkism and Islamic principles,
distinguished under reign of the separate Safavi rulers. In the
article, through using the sources of the time, diaries of Western
European travelers, miniatures painted for separate works in the
XVI-XVII centuries the author tried to illuminate flags of the
Azerbaijani Safavi state.
lyul - Avqust 2017 № 04 (40)
Dostları ilə paylaş: |