Gidroekologiya



Yüklə 0,87 Mb.
səhifə1/10
tarix26.10.2017
ölçüsü0,87 Mb.
#6551
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10


G.D.SHAMSIDINOVA, D.A.KARIMOVA

GIDROEKOLOGIYA



O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI


OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

GIDROEKOLOGIYA



Bakalavriatning 5140300 “Kimyo-ekologiya” ta’lim yo’nalishi talabalari uchun o’quv qo’llanma


Mualliflar: b.f.n. G.D.SHAMSIDINOVA

katta o’qituvchi D.A.KARIMOVA

Taqrizchilar: k.f.d, prof. I.Ismoilov

g.f.n, dots. B.Kalonov

b.f.n, B.Y.Jumaboyev

Navoiy – 2007

SO’Z BOSHI

Kitobxonlar e’tiboriga havola etilayotgan ushbu o’quv qo’llanma “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun, “Kadrlash tayyorlash milliy dasturi”da ko’zda tutilgan vazifalar asosida ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarni e’tiborga olib hamda “Gidroekologiya” fanidan tasdiqlangan o’quv dasturi, “Davlat ta’lim standartlari” va O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2006-yil 30-noyabrdagi “Oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini zamonaviy o’quv adabiyotlar bilan ta’minlash to’g’risida”gi 5/3 Qarori talablari asosida yozildi.

O’quv qo’llanmada o’quv materiallarining ketma-ketligi, hajmi, bayon etilishi, nazariy jihatdan chuqurligi va amaliy tomondan talabalar tanlagan ixtisosligi doirasida egallashlari lozim bo’lgan bilim va ko’nikmalar hisobga olingan.

O’quv qo’llanmada gidrosfera, uning tarkibiy qismlari, suv, suvning tirik organizmlar uchun ahamiyati, suv muhitidagi hayot, suvning ifloslanishi, suvni tozalash muammolari, suvni muhofazalashdagi davlat boshqaruvi organlari vazifalari, hukumat tomonidan suv bilan bog’liq ekologik muammolarni hal qilish uchun qabul qilinayotgan Qonun va Qarorlar kiritilgan. Talabalarning o’zlashtirishlari oson va qulay bo’lishini va o’quv qo’llanmaning samaradorligini oshirish maqsadida jadvallar, ko’plab tasviriy vositalar (sxemalar, rasmlar), ilovalar va o’z-o’zini nazorat qilish uchun testlarga keng o’rin berilgan. O’quv qo’llanma yetti bobdan iborat bo’lib, turdosh darsliklardan farqli ravishda, fanlararo va Oliy ta’limning umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limlari orasidagi bog’lanishga ham yetarlicha e’tibor qaratilgan. Ushbu o’quv qo’llanmaning afzalligi yana shundaki, har bir berilgan mavzuda mintaqamizdagi suv bilan bog’liq bo’lgan ekologik muammo va ma’lumotlar ham kiritilgan. Talabalarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash maqsadida ekologik ta’lim jarayoni, ekologik tarbiya haqida so’z yuritilgan hamda ajdodlarimizning bu borada olib borgan ishlari yoritilgan. Shuningdek, mustaqil ta’lim mavzulariga ham o’rin berilgan.

Ayni vaqtgacha ushbu fandan lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida o’quv adabiyoti yo’qligini e’tiborga olib, mualliflar o’zlarining uzoq yillar davomida Oliy o’quv yurtlarida “Ekologiya” fanini o’qitishda to’plagan tajribalari asosida yozganlar.

Mualliflar

I. KIRISH
I.1. GIDROEKOLOGIYA FANI VA UNING BOSHQA FANLAR BILAN BOG’LIQLIGI
Fanning rivojlanishi bilan texnika taraqqiyoti ham jadal o’sdi. Buning natijasida sanoat, ishlab chiqarishning o’sishi vujudga keldi. Inson tabiat boyliklaridan tobora ko’proq foydalana boshladi, tabiatga antropogen ta’sir kuchaydi. Bu tabiatning o’zini-o’zi boshqarish qobiliyatini buzdi. Inson faoliyatining tabiatga ta’siri XX asrga kelib shu darajaga yetdiki, endilikda uni muhofaza qilish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan biriga aylandi. XX asrning oxirgi yillaridan boshlab “Ekologiya” so’zi juda ommalashib ketdi. Atrof-muhitdagi salbiy o’zgarishlar va bu o’zgarishlarning inson salomatligiga salbiy ta’siri “Ekologiya” atamasining tez-tez ishlatilishiga sabab bo’ldi.

Ekologiya fanga ilgaridan mavjud bo’lib, tirik organizmlar va ularning yashash sharoitlarini o’rganadi, shuningdek, insonning tabiat bilan o’zaro ta’sirini ham o’rganadi. Ekologiya botanika, zoologiya, fiziologiya, biokimyo, mikrobiologiya va boshqa ko’pgina fanlar bilan birgalikda faoliyat yuritadi. Har bir fan yutug’iga tayanadi.












GIDROEKOLOGIYA










Tabiat inson tasavvur qilganidan ko’ra murakkabroq bo’lib, uni o’rganish va boyliklarini asrab qolish uchun ko’proq bilim kerak bo’ladi. Ekologiya fani bu vazifani bajarishda boshqa fanlarga tayanishi tabiiy, lekin bir vaqtda ham atmosferani, ham litosferani, ham gidrosferani ekologik muammolarni tahlil qilish qiyinchilik tug’diradi. Keyingi yillarda Ekologiya fanining bir nechta yo’nalishlari paydo bo’ldi. Ana shu yo’nalishlaridan biri suv ekologiyasi, dengiz ekologiyasi, okean ekologiyasi bilan shug’ullanuvchi bo’lim – Gidroekologiya bo’limi hisoblanadi.

Gidroekologiya alohida fan sifatida “Kimyo-ekologiya” ta’lim yo’nalishi talabalariga o’tiladi. Bu fanda asosan, gidrosfera, gidrosferaning tarkibiy qismlari va suv muhitidagi hayot, Dunyo okeani va uning ekologik omillari, ko’llar, ko’llardagi hayot, daryolarning suv rejimi, daryolarda planktonlarning hosil bo’lishi, sun’iy suv havzalari va ulardagi ekologik omillar, toza suv, suvning ifloslanishi, uni tozalash muammolari haqida so’z yuritiladi.

Gidroekologiya fani o’zining o’zagi Ekologiya fani bilan chambarchas bog’liq bo’lgani holda, boshqa tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan ham hamkorlikda faoliyat yuritadi. Bu fanlar gidroekologiyadagi har bir tirik mavjudotning yashashi, yo’qolib ketishi yoki yangidan paydo bo’lishini o’rganishda katta yordam beradi. Yerdagi barcha tirik organizmlar yashashi uchun suv asosiy tiriklik manbai hisoblanadi, boshqacha aytganda, tirik organizmlarning kundalik ehtiyojiga aylanmoqda va barcha sohalarni qamrab olmoqda.


O’simlik va hayvonot hayotida

Organik moddalar olishda

Xalq xo’jalik tarmoqlarida erituvchi sifatida


Maishiy turmushda



Xlorid kislota (HCl)

Vodorod olishda









Ammiak (NH3)


Asoslar olishda

Bug’ turbinalarida


Azot kislota (HNO3)



Kislotalar olishda

Sovutish va isitish sistemalarida

Azot saqlagan mineral o’g’itlar

Demak, Gidroekologiya fani tirik organizmlar uchun zarur suvdagi hayotni o’rganadi. Gidroekologiya fanini chuqur o’zlashtirish uchun u bilan bog’liq fanlarni ham o’rganish zarur.

Gidroekologiyaning uslubi: gidrologiya, limnologiya, gidrobiologiya, meteorologiya, gidrokimyo, algologiya, gidrobotanika kabi fanlarning uslublariga asoslangan.

Yillar davomida Markaziy Osiyoning ilmiy asoslangan tarixiy sug’orish tizimiga amal qilmaslik, suv va yerdan noto’g’ri foydalanish oqibatida suv ekologiyasi buzilishi vujudga keldi. Jumladan, Orol dengizi havzasi sug’oriladigan maydonlarning haddan ziyod kengayib ketishi natijasida Orol dengizi inqirozga uchradi. Ayni vaqtda Amudaryo va Sirdaryo deltalari ham qurib, cho’lga aylanmoqda. Suv havzalarining sanoat chiqindilari va qishloq xo’jalik sizot suvlari bilan muntazam ifloslanishi hamda suvdan oqilona foydalanmaslik natijasida uning tanqisligi bir qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Aholining turli kasalliklarga chalinishi, sug’oriladigan yerlarning sho’rlanishi, Amudaryo va Sirdaryo quyiladigan Orol dengizi ekotizimining buzilishi, shu muammolar qatoriga kiradi. Gidroekologiya fani O’zbekistondagi suv bilan bog’liq muammolarni o’rganishga yordam beradi. Mustaqil O’zbekiston Respublikasida suvga bo’lgan munosabat, suvni muhofaza qilish haqida ma’lumotlar beriladi. Shuningdek, suvdan foydalanish huquqlari, suvni ifloslantirilgani uchun davlatimiz tomonidan qo’llaniladigan chora-tadbirlar, qarorlar haqida ham ma’lumot beriladi. Ushbu o’quv qo’llanmani o’qib chiqish davomida Siz Respublikamizdagi suv ta’minoti, suv tanqis bo’lgan hududlar va suvni tozalash usullari bilan, suvda yashovchi hayvonot, o’simlik olami bilan tanishasiz.



II. GIDROSFERA
II.1. GIDROSFERA VA UNING TARKIBIY QISMLARI
Gidrosfera – geografik qobiqning eng ko’p tarqalgan komponenti bo’lib, u okean suvlaridan, quruqlikdagi daryo, ko’l va yer osti suvlaridan, atmosferadagi suv bug’laridan, qoplama va tog’ muzliklaridan, qorlardan hamda ko’p yillik muzloq yerlardan tashkil topgan.Yer yuzasidagi okean va dengizlarning umumiy maydoni quruqlik yuzasiga qaraganda 2,5 barobar ko’pdir. Okean suvlari Yer sharining 3/4 qismini egallagan bo’lib, qalinligi 4000 metrga tengdir. Rus olimi M.I.Lvovichning hisobiga ko’ra, gidrosferaning 93,96 foizi (1370323000 km3) okean suviga to’g’ri keladi. Ammo inson o’z faoliyati davomida bu suvlardan kam foydalanadi. Okean suvlari Yer tabiatining qimmatbaho suyuqlik moddasi bo’lib, ular boshqa sayyoralarda uchramaydi. Okeanlarni sayyoramiz hayotidagi rolini va katta ahamiyatga ega ekanligini so’z bilan ta’riflab berib bo’lmaydi.

Yer tabiatiga xos bo’lgan xususiyatlarning aksariyati okean bilan bog’liq, Okean Quyosh energiyasini o’zida to’plovchi akkumulyator hisoblanadi. U o’zida to’plagan issiqlikni atmosferaning quyi qatlami – troposferaga beradi, uni nam bilan to’yintiradi. Bu namning bir qismi materiklarda va orollarga yog’in-sochin bo’lib tushadi. Okeanlar materiklarning iqlimiga, tuproqlariga, hayvonot olamiga va inson xo’jalik faoliyatiga ta’sir etadi. Okeanlar o’zining ko’plab mahsulotlar, xilma-xil foydali qazilmalari, energiya manbai va shifobaxsh xususiyatlari bilan jamiyatga xizmat qiladi. Ular materiklarni bir-biri bilan bog’lovchi suv yo’li vazifasini ham bajaradi. Okean suvlari o’z-o’zidan tozalanish xususiyatiga ega. Bunga sabab okeanlarda bakteriyalarning keng tarqalganidir.

Okean suvlarining kelib chiqishini mantiya bilan bog’laydilar. Ya’ni, materik Yer po’sti singari suv ham mantiyadan asta-sekin ajarlib chiqib to’planan boshlangan va hozirgi okeanlarni hosil qilgan. Magmalardan suvning ajaralib chiqishi hozir ham davom etmoqda.

Gidrosferaning 4,42 foizini quruqlikdagi daryo, ko’l va yer osti suvlari, 1,65 foizini qutb va tog’lardagi muzliklar tashkil etadi.

Yer yuzidagi quruqlik (maydoni 140 mln. km2) dan har yili 41500 km3 suv oqib chiqib okeanga tushadi. Bu suv miqdori Baykal ko’li suvidan 1,5 barobar ko’p demakdir.

Quruqlikdagi yillik suv oqimining 56 foizi Atlantika okeaniga va Arktika suv havzalariga 44 foizi Tinch va Hind okeanlari suv havzalariga, 2,5 foizi esa berk suv havzalariga to’g’ri keladi.


Dengizlar

Bo’g’ozlar

Qo’ltiqlar



Tinch okeani

Hind okeani

Atlantika okeani

Shimoliy Muz okeani






Dunyo okeani suvlari











Quruq suv



Yer osti suvi

Yer usti suvi






Daryolar

Muzliklar

Ko’llar

Botqoqliklar

Suyuq yer osti suvlari

Ko’p yillik muzloqlar

Suvlar dunyo okeanidan tashqari daryolarda, ko’llarda, buloqlarda, botqoqliklarda va hatto bulutlarda ham mavjud. Bular okean suvlarining aylanma harakatidagi zarrachalari hisoblanadi.

Daryo va ko’l suvlari gidrosferaning 0,4% ini tashkil etadi. Daryo suvlarining hajmi 1200 km3 ga teng. Quruqliklardagi daryolar Dunyo okeaniga har yili 36 ming km3 suv olib kelib qo’yadi. Eng yirik va eng sersuv daryolar Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika materiklarida keng tarqalgan. Bular – Dunay, Ob, Yenisey, Lena, Amur, Yanszi, Mekong, Gang, Kongo, Nil, Missisipi, Missuri, Yukon, Amazonka, Parana kabi daryolardir.

Quruqlik daryolarining geografik tarqalishi, ularning suvini ko’p yoki kam bo’lishi iqlimga bog’liq. Masalan, ekvatorial mintaqadagi daryolar, musson iqlimli van am subtropik o’lkalardagi daryolar sersuv bo’ladi, yilning aksariyat qismida to’lib oqadi. Cho’l va chalacho’l iqlimli rayonlardagi daryolarda suv faqat bahordagina ko’payadi.

Quruqlikda ko’l suvlarining geografik tarqalishi ikki xil omilga iqlim va relyefga bog’liq. Ko’l suvlari asosan yog’in ko’p yog’adigan zonalardagi pastqamlik, botiq, cho’kma kabi relyef shakllarida to’planadi. Ko’l suvlarining umumiy hajmi 750 ming km3 ko’llarning geografik tarqalishiga nazar tashlasangiz, ularning nam iqlimli o’lkalarda keng tarqalganligini va kontinental quruq iqlimli cho’l va chalacho’llarda nihoyatda kam uchrashining guvohi bo’lasiz.

Materiklarda katta suv hajmiga ega bo’lgan yirik ko’llar ko’p uchraydi. Bular – Yevrosiyodagi Kaspiy, Onega, Ladoga, Jeneva, Baykal, Orol, Issiqko’l, Afrikadagi Viktoriya, Tanganika, Nyasa, Shimoliy Amerikadagi buyuk ko’llar – Yuqori, Michigan, Guron, Eri va Ontorio ko’llaridir.

Ko’l suvlari sho’rligiga qarab chuchuk, sho’rtob va sho’r suvli ko’llarga bo’linadi. Sho’r suvli ko’llar kimyoviy tarkbiga ko’ra karbonatli, sulfatli va xloridli ko’llarga bo’linadi.

Tabiatda okean va dengiz tipidagi ochiq suv havzalari va ularni sqlovchi yopiq havzalar ham bor. Yer osti suvlarining umumiy hajmi 61 mln. km3 dan ko’proq. Yer osti suvlari yog’inlaridan, daryo va ko’l suvlaridan to’yinadi.

Yer osti suvlarining joylashishi relyef bilan uzviy bog’liq. Yer osti suv havzalari pasttekisliklarda, tog’ oralig’idagi botiqlarda joylashgan. Bular ko’pincha artezian havzalari deb ham ataladi. Havzalarda yer osti suvlari eng baland chekklaridan ularning o’rta qismiga oqadi va yuqori bosimli suv qatlamini hosil qiladi. Bu suvlardan artezian quduqlari sifatida foydalaniladi.

Havza suvlari deyarli barcha materiklarda keng tarqalgan. Hozirgi paytda yer osti suvlarining Parij, Boltiqbo’yi, Kaspiybo’yi, Qora engizbo’yi, Qizilqum, Farg’ona, Zarafshon, G’arbiy Sibir, Yoqutiston, Amazonka, Markaziy Avstraliya kabi artezian havzalari mavjud.

Muzlik yer yuzasida eng ko’p tarqalgan tog’ jinsi hisoblanadi. Quruqliklardagi muzlarning umumiy maydoni 16,3 mln. km2. Ular yer yuzida bir xil taqsimlanmagan. Muzliklarning umumiy maydonidan 85,6% i Antarktidaga 11% dan ko’prog’i Grenlandiyaga va 3,4% i qolgan quruqliklarga to’g’ri keladi. Ammo, muzliklarning ana shu 3,4% i Alp, Kavkaz, O’rta va Markaziy Osiyo, Kordilyera, And va boshqa tog’li o’lkalarida yashaydigan aholining hayotida katta rol o’ynaydi.

Muzliklar relyef va iqlimning o’zaro aloqadorligi natijasida vujudga kelgan hosiladir. Ular asosan, atmosferdan yog’adigan qorlar hisobiga hozil bo’ladi. qisman suvlardan ham hosil bo’lgan muzliklar bor. Bu Antraktidadagi shelf muzliklaridir. Har qaysi muzlik to’yinish oblastidan va sarflanish oblastidan iborat. Ular to’yinish chegarasi bilan ajralib turadi. Ularning birinchisida massalarning kirimi sarfga nisbatan ko’proq ikkinchisida esa kirimga nisbatan sarf ko’proq. Tog’ muzliklarida muz sarfi quryosh radiatsiyasi va iliq havo ta’sirida erishi tufayli sodir bo’ladi. Antraktidada va Grelandiyada esa muz sarfi muzliklarning suvga tushib kelayotgan qismini sinib aysberglar hosil qilib oqib ketishi bilan bog’liq.

Muzliklarning shakli va kattaligi turli xil. Ular asosan, ikkita guruhga bo’linadi: qoplamam muzliklar va tog’ muzliklari.

Qoplama muzliklar juda katta qalinlikda bo’lib, ular tekislik, plat ova tog’larni to’liq qoplab oladi. Antraktida materigi, Grenlandiya oroli, Kanada – Arktika arxipelagi qoplama muzliklar bilan qoplangan. Antraktida qoplama muzligining maydoni 13,6 mln. kv. km dan ziyod. O’rtacha qalinligi 2000 m atrofida maksimal qalinligi 4700 m grenlandiyada qoplamam muzlikning maydni 1,8 mln. kv. km. ga teng. Agar barcha muzliklar Yer yuziga bir tekis taqsimlanganida edi u holda sayyoramiz yuzasi 50 m qalinlikdagi muz bilan qoplanishi mumkin.

Tog’ muzliklari materiklarning yirik tog’ tizmalari bilan bog’liq. Tog’ muzliklari Tyanshan, Pomir, Himolay, Kavkaz, Alp, Kordilyera, And va boshqa tog’ tizmalarida keng tarqalgan. Pomirdagi Fedchenko muzligi (maydoni 907 kv. km.), Tyanshandagi Inilchek muzligi (893 kv. km.), Alp tog’laridagi Alech muzligi (86,8 kv. km.) shular jumlasidandir.

Ko’p yillik muzloq yerlar sayyoramizning tabiatidagi o’ziga xos geografik hodisa hisoblanadi. Muzloq yerlar bir necha ming yillar davomida sovugan holatda saqlanib kelayotgan tog’ jinslari bo’lib, ularning harorati 0ºS dan ko’tarilmaydi.

Ko’p yillik muzloq yerlarning maydoni 20 mln. kv. km atrofida. Shundan 11 mln. kv. km dan ko’prog’i Rossiya hududiga to’g’ri keladi. Muzloq yerlar Shimoliy Amerikaning shimoliy o’lkalarida Yevropaning shimoliy qismida, Osiyoning shimoliy va shimoli-shrqiy qismida, ayniqsa O’rta Sibir, Shimoli-sharqiy Sibir va Uzoq sharq o’lkalarida keng tarqalgan. Muzloq yerlar baland tog’larda ham uchraydi.

Muzloq yerlarning qalinligi turlicha bo’lib Fennoskandiyada 20-25 m ni Rossiya tekisligining shimoliy qismida 100-200 m ni tashkil etadi. Markaziy Yoqutistonda esa uning qalinligi 1500 m gacha boradi. Muzloq yerlarda yer osti suvlari uch turga bo’linadi: muzloq osti, muzloq oralig’i va muzloq usti.

Ko’p yillik muzloq yerlar keng tarqalgan hududlarda kriogen (yunoncha krios – sovuqlik) jarayonlar va hodisalar yaxshi rivojlangan. Muzloq yerlarda yer osti suvlari qish oylarida yaxmalakalar, shisham do’nglar (gidrolakkolitlar, bulgunyaxlar) va relyefning boshqa shakllarini hosil qiladi.

Ko’p yillik muzloq yerlar tabiatga turli xil ta’sir ko’rsatadi. Muzloq gruntlarning erishi va cho’kinishi natijasida termokarstlar hosil bo’ladi. Muzloq yerlar os’imlik va tuproq qoplamining rivojlanishiga manfiy ta’sir qiladi, sovuq nurash biologik va kimyoviy nurashga nisbatan ustun turadi. Ko’p yillik muzloq yerlar sanoat va turar joy qurilishiga, temir yo’l va avtomabil yo’llarini o’tkazishga ham ta’sir ko’rsatadi.



Gidrotermal suvlar. Dunyoning turli mamlakatlarida yer ostidan issiq suvlar chiqadi, chunki Yerning ichki qismida modda harorati chuqurlikka to`g`ri mutanosibdir. Yerning ichki qismidagi modda harorati aniq o`lchanmagan bo’lsa-da, haqiqatga to’g’ri keladi. Quyidagi jadvalda va grafikda turli chuqurliklardagi haroratning mo’ljallangan qiymatlari keltirilgan. Ma’lumki, Yerning tashqi qobig`ida o`rtacha geotermik gradient 20 ga ( ya’ni chuqurlik 1 km. ga ortsa, harorat 20 K ga ortadi) teng.

Chuqurlik, km

Harorat, K

0

287

10

400

33

700

100

1200

200

1700

300

2000

400

2200

600

2500

800

2800

1000

3000

1500

3500

2000

3800

2500

4100

2900

4300

3000

4500

3500

50 00

4000

5500

4500

5800

5000

6000

5500

6200

6000

6300

6371

6400


T, K

6000
5000
4000



3000
2000
1000



h (chuqurlik), km

500 1000 3000 4000 6000
Bunday gidrotermal suvlar dunyoning Islandiya, Afrika, Kamchatka, Kavkaz, O’rta Osiyo va boshqa joylarida ko’plab kuzatiladi. O’zimizning Respublikamizda Namangan, Buxoro va Navoiy viloyat (Xatirchi tumani, Oltinsoy qishlog’i) larida ham ko’plab mavjud. Issiq suvlar 1000-10000 metrdan ortiq chuqurlikdan chiqadi, suvning harorati 303 K dan 370 K gacha yetadi.

O’rta Osiyoning issiq va qaynoq buloqlari o’rganildi va suvning doimiy haroratiga asoslanib, ular quyidagi guruhlarga bo’lindi: gipotermal issiq buloqlar, suvning harorati 289-291 K, mezotermal – suvning harorati 291-303 K, bu guruhga O’rta Osiyo issiq buloqlari – Aq-Gez, Archman, Qolat, Sapar chashma kabilar kiradi, issiq buloqlar suv harorati 303-313 K bo’lib, bu guruhga Qirg’izistonning Oqbuloq, Ayubbuloq, Oqsuv, Jetti og’uz kabilar kiradi, issiqroq buloqlar suv harorati 313-333 K bu guruh uchun Oqsuv, Qizbuloq, Chortoq kabilar kiradi, haqiqiy termal qaynoqroq buloqlar suv harorati 333-353 K, bu guruhga Toshkent yer osti mineral suvlari, Tojikistondagi Obigarm bulog’i kiradi, Qaynoq buloqlar suvining harorati 353-369 K, bunday buloqlarga Tojikistonning Varzob tog’idan chiqadigan Hoji Obigarm radon gazli qaynoq buloq misol bo’ladi.

Yuqorida keltirilgan buloqlardan chiqadigan mineral suvlar tarkibida 1,1-13 turli tuzlar bo’lib, ular har xil kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Yer ostidan bir kunda 115 litrdan 114580 ayrim hollarda 430000 litr suv chiqadi. Hoji Obigarm qaynoq buloqlari bir kunda 73000 litrgacha suv chiqaradi.

Yer osti qaynoq suvlar to’plami geotermal suvlar deyiladi.

Yer osti mineral suvlari katta xo’jalik ahamiyatiga egadir. Ulardagi doimiy harorat, ma’lum miqdordagi mineral tuzlar – temir, brom, yod moddalari turli gazlar (radon, oltingugurt) va organik moddalarning bo’lishi, ularning fizikaviy va kimyoviy xislatlarini oshiradi. Yer osti mineral suvlari – davolashga (ichish, cho’milish, vanna qabul qilish), sanoatda ishlatishga (turli tuzlarni ajratib olish) va termoelektroenergiya, issiqlik olishda (uylarni isitish, issiqxonalar, gidroponikalar, elektrostansiyalar) foydalaniladi.

Yer osti suvlarining shifobaxshlik xossalaridan tabiatda keng foydalaniladi, masalan, Namangan viloyatining Chortoq tumanida joylashgan “Chortoq” sanatoriysida yer ostidan otilib chiqadigan shifobaxsh issiq suv 50 yildan ziyod vaqtdan beri xalqimizning ko’p dardi(kasalliklari)ga shifo bo’lmoqda. Respublikamizda geotermal suv manbalari ko’p, ammo ulardan foydalanish yetarlicha yo’lga qo’yilmagan.

Geotermal suvlardan nisbatan kam foydalanishning asosiy sabablaridan biri suvni chiqarib tashlashdir. Turkmaniston Respublikasida ko’p yillardan beri geotermal suvlardan yod va brom olinadi. Bizda ham geotermal suvlardan yod olish hozirgi vaqtda Qashqadaryo viloyatida amalga oshirilmoqda.

. Geotermal suvlar energiyasidan foydalanish atrof-muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan juda istiqbolli hisoblaniladi.

Yer osti qaynoq suvlarining issiqlik energiyasidan foydalanib, asrimizning boshida Italiyada birinchi elektr stansiya barpo etildi. Keyinchalik bunday elektr stansiyalar Yangi Zellandiya, Amerika Qo’shma Shtatlari va Yaponiyada qurilib, ishga tushirildi. Geotermal manbalar 500 dan 5000 metrgacha chuqurliklarda bo’ladi.

Hozir dunyoda 120 dan ziyod geotermal elektr stansiyalar ishlab turibdi. Ularning quvvati 3,6 million kilovatt soatga teng.

Yer ostidan chiqayotgan qaynoq suvlarning issiqlik energiyasidan nafaqat elektr stansiyalarida, shuningdek shaharlarni issiq suv bilan ta’minlashda, issiqxonalarda arzon mevalar va sabzavotlar yetishtirishda, gullar o’stirishda ham foydalaniladi. Masalan, Islandiyaning poytaxti-Reykyavik dunyodagi eng toza shahar sanaladi. Uning kommunal xo’jaligi kop’mir, neft, gaz va o’tinsiz ishlaydi. Shahar yer ostidan chiqayotgan issiq suv bilan isitiladi va ta’minlanadi. Issiq xonalarda yil davomida gullar o’stirladi va sabzavotlar yetishtirladi.


Tibbiyotda








Yod va brom olishda

Isitish vositasi sifatida





Elektr energiya olishda va h.k.

Geotermal suvlar ko’pincha minerallangan, ya’ni unda ko’p miqdorda tuzlar erigan bo’ladi. Shuning uchun ularning bevosita issiq suv ta’minotida foydalanish va issiqligidan foydalanib ishlaydigan elektr stansiyalar qurish imkoniyati cheklangan.



II.2. SUVNING KIMYOVIY VA BIOLOGIK XUSUSIYATLARI
Suv – turgan-bitgani mo’jiza, diniy va dunyoviy ilmlarda hamma jonli narsalar suvdan yuzaga chiqqanligi aytilgan. Ota-bobolarimiz suv bor yerda hayot bor degan ta’limotga asoslanib, uning insoniyat va tabiat hayoti uchun naqadar zarur va qimmatliligini, suvning qadriga yetish, tejab, ifloslantirmay, toza saqlash kerakligi to’g’risida ko’plab naqllar, hikmatlar yaratganlar. Suvning kimyoviy yoki biologik xususiyatlarini o’rganish barobarida suvning ajoyib tuzilishga ega ekanligi, unda yashovchi tirik organizmlar haqida ham bilib olasiz. Suv H2O – odatdagi va g’ayrioddiy modda. Yerda biz uchun odatdagi suvdan muhimroq modda yo’q, shu bilan birga suvning xossalaridagi kabi shuncha ko’p qarama-qarshiliklar va anomaliyalar bor birorta boshqa modda mavjud emas.

Bilamiz-ki, sayyoramiz yuzasining deyarli qismini okean va dengizlar egallagan. Quruqlikning 20% qismi qattiq suv – qor va muz bilan qoplangan. Sayyoraning iqlimi suvga bog’liq. Geofiziklar fikriga ko’ra, agar suv bo’lmaganida Yer allaqachon sovib, jonsiz, hayotsiz bir bo’lak toshga aylanib qolgan bo’lur edi. Suvning issiqlik sig’imi juda katta. U isiganida issiqlikni yutadi, soviganda qaytaradi. Yerdagi suv juda issiqlikni ham yutadi, ham qaytaradi va bu bilan iqlimni “tekislab” turadi. Yerni kosmik sovuqlardan ham suvning molekulalari saqlaydi; ular atmosfera – bulutlarda suv bug’lari holida tarqalgan bo’ladi…

Suvni hayotiy muhim modda deyishimizga sabab, odam tanasining deyarli 63-68% i suvdan iborat. Har bir tirik hujayralardagi deyarli barcha biokimyoviy reaksiyalar suvdagi eritmalarda boradigan reaksiyalardir… Kimyo sanoati korxonalaridagi va dorivor moddalar hamda oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ko’pchilik texnologik jarayonlar eritmalarda (asosan suvdagi eritmalardam) boradi. Metallurgiyada ham suv nihoyatda muhimdir, u sovitish uchungina emas, balki boshqa maqsadlarda ham ishlatiladi. Gidrometallurgiya – rudalardan va konsentratlardan turli reagentlarning eritmalari yordamida metallarni ajratib olish sanoatning muhim tarmog’iga aylanganligi tasodifiy hol emas.

Suv har xil: suyuq, qattiq va gazsimon; chuchuk va sho’r; erkin va bog’langan holda bo’ladi. XX asr 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlarida maqola va kitoblarda “anomal suv” degan termin tez-tez paydo bo’la boshladi. So’ngra bu termindan voz kechildi. Bu odatdagi “normal” suvning fizik xossalaridagi juda ko’p, lelin kimyoviy xossalaridagi uncha ko’p bo’lmagan anomaliyalarni inkor etish emas edi.

Ma’lumki, kimyoviy birikmalarning xossalari ularning molekulalari qanday elementlardan tarkib topganligiga bog’liq bo’lib, ma’lum qonuniyat bilan o’zgaradi. Suvni vodorodning oksidi yoki kislorodning gidridi sifatida qarash mumkin. VI gruppasining bosh gruppachasidagi elementlar vodorodli birikmalarining suyuqlanish va qaynash haroratlari qanday o’zgarishini ko’zdan kechiramiz:





Vodorod tellurid

H2Te

Vodorod selenid

H2Se

Vodorod sulfid

H2S

Suv
H2O

T º, suyuqlanish

-51º

-64º

-82º



T º, qaynash

-4º

-42º

-61º

100º

Bu bog’lanish jadvalda tasvirlanganda suv xossalarining “mantiqsizligi” ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Suvning qattiq holatdan suyuq va gazsimon holatlarga o’tishi lozim bo’lganiga qaraganda ancha yuqori haroratlarda sodir bo’ladi.

Bu anomaliyalarning izohi topilgan. Suv molekulasi H2O o’tmas burchakli uchburchak holida tuzilgan: ikkita kislorod vodorod bog’lar orasidagi burchak 104,27º. Lekin vodorod atomlarining ikkalasi ham kislorod atomining bir tomonida joylashganligi sababli unda elektr zaryadlar tarqalgan bo’ladi. suv molekulasi qutblangan, shu sababli uning turli molekulalari orasidagi o’zaro ta’sir o’ziga xos bo’ladi. H2O molekulasidagi vodorod atomlari qisman musbat zaryadli bo’lgani sababli qo’shni molekulalardagi kislorod atomlarining elektronlari bilan o’zaro ta’sirlashadi. Bunday kimyoviy bog’ vodorod bog’ deb ataladi. U suv H2O molekulalarini o’ziga xos fazoviy tuzilishli polimerlar holida biriktiradi; vodorod bog’lar joylashgan tekislik xuddi shu H2O molekulasi atomlarining tekisligiga perpendikulyar bo’ladi. suvning qonuniyatga to’g’ri kelmaydigan yuqori suyuqlanish va qaynash haroratlarida avvalo suv molekulalari orasidagi o’zaro ta’sir bilan tushuntiriladi. Vodorod bog’larni siljitish va so’ngra uzish uchun qo’shimcha energiya berganda ham anchagina energiya berish kerak. Xuddi shuning uchun ham suvning issiqlik sig’imi kattadir.

Odatdagi suv kristallari ana shunday molekulyar assotsiatlardan (molekulalar birlashmalaridan) tarkib topgan. Bunday kristallda atomlarning joylashuvi zich bo’lmaydi va muz issiqlikni yaxshi o’tkazmaydi. Suyuq suvning nolga yaqin haroratdagi zichligi muznikidan katta. 0ºS da 1 kg. muz 1,0905 sm3, 1 g. suyuq suv esa 1,0001 sm3 hajmni egallaydi. Muz suv yuzasida suzib yuradi, shu sababli suv havzalari odatda tagigacha muzlamaydi, balki muz qatlami bilan qoplanadi, xolos. Bunda suvning yana bitta anomaliyasi namoyon bo’ladi: suyuqlangandan keyin u dastlab siqiladi, keyin yanada isitilganda 4ºS yaqinida kengaya boshlaydi.

Yuqori bosimlarda odatdagi muzni muz-II, muz-III va hokazolarga, ya’ni shu moddaning ancha og’ir va zich kristall formalariga aylantirish mumkin. Eng qattiq, zich va qiyin suyuqlanadigan muz VII 3 mlrd. Pa bosim ostida olingan. U +190ºS da suyuqlanadi.

Suvning kimyoviy xossalaridan eng muhimlari molekulalarining ionlarga dissotsilanishi (ajralishi) va uning kimyoviy tabiati turlicha bo’lgan moddalarni eritish xususiyatidir. Suvning asosiy va universal erituvchi sifatidagi roli avvalo uning molekulalarining qutbliligi (musbat va manfiy zaryadlar markazlarining siljiganligi) bilan belgilanadi. Molekulasining qutbliligi oqibatida suvning dielektrik o’tkazuvchanligi nihoyatda kattadir. Turli ishorali elektr zaryadlar, jumladan ionlar suvda bir-biriga havodagiga qaraganda 80 marta bo’shroq topiladi. Suvga botirilgan jismning molekulalarida yoki atomlari orasidagi o’zaro tortishish kuchlari ham havodagiga qaraganda bo’sh bo’ladi. bu holda issiqlik harakati molekulalarni bir-biridan osonroq ajratib yuboradi. Shu sababli moddalar, jumladan ko’pchilik qiyin eriydigan moddalar ham suvda eriydi: tomchi toshni yemiradi…

Suv molekulalari odatdagi sharoitda ionlarda juda kam dissotsilanadi (ajraladi):

H2O→H++OH-

yoki


2H2O→H3O+ (gidroksoniy ioni) +OH-

O’rtacha 500000000 molekuladan bitta molekula dissotsilanadi. Yuqorida keltirilgan tenglamalarning birinchisi tamoman shartli ekanligini nazarda tutish lozim: elektron qobig’idan ajralgan proton H+ suvli muhitda tura olmaydi. U darhol suv molekulasi bilan birikib, gidroksoniy ioni H3O+ hosil qiladi. Suv molekulalarining assotsiatlari haqiqatda ancha og’ir ionlarga ajraladi, masalan,



8H2O→H9O4++H7O4-

H2O→H++OH-

reaksiya esa real jarayonlarning juda soddalashtirilgan sxemasidir.

Suvning reaksiyaga kirishish xususiyati nisbatan katta emas. To’g’ri, ba’zi aktiv metallar suvdan vodorodni siqib chiqara oladi:

2Na+2H2O→2NaOH+H2

Erkin ftor atmosferasida esa suv yonishi mumkin:



2F2+2H2O→4HF+O2

Yerda suv ko’pmi degan savolga olimlar: nima uchun ko’pligi ravshan: Yer yuzida okeanlar, muzliklar, daryolar, yomg’ir va h.k. lar mavjuddir. Nima uchun kam? Chunki bugungi kunda insoniyatning ehtiyoji sayyoramizda hosil qilinayotgan chuchuk suv resurslariga tenglashib qoladi. Chunki ishlab chiqarish va hayot faoliyatimiz jarayonlarida biz tozalayotgan suvga qaraganda ko’proq suvni ifloslaymiz. Bundan tashqari, yerdagi suvning yetarli darajada konsentrlangan tuz eritmalari va boshqacha eritmalardir.Suv tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarining miqdori uning qattiqligini belgilaydi. Bu qattiqlik turlicha sindlarga bo’linadi:




Kalsiy va magniy ionlarining 1dm3 suvdagi mg-ekv miqdori

Suvning qattiqlik sinfi

0-1,5

Juda yumshoq

1,5-3,0

Yumshoq

3,0-6,0

O’rtacha yumshoq

6,0-10,0

Qattiq

>10,0

Juda qattiq

Turli xil tuzlar bilan to’yingan suvlar kimyo sanoatining qimmatbaho xom ashyosi hisoblanadi. Masalan, natriy xlorid bilan to’yingan suvlardan soda, o’yuvchi natriy va xlor olinadi. Umuman olganda suv tiriklikning asosi va yashashning iqtisodiy poydevori hisoblanadi. Ekologik nuqtai nazardan suv o’ziga xos va almashtirib bo’lmaydigan suyuqlik bo’lib, u fotosintez jarayonida ajralib chiqadigan gazsimon kislorodning asosiy manbai hisoblanadi.Undan tashqari fotosintetik reaksiyada ishlatiladigan vodorod ionlarining donori hamdir.Ana shuning uchun ham suvni tejash, ehtiyot qilish lozim.
II.3. CHUCHUK SUV VA UNING IFLOSLANISH MANBALARI, LOYQA HOSIL BO’LISHI
Tabiatdagi barcha tirik organizmlar uchun suv, tuproq va havo asosiy hayot muhiti hisoblanadi. Shular ichida suv muhit sifatida ko’pchilik organizmlar uchun xizmat qiladi. Suv qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab chiqarishdagi deyarli barcha texnologik jarayonlarning zariruy tarkibiy qismi (komponenti) hisoblanadi. Mazkur sohalardagi texnologik jarayonlarda suv juda ko’p ishlatiladi. Chuchuk suvdan haddan ortiq ko’p foydalanilsa, oxir-oqibat u yetishmay qolishi mumkin. Sababi, hozirgi zamon tozalash uchun ham oqava suvlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu esa suvni yana isrof qilish demakdir. Tabiiy suv havzalarida o’z-o’zini tozalash effekti ham katta samara beradi.

Respublikamizda hozirgi vaqtda ifloslangan oqava suvlarni suv manbalariga oqizish uchdan birga qisqartirildi. Suvni tejab ishlatish borasida nazorat ishlari kuchaymoqda. Dalalarga rejali asosda suv berilyapti. Xonadonlarga suv o’lchagich asboblar o’rnatilmoqda.

Garchand Yer yuzida suv eng ko’p tarqalgan modda bo’lsa-da, ularning 98% zaxirasini dengizlarning sho’r suvlari tashkil etadi. Umumiy chuchuk suvning atigi 0,1% idan foydalanish imkoni bor, xolos (qolgan suvlar esa yer qutblari va baland-baland tog’ cho’qqilarida muzliklar va qor tarzida mavjuddir). Suvdan tejamkorlik bilan foydalana olmaslik takomillashmagan texnologiyaga ham bog’liq. Masalan, 1 t. sintetik tola olishda 500 m3 oqava suv hosil bo’ladi, 1 t. mahsulot to tayyor bo’lgunicha sarflanadigan jami suv 15-20 m3 ni tahskil etadi. Hozirgi vaqtda sanoatning qator tarmoqlarida yopiq suv almashinish sxemasi ishlab chiqilgan va qisman yo’lga qo’yilgan. Bu suvni tozalashning mahalliy usulidir. Bunday holler suv iste’moli me’yorini ancha pasaytirishi va ayrim hollarda esa suv havzalariga umuman oqava suvini chiqarmaslik imkoniyatini yaratadi.

Suv ona sayyoramizda eng ko’p tarqalgan noorganik moddadir. Suvsiz yerda hayot yo’q. suv – Yerdagi asosiy hayotiy jarayon hisoblanmish fotosintezda yagona kislorod manbaidir. U ob-havo iqlimning shakllanishida katta ahamiyatga ega.

Yerdagi suvning katta qismi dengiz va okeanlarda to’plangan. Yerda tarqalgan butun suvning atigi 2% i chuchuk suv ulushiga to’g’ri kelmaydi. Chuchuk suvlarning 85% ini qutb zonalaridagi muzliklar va boshqa muzlar tashkil etadi. Chuchuk suvlarning qayta tiklanishi tabiatda suv aylanishi tufayli sodir bo’ladi. Yer kurrasining ko’pgina hududlarida daryolar asosan elektr manbai hisoblanadi. Chuchuk suvlardan inson turmushda, qishloq xo’jaligi va sanoat ehtiyojlari uchun foydalanadi. Afsuski, insonning hayotiy faoliyati oqibatida tabiiy suvlar ifloslanib, ularning biosferik funksiyasi pasaymoqda. Suvning ifloslanishi bugungi kunda muhim modda hisoblanadi. Suv asosan neft va neft mahsulotlari, simob, qo’rg’oshin va uning bo’linmalari, rux, mis, xrom, marganets, shuningdek, radioaktiv elementlar, zaharli kimyoviy vositalar va boshqalar bilan ifloslanmoqda.

Insoniyat o’z ehtiyojlari uchun chuchuk suvlardan juda ko’p foydalanadi. Ammo bugungi kunda dunyoning turli nuqtalarida chuchuk suvning yetishmasligi hollari kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda sayyoradagi shahar aholisidan 20% ining va qishloq aholisidan 75% ining chuchuk suvga bo’lgan ehtiyoji qanoatlantirarli emas.

Chuchuk suvlarning ifloslanishi tufayli ularning zaxiralari ham kamaymoqda. Ayniqsa, zaharli oqar suvlar xavflidir. Ularning ko’p qismi suv havzalariga yana oqava suv tarzida qaytmoqda. Yirik suv tozalash qurilmalarini qurish, sanoatda suvdan foydalanishning yopiq siklini joriy etish bilan bir qatorda ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish orqali suvning behuda sarflanishi va isrof bo’lishiga yo’l qo’ymaslik lozim.

Chirchiq va Ohangaron daryolarining suvi ham ifloslangan. Bunga sanoat, maishiy-kommunal xo’jalik korxonalari, davolash, sog’lomlashtirish hamda dam olish zonalaridan oqib chiquvchi chiqindilarning, turli mineral va organik o’g’itlarning hamda zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashda qo’llaniladigan o’ta zaharli kimyoviy vositalarning suvga qo’shilishi ham o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Bu ekologik vaziyatning yomonlashishiga va aholi o’rtasida turli xil kasallikning ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Suv – boyligimiz. Uning ustidan kuchli nazorat o’rnatish, ifloslanishdan muhofaza qilish borasida ko’p ishlarni bajarishimiz lozim. Xususan:



  • Korxonalarda olayotgan suvlari bilan birga ulardan chiqayotgan iflos suv miqdoriga qarab haq to’lanishni amalgam oshirish;

  • Yirik shaharlarda ikkita suv quvurlari tizimiga o’tib, biridan sifatli ichimlik suv, ikkinchisidan sanoat va boshqa ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suv berishga o’tish;

  • Vodoprovod jo’mraklarini bekorga ochib qo’ymaslik, ularning texnik holatini muntazam nazorat qilib turish kabi qator tadbirlar suvlarning ifloslanishi hamda ichimlik suvi isrof bo’lishining oldini olishda katta yordam beradi.

Suvni e’zozlasak, toza saqlasak, kelgusi avlodlarga tabiatimiz go’zalliklarini kam-ko’stsiz yetkazishga xizmat qilsak, o’z hayotimizning go’zal, obod va farovon bo’lishiga ko’maklashgan bo’lamiz. Yer yuzasida tarqalgan chuchuk suv zahiralari 20-25 milliard kishining ehtiyojini qondirish uchun yetarli bo’lsa-da, chuchuk suv yetishmovchiligi dunyoning ko’plab mamlakatlarida kuzatilmoqda. Buning asosiy sababi aholi sonining tez sur’atlar bilan o’sib borayotganligi, quruqlikda chuchuk suvlarning bir xilda tarqalmaganligi, sanoat va qishloq xo’jaligining jadal rivojlantirilayotganligidir. Masalan, Markaziy Osiyo respublikalari hududida suv resurslari bir xilda taqsimlanmagan:

  • Qirg’iziston respublikasida 27%

  • Tojikiston respublikasida 27%

  • Qozog’iston respublikasida 39%

  • O’zbekiston respublikasida 6%

  • Turkmaniston respublikasida 1%

Agar dunyo miqyosida olib qaralsa, chuchuk suvdan foydalanish bo’yicha sanoat korxonalari oldingi o’rinda, so’ngra qishliq xo’jaligi turadi. Bu holat O’zbekiston Respublikasida aksincha, chuchuk suvni eng ko’p sarf qiladigan tarmoq qishloq xo’jaligi hisoblanadi:

  • Kommunal xo’jaliklarda 3%

  • Sanoatda 12%

  • Qishloq xo’jaligida 85%

Qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orishda juda ko’p suv yo’qoladi. AQSh larida sug’orish uchun ishlatiladigan suvning yo’qolish koeffisiyenti 0,6 ga teng, Hamdo’stlik mamlakatlarida 0,4 dan 0,7 gacha, Qozog’istonning janubida esa 0,25-0,35 gacha o’zgarib turadi. Suvlarning yo’qolishi va ularning tozaligini saqlab qolishning muhim tadbirlariga quyidagilar kiradi:

  • Hududlarning suv bilan ta’minlanganligini hisobga olib, ekin turlarini tanlash;

  • Qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda yer usti va yer osti suvlarini ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida o’g’itlar va pestidsidlar qo’llashni ma’yorlash;

  • Sog’orish me’yorlarini tartibga solish;

  • Tuproq namligini saqlashning eng ilg’or usullarini qo’llash;

  • Suvlarning yerga shimilishi, havoga bug’lanishi natijasida ro’y beradigan yo’qotishlarni va samarasiz sug’orish uchun sarf-xarajatlarni kamaytirish;

  • Kichik daryolarni oqovalar bilan ifloslanishidan muhofaza qilish, daryolarning o’z-o’zini tozalash jarayonlarini ta’minlash maqsadida zaruriy qo’shimcha suv bilan yordam berish;

  • Sug’orishning suvni tejovchi texnologiyalarini (impulsli, aerozolli, tuproq osti, tomchilatish va boshqa usullarni) amaliyotga keng joriy etish orqali sug’orish tizimlarida suvdan foydalanish samaradorligini 25-30% ga oshirish mumkin.

Loyqa hosil bo’lishi. Dunyo okeani va dengizlarning abiotik omillari ichida suv tagi loyqasining mohiyati katta ahamiyatga egadir. Okean va dengizlarning tagi notekis, turli baland va pastliklardan iborat.Suv tagidagi loyqa qoldiqlari turli qalinlikda bo’ladi. Masalan, O’rta dengizdagi loyqaning qalinligi 3000 metr, Tinch okeani tagidagi loyqaning qalinligi 8000 metrga to’g’ri keladi.

Okean tagidagi loyqalar terrragen loyqa okean ostining ¼ yuzasini yoki 90 mln km3 maydonni tashkil qiladi. Okean va dengiz tagidagi loyqa turli organizmlarning qoldiqlari tanalari suyaklaridan iboratdir. Dengizning 5 ming metr chuqurligigacha bo’lgan loyqalar 130 mln km2 maydonni undan katta chuqurlikni qizil loylar (102 mln km2) ishg’ol qiladi. Okean loyqa va loylarning hosil bo’lishida diatom suvo’tlar va radiolyariyalarning cho’kma qoldiqlari katta ahamiyatga Egadir. Diatom suvo’tlari loyqalarining maydoni 26,5 mln km2 ni radiolayariya qoldiqli loyqalar 10,4 mln km2 ni egallaydilar. Atlantika okeani tagida pterpodli loyqalar 1,3 mln km2 ga to’g’ri keladi. Loyqalarda kalsiy, kremniy va organic birikmalar ko’pdir.



II.4. SUVNING FAOL REAKSIYASI
Suvning faol reaksiyasi suvdagi karbonatlarning miqdori bilan xarakterlanadi.Buni tushunish uchun quyidagi fikrlarni ko’rib chiqamiz. Suv – kuchsiz amfoter elektrolit. Suvning dissosiasiyalanish tenglamasi:

H2O↔H++O

Bu tenglamadan suvda H+ vodorod ionlarining va OH- gidroksil ionlarining konsentratsiyalari bir xil ekanligi kelib chiqadi. 25ºS da ga teng ekanligi aniqlangan.

Vodorod ionlari va gidroksil ionlarining konsentratsiyalarining ko’paytmasiga suvning ionli ko’paytmasi deyiladi va bilan belgilanadi.

– doimiy kattalik va 25ºS da

ga teng bo’ladi.

Elektrolitlarning suyultirilgan suvdagi eritmalarida xuddi suvdagidek, [H+] ionlari va [OH-] ionlarining konsentratsiyalarining ko’paytmasi ayni shu haroratda o’zgarmas kattalikdir.

Suvning ionli ko’paytmasi suvli eritmadagi agar [OH-] ionlarining konsentratsiyalari aniq bo’lsa, [H+] ionlarining konsentratsiyalarini va aksincha hisoblash imkoniyatini beradi.

Har qanday suvli eritma muhitini undagi [H+] va [OH-] ionlarining konsentratsiyalari tavsiflaydi.

Bu ionlarning konsentratsiyalarining nisbatlari bo’yicha uch xil muhit farqlanadi. Bular,


  1. Kislotali;

  2. Neytral;

  3. Ishqoriy.

Kislotali muhit – bu muhitda [H+] ionlarining konsentratsiyasi [OH-] ionlarining konsentratsiyasidan katta bo’ladi.



Neytral muhit – bu muhitda [H+] va [OH-] ionlari konsentratsiyalari bir xil bo’lgan muhitdir.



Ishqoriy muhit – bu muhitda [H+] ionlarining konsentratsiyasi [OH-] ionlarining konsentratsiyasidan kichik bo’ladi.

Ammo, suvli eritmalarda muhitni xarakterlash uchun undagi vodorod yoki gidroksil ionlarining konsentratsiyalari qiymatlaridan foydalanmasdan vodorod ko’rsatkich pH deb nomlanadigan kattalikdan foydalaniladi.



Eritmaning vodorod ko’rsatkichi (pH) ayni eritmadagi vodorod ionlarining konsentratsiyalarining manfiy o’nli logarifmiga son jihatdan tengdir.

Masalan, agar [H-] ionlarining konsentratsiyasi bo’lsa, u holda va eritma muhiti kislotali bo’ladi, agar [H-] ionlarining konsentratsiyasi bo’lsa, u holda va eritma muhiti ishqoriy bo’ladi. suvli eritmalarda pH qiymati 0 dan 14 gacha bo’lgan oraliqda bo’ladi.



Eritma muhiti:

Kislotali, agar , pH<7 va pH qiymati qanchalik kichik bo’lsa, eritma kislotaliligi shunchalik katta bo’ladi.

Neytral, agar , pH=7.

Ishqoriy, agar , pH>7 va pH qiymati qanchalik katta bo’lsa, eritmaning ishqoriyliligi shunchalik katta bo’ladi.

[H+] ionlarining konsentratsiyasi bilan pH qiymati va eritma muhiti orasidagi bog’liqlik jadvalda keltirilgan.



100 10-1 10-2 10-3 10-4 10-5 10-6 10-7 10-8 10-9 10-10 10-11 10-12 10-13 10-14

Kislotalikning ortishi Ishqoriylikning ortishi


0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

pH neytral

kuchli kislota kuchsiz kislota ishqoriy kuchli ishqoriy












Elektrolitlarning suvdagi eritmalaridagi va reaksiya muhitini sifatiy jihatdan indikatorlar yordamida aniqlanadi.



Eritma pH bog’liq holda rangini qayta o’zgartiradigan moddalarga indikatorlar deyiladi.

Amalda eng ko’p foydalaniladigan indikatorlar:



  1. Lakmus – pH=5-8 intervallarda rangini o’zgartiradi;

  2. Fenolftalein – pH=8,2-10 intervallarda rangini o’zgartiradi;

  3. Metil to’qsariq (metiloranj) – pH=3,1-4,4 intervallarda rangini o’zgartiradi.

Indikatorlarning rangini o’zgartishi jadvalda ko’rsatilgan:


pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Eritma reaksiyasi kislotali neytral ishqoriy
Lakmus
Fenolftalein
Metiloranj






qizil binafsha ko’k



rangsiz qizil malina



qizil to’q sariq sariq


Eritmalarning aniq pH qiymatlarini maxsus asboblar – pH metrlar yordamida o’lchanadi.

Vodorod ko’rsatkich kimyoviy va bologik jarayonlarda katta ahmiyatga ega, chunki bu jarayonlar reaksiya muhitiga bog’liq holda har xil tezliklarda har xil yo’nalishlarda boradilar.Suv havzalarida yuqori darajada fotosintez jarayoni ketayotgan davrda pH ko’tarilishi mumkin, masalan, O’zbekistonda iflos suvlarni biologik yo’l bilan tozalaydigan hovuzlarda suvo’tlar va suvga botib o’suvchi o’simliklarni maksimal ko’paygan vaqtda pH = 9-10,5 ga ko’tariladi.Bunday vaqtda suvda karbonat angidrid mutloq yo’qoladi (o’simlik tomonidan qabul qilinadi) va muhit karbonatlar tomonidan ishqorlanadi.Vodorod ionlarining konsentrasiyasi gidrobiontlarning tarqalish chegaralari va ularni hayot faoliyatining xarakteriga ham ta’sir qiladi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, suvning faol reaksiyasi gidrobiontlarning tarqalishiga, ko’payishiga va rivojlanishiga ta’sir qiladigan ekologik omildir.

III. DUNYO OKEANI. UNING QISMLARI VA OKEAN TUBI RELYEFI
Boshqa fanlarda bo’lgani singari okeanshunoslikda ham nazariy va tajriba tadqiqotlari o’tkaziladi. Ular o’zaro chambarchas bog’langan. Tajriba yo’li bilan olinadigan kuzatishlarga oid ma’lumotlar sizni qiziqtirayotgan obyekt – okean tuzilishi to’g’risida yaxlit tasavvur hosil qilish uchun nazariy tafakkurni taqozo etadi. O’z navbatida nazariy andozalar yanada ko’proq bilimga ega bo’lish uchun keyingi kuzatishlarni qay yo’sinda tashkil etishda asqotadi.

Yaqin-yaqingacha har narsaga qiziquvchi dengizchilarning yo’l-yo’lakay kuzatishlarini hisobga olmaganda tadqiqot kemalaridagi dengiz ekspeditsiyasi okeanni tajriba yo’li bilan o’rganishning asosiy vositasi edi. Bunday kemalar maxsus jihozlar: suvning temperaturasi kimyoviy tarkibi oqimlar tezligini o’lchaydigan asboblar dengiz tubidan tuproq oladigan dengiz jonivorlarini tutadigan moslamalarga ega bo’lishi kerak. Dastlabki okeanografik asboblar kema bortidan metall arqon bilan oddiy chig’ir yordamida suvga tushirilgan.

Katta chuqurliklardagi suvning o’ziga xos xususiyatlarini o’lchash topqirlikni talab qiladi. Darhaqiqat bir necha kilometr chuqurlikdagi asbob ma’lumotlarini qanday olishi mumkin? Uni yuzaga ko’tarish kerakmi? Ammo asbob yuzaga ko’tarilayotganda, suvning turli qatlamlaridan o’tishi oqibatida undagi ma’lumotlar ko’p marta o’zgaradi. Shu sababli kerakli chuqurlikdagi suv temperaturasini o’lchash uchun to’ntariluvchi termometrdan foydalaniladi. bunday termometrning “oyog’i osmondan bo’lganida” faqat o’sha o’zi to’ntarilgan chuqurlik temperaturasidan boshqasini ko’rsatmaydi. Uning to’ntarilishiga yuqoridan arqon bo’ylab tushirilgan kichik bir chopar yuk signal beradi. Ma’lum bir chuqurlikdan kimyoviy tahlil uchun suv namunasini oladigan idishning bo’g’zi ham to’ntarilgan vaqtda yopilib qoladi. Bunday idishlar batometrlar deb ataladi.

Keyingi yillarda okeanshunoslar uzoq vaqt yordam berib kelgan bunday oddiy asboblar o’rnini tok o’tkazuvchi kabel yordamida chuqurliklarga tushiriladigan elektr moslamalar egallab bormoqda. Asbob bunday kabel bilan kema bortidagi kompyuterga bog’langan bo’ladi. kompyuter chuqurlikdan kelayotgan ma’lumotlarni eslab qoladi va qayta ishlaydi.

Ammo okean haqida to’la ma’lumot olish uchun ilgarigi asboblarga nisbatan puxta, aniqva qulay moslamalar ham yetarli emas. Sababi, dunyo okeani hajmi shu qadar kattaki (Yer yuzining 71% maydonini ya’ni 360 mln kv km ni tashkil etadi) eng tezyurar kema ham uning barcha mintaqalarini kezib chiqishi uichun bir necha o’n yillar kerak bo’ladi. bu vaqt ichida uning suvlari holati atmosfera ob- havo o’zgargani kabi jiddiy ravishda o’zgarib ketadi. Kuzatishlar vaqti cho’zilib ketgani uchun okean to’g’risidagi tasavvurlar uzuq- yuluq bo’ladi. Okeanshunoslarga bu borada Yer atrofida bir kecha kunduzda bir necha marotaba aylanib chiqadigan yoki ekvatorning qaysi bir nuqtasidagi yuksaklikda “harakatsiz” turib qoladigan sun’iy yo’ldoshlar yordamga keladi. O’sha balandlikdan Yer yuzasining deyarli yarmi ko’rinadi. Bunday yuksaklikdan okeanni har tomonlama o’lchash qiyin ammo bu eplasa bo’ladigan ish. Hatto kosmonavtlar kuzatatdigan okean suvining loyqalanish hodisasi ham uning harakati haqida ko’p narsa berishi mumkin. Oqim bilan birga ko’chib yuruvchi bo’ylarni (suvda sayozlik, yo’l va h.k ni ko’rsatadigan belgi) yo’ldoshlardan kuzatish orqali suvning harakatini yavshiroq bilib olish mumkin bo’ladi. ammo okean yuzasidan chiqayotgan elektromagnit to’lqinlarini qayd etib boorish orqali ham ko’proq axborot olish mumkin. Yo’ldoshdagi asboblar tutib oladigan to’lqinlarni tahlil qilib ham okean yuzasi temperaturasi, shamol tezligi, shamol to’lqinlarining balandligi va okeanshunoslarni qiziqtiradigan boshqa ko’rsatkichlarni aniqlash mumkin.

Okean va undagi ekologik holatni aynan ana shu bobda o’rganamiz.



III.1. DUNYO OKEANI VA DENGIZLARINING EKOLOGIK OMILLARI
Dunyo dengizlari – biosferani me’yorlashtiruvchi eng muhim manbalaridan biri. Shuningdek, ularda juda katta biologik va mineral boyliklar zahiralari mavjuddir Dengiz va daryolardagi suvning umumiy hajmi 1362200 ming km3. Dengizning atmosfera bilan o’zaro ta’siri Yerdagi ob-havo sharoiti va iqlimning shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.

Dengiz suvi turli mineral moddalarga boy chuchuk suv olish manbai sifatida xizmat qiladi. Dunyo dengizi – juda katta miqdordagi osh tuzi zahirasiga ega bo’lib, unda 180 mingga yaqin organizm turlari – kichik bakteriyadan tortib, yirik kitlargacha panoh topgan. Dengizda yashovchilarning biomassasi tadqiqotchilarning ma’lumotiga ko’ra 60 milliard tonna (quruqlikda yashovchilarning umumiy biomassasi taxminan 10 milliard tonna). Bugungi kunda inson oziq-ovqatidagi oqsillarning 10% iga yaqini dengizlardan olinadi. Ko’pgina mamlakat aholisi uchun dengiz mahsulotlari asosiy taom hisoblanadi.

Insoniyatning bu “go’sha” si “jahon” “axlatxona”siga aylanib bormoqda. Chunki ummonga inson faoliyati oqibatida to’planadigan chiqindilar tashlanmoqda. Kimyoviy sintez sanoati paydo bo’lgunga qadar bu “tabiiy axlatxona” ga nima tashlansa, ularning barchasi biologik siklga qo’shilib, tarqab ketardi. Biroq insonning turli sun’iy moddalar ishlatishi tufayli, dengiz tabiiy muhitining buzilishi jarayoni, ifloslanishi va zaharlanishi toboro ortib bormoqda.

Dunyodagi dengizlarning ifloslanishi ko’plab mamlakatlar neft mahsulotlarini dengiz orqali tashishni keng yo’lga qo’yishi bilan ham bog’liqdir. Suvning neft va uning mahsulotlari bilan ifloslanishi hayvonot va o’simlik dunyosi uchun juda xatarlidir. Neft, mazut bilan qoplangan Atlantika okeani, O’rta Yer dengizi, Fors ko’rfazi va boshqa dengizlarda o’n va hatto yuz minglab qushlar halok bo’ladi. To’g’ri, odamlar ularga yordam berishib, yuzlab qushlarni qutqarishga muvofiq bo’lishadi, ammo minglab jonzotlar qirilib ketadi.

Ilgarigi vaqtlarda iflos suvlar dengizga quyilsa, u dengiz muhitida erib tozalanadi, degan tushuncha mavjud edi. Haqiqatan, dengiz iflos suvlarni tozalash qobiliyatiga ega. Bu jarayonda dengiz organizmlari, masalan, mallyuskalarning har xil turlari katta rol o’ynaydi. Ammo dengizning o’z-o’zini tozalash qobiliyati ham cheksiz emas.

Dengizni ifloslantirayotgan asosiy manba nimalardan iborat? Birinchidan, dengizga daryo suvlari orqali sanoat va qishloq xo’jaligi chiqindilari tashlanadi va shahar oqava suvlari quyiladi. Bu taxminan ifloslantiruvchilarning 40% ini tashkil etadi. 30% ifloslantiruvchilar dengiz transport vositalari ulushiga to’g’ri keladi. Bunda dizel yonilg’isi chiqindilari, kemalarni yuvish, tozalash, ballistic quyilmalarni to’kish va boshqalarni eslab o’tish kifoyadir. Ayniqsa, neft va neft mahsultolari yuklangan tankerlarning halokati, dengiz tubiga o’rnatilgan neft quvurlari, suv osti atom kemasining ishdan chiqishi, dengizdan neft qazib olish katta zarar keltiradi.

Hozirgi vaqtda Orol, Boltiq, Qora, Yapon, Oq va boshqa dengizlarda juda murakkab ekologik holat yuzaga kelgan. Bugungi kunda dengizlardagi ekologik holatlarni yaxshilashning bir necha yo’llari ma’lum: dengiz qirg’oqlarida chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etish, zaruriy miqdorda tozalash inshootlarini qurish, antropogen ta’sirlarni kamaytirish va boshqalar.

Dunyo dengizlarining qirg’oqlariga yaqin joylashgan sanoat ishlab chiqarish chiqindilari va unga quyiladigan daryolar suvi bilan ifloslanishi ahvolni yanada qiyinlashtiradi. Ba’zi taraqqiy etgan mamlakatlar dunyo dengizlarining tubiga atom ishlab chiqarishidan hosil bo’lgan faolligi yuqori chiqindilarni ko’madilar (AQSH, Angliya, Germaniya). Holbuki, dengiz tubidagi chuqurliklar ham seysmik jihatdan ishonchli emas, u joylarda konteynerlarning chirish-buzilishi ham ehtimoldan holi emas.

Nitsedagi Biologik markaz ma’lumotlariga ko’ra, Atlantika okeanidan tutilgan baliqlardagiga qaraganda, O’rta Yer dengizi baliqlarida simob miqdori uch marta ko’p ekan. Jahon Sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumoti bo’yicha O’rta Yer dengiziga har yili 12 million tonna organik chiqindilar tashlanadi, u oqar suvlari orqali har yili 1 million tonna rux, 2,5 ming tonna turli radioaktiv moddalar bilan ifloslanadi. Shuning uchun bu dengizning qator qirg’oqlarida cho’milish man etilgan va u yerdagi hududlardan tutilgan baliqlar iste’mol uchun yaroqsizdir.

Tokio, Jakarta ko’rfazlari, Yavan dengizlarining taqdirlari ham achinarli holatdadir. U yerlarda o’simlik va hayvonot olamidan asar ham qolmagan. Dunyo miqyosida daryo, ko’llar va suv havzalarining ifloslanishiga ko’plab misollar keltirish mumkin.



Yüklə 0,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə